Sources

Commentaire

La bibliographie fournie n'est que sélective, tant sont nombreux les problèmes posés par nos sources (y compris Pol. , 1, 10-11)10.1 Οἱ δὲ Μαμερτῖνοι πρότερον μὲν ἐστερημένοι τῆς ἐπικουρίας τῆς ἐκ τοῦ Ῥηγίου, καθάπερ ἀνώτερον εἶπον, τότε δὲ τοῖς ἰδίοις πράγμασιν ἐπταικότες ὁλοσχερῶς διὰ τὰς νῦν ῥηθείσας αἰτίας, οἱ μὲν ἐπὶ Καρχηδονίους κατέφευγον καὶ τούτοις ἐνεχείριζον σφᾶς αὐτοὺς καὶ τὴν ἄκραν, 10.2 οἱ δὲ πρὸς Ῥωμαίους ἐπρέσβευον, παραδιδόντες τὴν πόλιν καὶ δεόμενοι βοηθήσειν σφίσιν αὐτοῖς ὁμοφύλοις ὑπάρχουσιν. 10.3 Ῥωμαῖοι δὲ πολὺν μὲν χρόνον ἠπόρησαν διὰ τὸ δοκεῖν ἐξόφθαλμον εἶναι τὴν ἀλογίαν τῆς βοηθείας. 10.4 τὸ γὰρ μικρῷ πρότερον τοὺς ἰδίους πολίτας μετὰ τῆς μεγίστης ἀνῃρηκότας τιμωρίας, ὅτι Ῥηγίνους παρεσπόνδησαν, παραχρῆμα Μαμερτίνοις βοηθεῖν ζητεῖν τοῖς τὰ παραπλήσια πεποιηκόσιν οὐ μόνον εἰς τὴν Μεσσηνίων, ἀλλὰ καὶ τὴν Ῥηγίνων πόλιν, δυσαπολόγητον εἶχε τὴν ἁμαρτίαν. 10.5 οὐ μὴν ἀγνοοῦντές γε τούτων οὐδέν, θεωροῦντες δὲ τοὺς Καρχηδονίους οὐ μόνον τὰ κατὰ τὴν Λιβύην, ἀλλὰ καὶ τῆς Ἰβηρίας ὑπήκοα πολλὰ μέρη πεποιημένους, ἔτι δὲ τῶν νήσων ἁπασῶν ἐγκρατεῖς ὑπάρχοντας τῶν κατὰ τὸ Σαρδόνιον καὶ Τυρρηνικὸν πέλαγος, 10.6 ἠγωνίων, εἰ Σικελίας ἔτι κυριεύσαιεν, (μὴ) λίαν βαρεῖς καὶ φοβεροὶ γείτονες αὐτοῖς ὑπάρχοιεν, κύκλῳ σφᾶς περιέχοντες καὶ πᾶσι τοῖς τῆς Ἰταλίας μέρεσιν ἐπικείμενοι. 10.7 διότι δὲ ταχέως ὑφ' αὑτοὺς ποιήσονται τὴν Σικελίαν, μὴ τυχόντων ἐπικουρίας τῶν Μαμερτίνων, προφανὲς ἦν. 10.8 κρατήσαντες γὰρ ἐγχειριζομένης αὐτοῖς τῆς Μεσσήνης ἔμελλον ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ τὰς Συρακούσας ἐπανελέσθαι διὰ τὸ πάσης σχεδὸν δεσπόζειν τῆς ἄλλης Σικελίας. 10.9 ὃ προορώμενοι Ῥωμαῖοι καὶ νομίζοντες ἀναγκαῖον εἶναι σφίσι τὸ μὴ προέσθαι τὴν Μεσσήνην μηδ' ἐᾶσαι Καρχηδονίους οἱονεὶ γεφυρῶσαι τὴν εἰς Ἰταλίαν αὑτοῖς διάβασιν, 11.1 πολὺν μὲν χρόνον ἐβουλεύσαντο, καὶ τὸ μὲν συνέδριον οὐδ' εἰς τέλος ἐκύρωσε τὴν γνώμην διὰ τὰς ἄρτι ῥηθείσας αἰτίας. ἐδόκει γὰρ τὰ περὶ τὴν ἀλογίαν τῆς τοῖς Μαμερτίνοις ἐπικουρίας ἰσορροπεῖν τοῖς ἐκ τῆς βοηθείας συμφέρουσιν. 11.2 οἱ δὲ πολλοὶ τετρυμένοι μὲν ὑπὸ τῶν προγεγονότων πολέμων καὶ προσδεόμενοι παντοδαπῆς ἐπανορθώσεως, ἅμα δὲ τοῖς ἄρτι ῥηθεῖσι περὶ τοῦ κοινῇ συμφέρειν τὸν πόλεμον καὶ κατ' ἰδίαν ἑκάστοις ὠφελείας προδήλους καὶ μεγάλας ὑποδεικνυόντων τῶν στρατηγῶν, ἔκριναν βοηθεῖν. 11.3 κυρωθέντος δὲ τοῦ δόγματος ὑπὸ τοῦ δήμου, προχειρισάμενοι τὸν ἕτερον τῶν ὑπάτων στρατηγὸν Ἄππιον Κλαύδιον ἐξαπέστειλαν, κελεύσαντες βοηθεῖν καὶ διαβαίνειν εἰς Μεσσήνην. οἱ δὲ Μαμερτῖνοι τὸν μὲν τῶν Καρχηδονίων στρατηγὸν ἤδη κατέχοντα τὴν ἄκραν ἐξέβαλον, τὰ μὲν καταπληξάμενοι, τὰ δὲ παραλογισάμενοι· 11.4 τὸν δ' Ἄππιον ἐπεσπῶντο καὶ τούτῳ τὴν πόλιν ἐνεχείριζον. 11.5 Καρχηδόνιοι δὲ τὸν μὲν στρατηγὸν αὐτῶν ἀνεσταύρωσαν, νομίσαντες αὐτὸν ἀβούλως, ἅμα δ' ἀνάνδρως προέσθαι τὴν ἀκρόπολιν· 11.6 αὐτοὶ δὲ τῇ μὲν ναυτικῇ δυνάμει περὶ Πελωριάδα στρατοπεδεύσαντες, τῷ δὲ πεζῷ στρατεύματι περὶ τὰς Σύνεις καλουμένας ἐνεργῶς προσέκειντο τῇ Μεσσήνῃ. 11.7 κατὰ δὲ τὸν καιρὸν τοῦτον Ἱέρων νομίσας εὐφυῶς ἔχειν τὰ παρόντα πρὸς τὸ τοὺς βαρβάρους τοὺς τὴν Μεσσήνην κατέχοντας ὁλοσχερῶς ἐκβαλεῖν ἐκ τῆς Σικε- λίας, τίθεται πρὸς τοὺς Καρχηδονίους συνθήκας. 11.8 καὶ μετὰ ταῦτ' ἀναζεύξας ἐκ τῶν Συρακουσῶν ἐποιεῖτο τὴν πορείαν ἐπὶ τὴν προειρημένην πόλιν· καταστρατοπεδεύσας δ' ἐκ θατέρου μέρους περὶ τὸ Χαλκιδικὸν ὄρος καλούμενον ἀπέκλεισε καὶ ταύτης τῆς ἐξόδου τοὺς ἐν τῇ πόλει. 11.9 ὁ δὲ στρατηγὸς τῶν Ῥωμαίων Ἄππιος νυκτὸς καὶ παραβόλως περαιωθεὶς τὸν πορθμὸν ἧκεν εἰς τὴν Μεσσήνην. 11.10 ὁρῶν δὲ πανταχόθεν ἐνεργῶς προσηρεικότας τοὺς πολεμίους καὶ συλλογισάμενος ἅμα μὲν αἰσχράν, ἅμα δ' ἐπισφαλῆ γίνεσθαι τὴν πολιορκίαν αὑτῷ, τῆς τε γῆς τῶν πολεμίων ἐπικρατούντων καὶ τῆς θαλάττης, 11.11 τὸ μὲν πρῶτον διεπρεσβεύετο πρὸς ἀμφοτέρους, βουλόμενος ἐξελέσθαι τοῦ πολέμου τοὺς Μαμερτίνους· 11.12 οὐδενὸς δὲ προσέχοντος αὐτῷ, τέλος ἐπαναγκαζόμενος ἔκρινε διακινδυνεύειν καὶ πρῶτον ἐγχειρεῖν τοῖς Συρακοσίοις. 11.13 ἐξαγαγὼν δὲ τὴν δύναμιν παρέταξε πρὸς μάχην, ἑτοίμως εἰς τὸν ἀγῶνα συγκαταβάντος αὐτῷ καὶ τοῦ τῶν Συρακοσίων βασιλέως· 11.14 ἐπὶ πολὺν δὲ χρόνον διαγωνισάμενος ἐπεκράτησεν τῶν πολεμίων καὶ κατεδίωξε τοὺς ὑπεναντίους ἕως εἰς τὸν χάρακα πάντας.11.15 Ἄππιος μὲν οὖν σκυλεύσας τοὺς νεκροὺς ἐπανῆλθεν πάλιν εἰς τὴν Μεσσήνην. ὁ δ' Ἱέρων ὀττευσάμενός τι περὶ τῶν ὅλων πραγμάτων, ἐπιγενομένης τῆς νυκτὸς ἀνεχώρησε κατὰ σπουδὴν εἰς τὰς Συρακούσας. , influencé par le récit tendancieux de Fabius Pictor, et présentant des événements un résumé très condensé dont la cohérence et l'exactitude chronologique sont, de sa part, exceptionnellement insatisfaisantes). Il est sûr en tout cas qu'un vote comitial eut lieu, décidant l'envoi d'une force armée pour secourir les Mamertins : le témoignage de Polybe est sur ce point confirmé par celui de Diodore, qui doit remonter à Philinos d'Agrigente (ὁ δὲ ̔Ρωμαῖοϛ δῆμοϛ... ἀπέστειλε κτλ.) et à Zon. (ψηφισάμενοι δὲ βοήθειαν οἱ ̔Ρωμαῖοι; sur l'ambiguïté d'une telle formule, voir toutefois les notices n° 759, n° 192, n° 761, n° 245, n° 763). Il est probable que cette loi fut proposée (par les consuls, dont Pol. souligne le rôle) ex s.c.: c'est l'interprétation la plus naturelle de la formule polybienne κυρωθέντοϛ δὲ τοῦ δόγματοϛ ὑπὸ τοῦ δήμου (Calderone ; Eckstein), quels que soient les problèmes posés par l'interprétation des paragraphes précédents, et c'est ce que confirme Per. Liv., 16Origo Carthaginiensium et primordia urbis eorum referuntur. contra quos et Hieronem, regem Syracusanorum, auxilium Mamertinis ferendum senatus censuit, cum de ea re inter suadentes, ut id fieret, dissuadentes que contentio fuisset; transgressis que tunc primum mare equitibus Romanis adversus Hieronem saepius bene pugnatum. petenti pax data est. lustrum a censoribus conditum est. censa sunt civium capita CCCLXXXII CCXXXIIII..

D'autres votes comitiaux en rapport avec les origines de la première guerre punique ont été supposés, mais leur date ou même leur existence ne sont pas certaines. Messine était une cité fédérée lorsque Verrès gouverna la Sicile (Schmitt, n° 478), et le peuple dut ratifier le traité qui lui fut accordé par les Romains. Mais rien ne permet d'affirmer que cela se fit dès l'année 264 (un texte comme Flor., 1, 18, 1-4)Domita subactaque Italia populus Romanus prope quingentensimum annum agens cum bona fide adolevisset, si quod est robur, si qua iuventas, tum ille vere robustus et iuvenis et par orbi terrarum esse coepit. est sur ce point dépourvu d'autorité) : Polybe ne parle que de l'acceptation d'une deditio des Mamertins et de leur inscription au nombre des amis du peuple romain. Schmitt date le traité de 263, accompagné d'un point d'interrogation (sans exclure dans son commentaire, avec référence à Cic., 2 Verr., 5, 51Quid censetis in hoc foedere faciendo voluisse Mamertinos impendere laboris, operae, pecuniae ne haec biremis adscriberetur, si id ullo modo possent a nostris maioribus impetrare? Nam cum hoc munus imponebatur tam grave civitati, inerat nescio quo modo in illo foedere societatis quasi quaedam nota servitutis. Quod tum, recentibus suis officiis, integra re, nullis populi Romani difficultatibus, a maioribus nostris foedere adsequi non potuerunt, id nunc, nullo novo officio suo, tot annis post, – iure imperi nostri quotannis usurpatum ac semper retentum, – summa in difficultate navium, a C. Verre pretio adsecuti sunt, ac non hoc solum adsecuti, ne navem darent: ecquem nautam, ecquem militem, qui aut in classe aut in praesidio esset, te praetore per triennium Mamertini dederunt? , une date postérieure à 241). Mieux vaudrait considérer 263 comme un terminus post quem, même si le traité dut être conclu dans un délai relativement bref après cette date, étant donné sa similitude avec ceux qui unissaient à Rome les socii nauales italiens, et sa différence au contraire avec celui qui fut conclu, pendant la deuxième guerre punique, avec Tauromenion (Schmitt, n° 534).

En 264, la décision d'accepter la deditio des Mamertins et de les compter parmi les amis du peuple romain dut précéder d'un certain temps celle d'envoyer une force armée pour les défendre (il faut sur ce point corriger la chronologie de Pol., 1, 10-11 d'après Pol., 3, 26, 2)οὐ μὴν ἀλλ' εἰ κατὰ τοῦτό τις ἐπιλαμβάνεται Ῥωμαίων περὶ τῆς εἰς Σικελίαν διαβάσεως, ὅτι καθόλου Μαμερτίνους προσέλαβον εἰς τὴν φιλίαν καὶ μετὰ ταῦτα δεομένοις ἐβοήθησαν, οἵτινες οὐ μόνον τὴν Μεσσηνίων πόλιν ἀλλὰ καὶ τὴν Ῥηγίνων παρεσπόνδησαν, εἰκότως ἂν δόξειεν δυσαρεστεῖν.), mais il est possible que le peuple n'ait pas été appelé à sanctionner une résolution de ce type (Eckstein, Senate and General, 76, invoquant le parallèle de la deditio de Capoue d'après Liv., 7, 31summotis deinde legatis, cum consultus senatus esset, etsi magnae parti urbs maxima opulentissimaque Italiae, uberrimus ager marique propinquus ad uarietates annonae horreum populi Romani fore uidebatur, tamen tanta utilitate fides antiquior fuit responditque ita ex auctoritate senatus consul. 'auxilio uos, Campani, dignos censet senatus; sed ita uobiscum amicitiam institui par est, ne qua uetustior amicitia ac societas uioletur. Samnites nobiscum foedere iuncti sunt; itaque arma, deos prius quam homines uiolatura, aduersus Samnites uobis negamus; legatos, sicut fas iusque est, ad socios atque amicos precatum mittemus, ne qua uobis uis fiat.' ad ea princeps legationis – sic enim domo mandatum attulerant – 'quando quidem' inquit, 'nostra tueri aduersus uim atque iniuria iusta ui non uoltis, uestra certe defendetis; itaque populum Campanum urbemque Capuam, agros, delubra deum, diuina humanaque omnia in uestram, patres conscripti, populique Romani dicionem dedimus, quidquid deinde patiemur dediticii uestri passuri'. sub haec dicta omnes, manus ad consules tendentes, pleni lacrimarum in uestibulo curiae procubuerunt. commoti patres uice fortunarum humanarum, si ille praepotens opibus populus, luxuria superbiaque clarus, a quo paulo ante auxilium finitimi petissent, adeo infractos gereret animos, ut se ipse suaque omnia potestatis alienae faceret. tum iam fides agi uisa deditos non prodi; nec facturum aequa Samnitium populum censebant, si agrum urbemque per deditionem factam populi Romani oppugnarent. legatos itaque extemplo mitti ad Samnites placuit. data mandata, ut preces Campanorum, responsum senatus amicitiae Samnitium memor, deditionem postremo factam Samnitibus exponerent; peterent pro societate amicitiaque, ut dediticiis suis parcerent neque in eum agrum qui populi Romani factus esset hostilia arma inferrent; si leniter agendo parum proficerent, denuntiarent Samnitibus populi Romani senatusque uerbis, ut Capua urbe Campanoque agro abstinerent. haec legatis agentibus in concilio Samnitium adeo est ferociter responsum, ut non solum gesturos se esse dicerent id bellum sed magistratus eorum e curia egressi stantibus legatis praefectos cohortium uocarent iisque clara uoce imperarent ut praedatum in agrum Campanum extemplo proficiscerentur. , où il n'est question que d'un s.c. : l'historicité du récit livien, après avoir été vivement contestée, semble devoir être acceptée [voir M. Frederiksen, Campania, Londres, 1984, 180-91] ; pour le rôle du peuple dans l'acceptation d'une deditio, on notera la formule dum populus [senatusque] Roomanus uellet dans la tabula Alcantarensis, AE, 1984, n° 495C(aio) Mario, C(aio) Flauio [co(n)sulibus)] L(ucio) Caesio C(aii) f(ilio) imperatore, populus Seano [---] / dedit. L(ucius) Caesius C(aii) f(ilius) imperator postquam [---] / accept ad consilium retolit (sic) quid eis im[perare ?] / censerent de consili(i) sententia imperau[it] / captiuos equos equas quas cepis(s)ent [---] / omnia dederunt deinde eos L(ucius) Caesius C(aii) [f(ilius)] / esse iussit agos et aedificia leges cete[ra] / quae sua fuissent pridie quam se dedid[erunt / ---] extarent eis redidit dum populu[s] / Roomanus (sic) uellet deque e are eos / Eire iussit legatos Cren[---] / Arco Cantoni f(ilio) legates (sic). mais on tiendra compte des remarques de D. Nörr, « Aspekte des römischen Völkerrechts. Die Bronzetafel von Alcántara », ABAW, NF, 101, 1989, 56-60 : la formule implique la ratification de l'acte du magistrat par l'État romain, sans vraiment préciser les procédures qui seront adoptées). - Rien ne prouve enfin que, toujours en 264, une autre loi ait été votée pour déclarer la guerre à Hiéron II et aux Carthaginois: il n'y en avait pas lorsque partit le cos. Ap. Claudius, si l'on en peut croire Fronto, Strat., 1, 4, 11P. Claudius consul primo bello Punico, cum a Regio Messanam traicere militem nequiret, custodientibus fretum Poenis, sparsit rumorem, quasi bellum iniussu populi inceptum gerere non posset, classemque in Italiam versus se agere simulavit: digressis deinde Poenis, qui profectioni eius habuerant fidem, circumactas naves appulit Siciliae. , et aucune source en tout cas n'en fait mention (cf. notamment Rich et Eckstein). La loi décidant l'envoi d'une force armée pour secourir les Mamertins impliquait les risques d'un conflit, mais les Romains purent considérer qu'il appartenait à Hiéron II et aux Carthaginois d'en prendre la responsabilité, selon qu'ils lèveraient ou non le siège de Messine après l'arrivée des forces romaines.