Nom de la loi

Loi Calpurnia Acilia de ambitu

Date

67 av. J.-C.

Rogator

C. Calpurnius Piso et M’. Acilius Glabrio

Thèmes

Sources

Schol. Bob., 78 St
Nec mouerit nos, quod ita loquatur de Sylla Cicero, quasi damnatus crimine ambitus habuerit Romae demorandi facultatem : habuit enim secundum legem Calpurniam. Nam superioribus [temporibus] damnati lege Cornelia hoc genus poenae ferebant, ut magistratuum petitione per decem annos abstinerent. Aliquanto postea seuerior lex Calpurnia et pecunia multauit et in perpetuum honoribus iussit carere damnatos ; habebant tamen licentiam Romae morandi. Postea, iam damnatis Sylla et Autronio, poenam de ambitu grauiorem consules C. Antonius et Cicero sanxerunt, ut praeter haec ueteribus legibus constituta etiam exilio multarentur.
 - Ascon., 55 St.
Tertium est de legum derogationibus : quo de genere persaepe S.C. fiunt, ut nuper de ipsa lege Calpurnia cui derogaretur. Lex haec Calpurnia de ambitu erat. Tulerat eam ante biennium C. Calpurnius Piso cos., in qua praeter alias poenas pecuniaria quoque poena erat adiecta.
 - Ascon., 68 St
Quam ob rem augete etiam mercedem, si uoltis, Q. Muci ut perseueret legem impedire, ut coepit senatus consultum ; sed ego ea lege contentus sum qua duos consules designatos uno tempore damnari uidimus. Legem Calpurniam significat quam C. Calpurnius Piso ante triennium de ambitu tulerat. Quod dicit autem damnatos esse designatos consules, P. Sullam et P. Autronium, de quibus iam diximus, uult intellegi.
 - Cic., Balb., 57
Obiectum est etiam quod in tribum Clustuminam peruenerit ; quod hic adsecutus est legis de ambitu praemio minus inuidioso quam qui legum praemiis praetoriam sententiam et praetextam togam consequuntur.
 - Cic., Clu., 98
Quapropter hoc Bulbi iudicium non plus huic obesse causae debet quam illa quae commemorata sunt ab accusatore duo iudicia, P. Popili et Ti. Guttae, qui causam de ambitu dixerunt. Qui accusati sunt ab eis qui erant ipsi ambitus condemnati : quos ego non idcirco esse arbitror in integrum restitutos quod planum fecerint illos ob rem iudicandam pecuniam accepisse, sed quod iudicibus probauerint, cum in eodem genere in quo ipsi offendissent alios reprehendissent, se ad praemia legis uenire oportere. Quapropter neminem dubitare existimo quin illa damnatio ambitus nulla ex parte cum causa Cluenti uestroque iudicio coniuncta esse possit.
 - Cic., Corn., I, fr. 25 P.
Tertium est de legum obrogationibus, quo de genere persaepe S. C. fiunt, ut nuper de ipsa lege Calpurnia, quo derogaretur.
 - Cic., Corn., 1, fr. 40 P.
(Repugnat) ut diuisores, quos honoris sui ministros esse uoluerat, lege ambitus uellet affligere.
 - Cic., Corn., 1, fr. 41 P.
Quare cum haec populus R. uideret et cum a tribunis pl. doceretur, nisi poena accessisset in diuisores, extingui ambitum nullo modo posse, legem hanc Corneli flagitabat, illam quae ex S. C. ferebatur repudiabat, idque e re p., ut docti sumus duorum consulum designatorum calamitate.
 - Cic., Corn., 1, fr. 46 P.
At enim extremi ac difficillimi temporis uocem illam, C. Corneli, consulem mittere coegisti : qui rem <p.> saluam esse uellent, [ut] ad legem accipiendam adessent.
 - Cic., Mur., 46
Tu cum te de curriculo petitionis deflexisses animumque ad accusandum transtulisses, existimasti te utrique negotio satis facere posse. Vehementer errasti. Quis enim dies fuit, postea quam in istam accusandi denuntiationem ingressus es, quem tu non totum in ista ratione consumpseris ? Legem ambitus flagitasti, quae tibi non deerat; erat enim seuerissime scripta Calpurnia.
 - Cic., Mur., 67
Dixisti senatus consultum me referente esse factum, si mercede obuiam candidatis issent, si conducti sectarentur, si gladiatoribus uolgo locus tributim et item prandia si uolgo essent data, contra legem Calpurniam factum videri. Ergo ita senatus iudicat, contra legem facta haec uideri, si facta sint ; decernit quod nihil opus est, dum candidatis morem gerit. Nam factum sit necne uehementer quaeritur ; sin factum sit, quin contra legem sit dubitare nemo potest.
 - Cic., Or. tog. cand., fr. 14 P.
Quam ob rem augete etiam mercedem, si uultis, Q. Muci, ut perseueret legem impedire, ut coepit senatus consultum ; sed ego ea lege contentus sum, qua duos consules designatos uno tempore damnatos uidimus.
 - Dio, 36, 38-39
38, 1. Ἐπὶ μὲν δὴ τοῦ Ἀκιλίου τοῦ τε Πίσωνος ταῦτά τε οὕτως ἐγένετο, καὶ κατὰ τῶν δεκασμοῦ περὶ τὰς ἀρχὰς άλισκομένων ἐνομοθετήθη πρὸς αὐτῶν τῶν ὑπάτων μήτ´ ἄρχειν μήτε βουλεύειν σφῶν μηδένα, ἀλλὰ καὶ χρήματα προσοφλισκάνειν. 2. ἐπειδὴ γὰρ ἥ τε τῶν δημάρχων δυναστεία ἐς τὸ ἀρχαῖον ἐπανεληλύθει, καὶ πολλοὶ τῶν ὑπὸ τῶν τιμητῶν διαγεγραμμένων ἀναλαβεῖν τρόπον τινὰ τὴν βουλείαν ἐσπούδαζον, συστάσεις καὶ παρακελευσμοὶ παμπληθεῖς ἐφ᾽ ἁπάσαις ταῖς ἀρχαῖς ἐγίγνοντο. 3. ἔπραξαν δὲ τοῦθ᾽ οἱ ὕπατοι οὐχ ὅτι καὶ ἤχθοντο τῷ πράγματι ῾αὐτοὶ γὰρ διασπουδάσαντες ἀπεδείχθησαν, καὶ ὅ γε Πίσων καὶ γραφεὶς ἐπὶ τούτῳ καὶ πρὸς ἑνὸς καὶ πρὸς ἑτέρου τινὸς ἐξεπρίατο τὸ μὴ κατηγορηθῆναἰ ἀλλ᾽ ὅτι ἠναγκάσθησαν ὑπὸ τῆς γερουσίας. 4. αἴτιον δὲ ὅτι Γάιός τις Κορνήλιος δημαρχῶν πικρότατα ἐπιτίμια τάξαι κατ᾽ αὐτῶν ἐπεχείρησε καὶ αὐτὰ καὶ ὁ ὅμιλος ᾑρεῖτο. ἡ γὰρ βουλὴ συνιδοῦσα ὅτι τὸ μὲν ὑπερβάλλον τῶν τιμωρημάτων ἐν μὲν ταῖς ἀπειλαῖς ἔκπληξίν τινα ἔχει, οὔτε δὲ τοὺς κατηγορήσοντας οὔτε τοὺς καταψηφιουμένους τῶν ὑπαιτίων, ἅτε καὶ ἀνηκέστων αὐτῶν ὄντων, ῥᾳδίως εὑρίσκει, 5. τὸ δὲ δὴ μέτριον ἔς τε τὰς κατηγορίας συχνοὺς προάγει καὶ τὰς καταψηφίσεις οὐκ ἀποτρέπει, μεταρρυθμίσαι πῃ τὴν ἐσήγησιν αὐτοῦ καὶ τοῖς ὑπάτοις νομοθετῆσαι ἀυτὴν ἐκέλευσεν. 39. 1 Ἐπεὶ δὲ ἅι τε ἀρχαιρεσίαι προεπηγγελμέναι ἦσαν, καὶ κατὰ τοῦτ´ οὐδὲν προνομοθετηθῆναι πρὸ αὐτῶν ἐξῆν, καὶ οἱ σπουδαρχιῶντες πολλὰ καὶ κακὰ ἐν τῷ διακένῳ τούτῳ ἐπόιουν, ὥστε καὶ σφαγὰς γίγνεσθαι, τόν τε νόμον ἐψηφίσαντο καὶ πρὸ ἐκείνων ἐσενεχθῆναι καὶ φρουρὰν τοῖς ὑπάτοις δοθῆναι. 2. ἀγανακτήσας οὖν ἐπὶ τούτοις ὁ Κορνήλιος γνώμην ἐποιήσατο μὴ ἐξεῖναι τοῖς βουλευταῖς μήτε ἀρχήν τινι ἔξω τῶν νόμων αἰτήσαντι διδόναι μήτ᾽ ἄλλο μηδὲν τῶν τῷ δήμῳ προσηκόντων ψηφίζεσθαι : τοῦτο γὰρ ἐνενομοθέτητο μὲν ἐκ τοῦ πάνυ ἀρχαίου, οὐ μέντοι καὶ τῷ ἔργῳ ἐτηρεῖτο. 3. θορύβου τε ἐπ᾽ αὐτῷ πολλοῦ συμβάντος (καὶ γὰρ ἀντέπρασσον τῶν τε ἄλλων τῶν ἐκ τῆς γερουσίας συχνοὶ καὶ ὁ Πίσων) τάς τε ῥάβδους αὐτοῦ ὁ ὄχλος συνέτριψε καὶ αὐτὸν διασπάσασθαι ἐπεχείρησεν. 4. ἰδὼν οὖν τὴν ὁρμὴν αὐτῶν ὁ Κορνήλιος τότε μέν, πρὶν ἐπιψηφίσαι τι, διαφῆκε τὸν σύλλογον, ὕστερον δὲ προσέγραψε τῷ νόμῳ τήν τε βουλὴν πάντως περὶ αὐτῶν προβουλεύειν καὶ τὸν δῆμον ἐπάναγκες ἐπικυροῦν τὸ προβούλευμα.

Bibliographie

  • David, Patronat, 514-515
  • David, J.-M., Dondin, M., « Dion Cassius XXXVI, 41, 1-2. Conduites symboliques et comportements exemplaires de Lucullus, Acilius Glabrio et Papirius Carbo (78 et 67 a. C.) », MEFRA , 92, 1980, 199-213, part. 210-212
  • Ferrary, « Princeps legis », 223 (= Recherches, Pavie, 2012, 350-351)
  • Ferrary, Studi Talamanca, 164-169 (= Recherches, Pavie, 2012, 437-440)
  • Griffin, M., « The Tribune Cornelius », JRS , 63, 1973, 196-203
  • Gruen, Last Generation, 213-215
  • Kunkel (-Wittmann), Staatsordnung, 83
  • Lintott, « Bribery », JRS , 70, 1980, 1-16
  • McDonald, W., « The Tribunate of Cornelius », CQ , 23, 1929, 199-205
  • Mommsen, Strafr., 870
  • Rotondi, LPR, 374

Commentaire

Notre source principale concernant le projet tribunitien et la loi consulaire est le récit de Dion. La rogatio Cornelia fut proposée la première, mais ne put être soumise au vote de la plèbe. Le Sénat, la jugeant trop sévère, fit proposer un autre texte par les deux consuls C. Calpurnius Piso et M’. Acilius Glabrio. En ce qui concerne la date, notre seule indication concerne la rogatio consulaire, qui dut bénéficier d’une dispense des lois Aelia et Fufia pour être adoptée alors que la date des élections avait déjà été annoncée. Il est possible que cette annonce ait eu précisément pour but d’empêcher le tribun de poursuivre son activité législative (hypothèse de Griffin, 199 n. 27), mais le Sénat put aussi susciter contre la rogatio de Cornelius l’intercession d’un autre tribun (cf. Ascon., p. 48 St.Indigne eam Corneli rogationem tulerant potentissimi quique ex senatu [c.], quorum gratia magnopere minuebatur ; itaque P. Seruilius Globulus tr. pl. inuentus erat qui C. Cornelio obsisteret ). De toute façon, on est tenté de dater sa proposition de la fin du printemps ou du début de l’été, avant la proclamation de la date des élections, mais alors que la campagne avait déjà commencé et que le recours à la brigue était manifeste de la part de certains candidats.

Nous avons peu de détails sur la proposition du tribun C. Cornelius, sinon qu’elle prévoyait des sanctions contre les diuisores (Cic., Corn., fr. 41nisi poena accessisset in diuisores). Il n’est pas douteux non plus qu’elle contenait aussi l’aggravation des sanctions visant les candidats auteurs d’actes illicites, qui fut reprise par la loi Calpurnia Acilia. Nous savons que la rogatio consulaire, dans sa première version, était moins sévère, que celle du tribun, mais elle dut, sous la pression de Cornelius, devenir plus répressive au moins sur un point : des fragments du Pro Cornelio on peut déduire qu’elle ne contenait pas, initialement, de sanction contre les diuisores (fr. 41), et que l’introduction d’une telle clause, sous la pression de Cornelius, amena Pison à devoir briser une réaction de violence (Cic., Corn., fr. 46at enim extremi ac difficillimi temporis uocem illam, C. Corneli[o], consulem mittere coegisti, qui rem p. saluam esse vellent, ut ad legem accipiendam adessent avec le commentaire d’ Ascon., p. 59C. Piso, qui consul eodem anno fuit quo Cornelius tr. pl. erat, cum legem de ambitu ex S. C. grauiorem quam fuerat antea ferret et propter multitudinem diuisorum qui per uim aduersabantur e foro eiectus esset, edixerat id quod Cicero significat, et maiore manu stipatus ad legem perferendam descenderat) d’autant plus compréhensible que le consul avait lui-même eu recours à leurs services pour se faire élire (Cic., Corn., fr. 40repugnat, ut diuisores, quos honoris sui ministros esse uoluerat, lege ambitus uellet affligere, où le sujet des verbes uoluerat et uellet n’est pas Cornelius [Mommsen, Strafr., 869 n. 4 ], mais bien Pison : le sens de ce fragment est éclairé par Dio, 36, 38, 3 ἔπραξαν δὲ τοῦθ᾽ οἱ ὕπατοι οὐχ ὅτι καὶ ἤχθοντο τῷ πράγματι (αὐτοὶ γὰρ διασπουδάσαντες ἀπεδείχθησαν, καὶ ὅ γε Πίσων καὶ γραφεὶς ἐπὶ τούτῳ καὶ πρὸς ἑνὸς καὶ πρὸς ἑτέρου τινὸς ἐξεπρίατο τὸ μὴ κατηγορηθῆναι) ἀλλ᾽ ὅτι ἠναγκάσθησαν ὑπὸ τῆς γερουσίας). Nous ignorons la nature de la sanction introduite contre les diuisores, mais son existence dès la loi de 67 est confirmée par l’usage du comparatif dans Cic., Mur., 47poena grauior in plebem tua uoce efflagitata est (voir la notice 717 sur la loi Tullia Antonia). Son existence est généralement acceptée (McDonald, Gruen, Lintott, Kunkel), malgré l’avis contraire de Mommsen (suivi encore par C. Venturini, Studi Sanfilippo, V, Milan, 1984, 797 n. 28). Cela ne suffit pas à prouver que la loi consulaire dans sa version définitive ne différait plus guère de la proposition tribunitienne (en ce sens McDonald, Gruen) : il put y avoir un compromis, qui ne reprenait pas certaines des dispositions prévues par le tribun.

Nous sommes mieux renseignés sur les peines qui frappaient les candidats recourant à la brigue, et qui furent notablement alourdies par la loi Calpurnia Acilia : amende, et surtout interdiction à vie d’exercer une magistrature et de siéger au Sénat (Dio, 36, 38-39, 1 38, 1. Ἐπὶ μὲν δὴ τοῦ Ἀκιλίου τοῦ τε Πίσωνος ταῦτά τε οὕτως ἐγένετο, καὶ κατὰ τῶν δεκασμοῦ περὶ τὰς ἀρχὰς άλισκομένων ἐνομοθετήθη πρὸς αὐτῶν τῶν ὑπάτων μήτ´ ἄρχειν μήτε βουλεύειν σφῶν μηδένα, ἀλλὰ καὶ χρήματα προσοφλισκάνειν. 2. ἐπειδὴ γὰρ ἥ τε τῶν δημάρχων δυναστεία ἐς τὸ ἀρχαῖον ἐπανεληλύθει, καὶ πολλοὶ τῶν ὑπὸ τῶν τιμητῶν διαγεγραμμένων ἀναλαβεῖν τρόπον τινὰ τὴν βουλείαν ἐσπούδαζον, συστάσεις καὶ παρακελευσμοὶ παμπληθεῖς ἐφ᾽ ἁπάσαις ταῖς ἀρχαῖς ἐγίγνοντο. 3. ἔπραξαν δὲ τοῦθ᾽ οἱ ὕπατοι οὐχ ὅτι καὶ ἤχθοντο τῷ πράγματι ῾αὐτοὶ γὰρ διασπουδάσαντες ἀπεδείχθησαν, καὶ ὅ γε Πίσων καὶ γραφεὶς ἐπὶ τούτῳ καὶ πρὸς ἑνὸς καὶ πρὸς ἑτέρου τινὸς ἐξεπρίατο τὸ μὴ κατηγορηθῆναἰ ἀλλ᾽ ὅτι ἠναγκάσθησαν ὑπὸ τῆς γερουσίας. 4. αἴτιον δὲ ὅτι Γάιός τις Κορνήλιος δημαρχῶν πικρότατα ἐπιτίμια τάξαι κατ᾽ αὐτῶν ἐπεχείρησε καὶ αὐτὰ καὶ ὁ ὅμιλος ᾑρεῖτο. ἡ γὰρ βουλὴ συνιδοῦσα ὅτι τὸ μὲν ὑπερβάλλον τῶν τιμωρημάτων ἐν μὲν ταῖς ἀπειλαῖς ἔκπληξίν τινα ἔχει, οὔτε δὲ τοὺς κατηγορήσοντας οὔτε τοὺς καταψηφιουμένους τῶν ὑπαιτίων, ἅτε καὶ ἀνηκέστων αὐτῶν ὄντων, ῥᾳδίως εὑρίσκει, 5. τὸ δὲ δὴ μέτριον ἔς τε τὰς κατηγορίας συχνοὺς προάγει καὶ τὰς καταψηφίσεις οὐκ ἀποτρέπει, μεταρρυθμίσαι πῃ τὴν ἐσήγησιν αὐτοῦ καὶ τοῖς ὑπάτοις νομοθετῆσαι ἀυτὴν ἐκέλευσεν. 39. 1 Ἐπεὶ δὲ ἅι τε ἀρχαιρεσίαι προεπηγγελμέναι ἦσαν, καὶ κατὰ τοῦτ´ οὐδὲν προνομοθετηθῆναι πρὸ αὐτῶν ἐξῆν, καὶ οἱ σπουδαρχιῶντες πολλὰ καὶ κακὰ ἐν τῷ διακένῳ τούτῳ ἐπόιουν, ὥστε καὶ σφαγὰς γίγνεσθαι, τόν τε νόμον ἐψηφίσαντο καὶ πρὸ ἐκείνων ἐσενεχθῆναι καὶ φρουρὰν τοῖς ὑπάτοις δοθῆναι. ; Ascon., p. 55Lex haec Calpurnia de ambitu erat. Tulerat eam ante biennium C. Calpurnius Piso cos. : in qua praeter alias poenas pecuniaria quoque poena erat adiecta ; Schol. Bob., p. 78 St.Nec mouerit nos, quod ita loquatur de Sylla Cicero, quasi damnatus crimine ambitus habuerit Romae demorandi facultatem : habuit enim secundum legem Calpurniam. Nam superioribus [temporibus] damnati lege Cornelia hoc genus poenae ferebant, ut magistratuum petitione per decem annos abstinerent. Aliquanto postea seuerior lex Calpurnia et pecunia multauit et in perpetuum honoribus iussit carere damnatos ; habebant tamen licentiam Romae morandi. Postea, iam damnatis Sylla et Autronio, poenam de ambitu grauiorem consules C. Antonius et Cicero sanxerunt, ut praeter haec ueteribus legibus constituta etiam exilio multarentur.). Les condamnés toutefois étaient autorisés à rester à Rome (Cic., Sull., 74Postea uero quis P. Sullam nisi maerentem, demissum ad flictumque uidit, quis umquam est suspicatus hunc magis odio quam pudore hominum aspectum lucemque uitare? Qui cum multa haberet inuitamenta urbis et fori propter summa studia amicorum, quae tamen ei sola in malis restiterunt, afuit ab oculis uestris et, cum lege retineretur, ipse se exsilio paene multauit. In hoc uos pudore, iudices, et in hac uita tanto sceleri locum fuisse credatis? Aspicite ipsum, contuemini os, conferte crimen cum uita, uitam ab initio usque ad hoc tempus explicatam cum crimine recognoscite, cf. Cic., Sull., 15-1715. Quae enim Autroni fuit causa, quae Sullae est? Ille ambitus iudicium tollere ac disturbare primum conflato uoluit gladiatorum ac fugitiuorum tumultu, deinde, id quod uidimus omnes, lapidatione atque concursu; Sulla, si sibi suus pudor ac dignitas non prodesset, nullum auxilium requisiuit. Ille damnatus ita se gerebat non solum consiliis et sermonibus uerum etiam aspectu atque uoltu ut inimicus esse amplissimis ordinibus, infestus bonis omnibus, hostis patriae uideretur; hic se ita fractum illa calamitate atque adflictum putauit ut nihil sibi ex pristina dignitate superesse arbitraretur, nisi quod modestia retinuisset. 16. Hac uero in coniuratione quid tam coniunctum quam ille cum Catilina, cum Lentulo? Quae tanta societas ullis inter se rerum optimarum quanta ei cum illis sceleris, libidinis, audaciae? Quod flagitium Lentulus non cum Autronio concepit? Quod sine eodem illo Catilina facinus admisit? Cum interim Sulla cum isdem illis non modo noctem solitudinemque non quaereret sed ne mediocri quidem sermone et congressu coniungeretur. 17. Illum Allobroges, maximarum rerum ueris simi indices, illum multorum litterae ac nuntii coarguerunt; Sullam interea nemo insimulauit, nemo nominauit. Postremo eiecto sive emisso iam ex urbe Catilina ille arma misit, cornua, tubas, fascis, signa, legiones, ille relictus intus, exspectatus foris, Lentuli poena compressus conuertit se aliquando ad timorem, numquam ad sanitatem; hic contra ita quieuit ut eo tempore omni Neapoli fuerit, ubi neque homines fuisse putantur huius adfines suspicionis et locus est ipse non tam ad inflammandos calamitosorum animos quam ad consolandos accommodatus et Cic., Sull., 51At accusat C. Corneli filius et id aeque ualere debet ac si pater indicaret. O patrem Cornelium sapientem qui, quod praemi solet esse in indicio, reliquerit, quod turpitudinis in confessione, id per accusationem fili susceperit! Sed quid est tandem quod indicat per istum puerum Cornelius? Si uetera, mihi ignota, cum Hortensio communicata, respondit Hortensius; sin, ut ais, illum conatum Autroni et Catilinae, cum in campo consularibus comitiis, quae a me habita sunt, caedem facere uoluerunt, Autronium tum in campo uidimus - sed quid dixi uidisse nos? Ego uidi; uos enim tum, iudices, nihil laborabatis neque suspicabamini, ego tectus praesidio firmo amicorum Catilinae tum et Autroni copias et conatum repressi).

Un certain nombre de pratiques illicites étaient probablement énumérées. Il devait déjà être interdit à celui qui allait être candidat de donner des jeux de gladiateurs, mais les dérogations autorisées (sans doute nisi ex testamento) permettaient de tourner la loi, si bien qu’elles furent précisées et limitées par la loi Tullia Antonia de 63 (nisi ex testamento praestituta die) : c’est ainsi que l’on peut rendre compte d’une information concernant Q. Gallius, édile en 67, préteur en 65, accusé de brigue sous la loi Calpurnia Acilia et défendu par Cic. en 66 ou 64 (Ascon., p. 68 St.hic enim cum esset praeturae candidatus, quod in aedilitate quam ante annum gesserat bestias non habuerat, dedit gladiatorium munus sub titulo patri se dare ; cf. Ramsay, J. T., « A Reconstruction of Q. Gallius’ Trial For Ambitus », Historia, 21, 1980, 402-421). En revanche, les pratiques que dénonça un s.c. de 63 ne devaient pas, compte tenu de la formulation utilisée, avoir été expressément interdites par la loi (Cic., Mur., 32, 67dixisti s.c. me referente esse factum, si mercede [conducti] obuiam candidatis issent, si conducti sectarentur, si gladiatoribus uolgo locus tributim et item prandia si uolgo essent data, contra legem Calpurniam factum uideri).

La loi Calpurnia Acilia permettait à l’accusateur victorieux d’acquérir les ornamenta et sans doute la tribu du condamné : sur le premier point, nous avons l’exemple sûr du jeune L. Manlius Torquatus, subscriptor de son père dans le procès de brigue intenté en 66 contre le consul désigné P. Cornelius Sulla, et qui obtint les ornamenta tandis que son père devenait consul à la faveur de nouvelles élections (Cic., Sull., 50Ego uero quibus ornamentis aduersor tuis aut cui dignitati uestrae repugno? Quid est quod iam ab hoc expetas? Honos ad patrem, insignia honoris ad te delata sunt. Tu ornatus exuuiis huius uenis ad eum lacerandum quem interemisti, ego iacentem et spoliatum defendo et protego. Atque hic tu et reprehendis me quia defendam et irasceris; ego autem non modo tibi non irascor sed ne reprehendo quidem factum tuum. Te enim existimo tibi statuisse quid faciendum putares et satis idoneum offici tui iudicem esse potuisse) ; pour la tribu, nous avons l’exemple de L. Cornelius Balbus, qui reçut la citoyenneté romaine de Pompée en 72 et entra avant 56 dans la tribu Clustumina à la faveur d’une accusation de brigue victorieuse (Cic., Balb., 57Obiectum est etiam quod in tribum Clustuminam peruenerit; quod hic adsecutus est legis de ambitu praemio minus inuidioso quam qui legum praemiis praetoriam sententiam et praetextam togam consequuntur), mais nous ne savons si le procès fut régi selon la loi Calpurnia ou selon la loi Tullia : tout juste peut-on noter que Cic. écrit legis de ambitu praemio sans préciser qu’il s’agirait de sa propre loi. Par Cic., Cluent., 98Quapropter hoc Bulbi iudicium non plus huic obesse causae debet quam illa quae commemorata sunt ab accusatore duo iudicia P. Popili et Ti. Guttae, qui causam de ambitu dixerunt, qui accusati sunt ab eis qui erant ipsi ambitus condemnati; quos ego non idcirco esse arbitror in integrum restitutos quod planum fecerint illos ob rem iudicandam pecuniam accepisse sed quod iudicibus probarint, cum in eodem genere in quo ipsi offendissent alios reprendissent, se ad praemia legis uenire oportere. Quapropter neminem dubitare existimo quin illa damnatio ambitus nulla ex parte cum causa Cluenti uestroque iudicio coniuncta esse possit, nous savons qu’en 66 deux des anciens juges du procès d’Oppianicus (74) avaient été accusés de brigue par des personnages eux-mêmes préalablement condamnés sous ce chef, et que les accusateurs victorieux avaient alors obtenu comme récompense la restitution de leur statut, c.-à-d. de leur dignité sénatoriale. L’un des procès au moins fut postérieur à 70 (Cic., Cluent., 132Verum esto; condemnat Popilium Gellius, iudicat eum accepisse a Cluentio pecuniam. Negat hoc Lentulus; nam Popilium, quod erat libertini filius, in senatum non legit, locum quidem senatorium ludis et cetera ornamenta relinquit et eum omni ignominia liberat. Quod cum facit, iudicat eius sententia gratiis esse Oppianicum condemnatum. Et eundem Popilium postea Lentulus in ambitus iudicio pro testimonio diligentissime laudat. Qua re si neque L. Gelli iudicio stetit Lentulus neque Lentuli existimatione contentus fuit Gellius, et si uterque censor censoris opinione standum non putauit, quid est quam ob rem quisquam nostrum censorias subscriptiones omnis fixas et in perpetuum ratas putet esse oportere?), et il est donc possible que ce type de récompense n’ait été introduit qu’en 67 par la loi Calpurnia Acilia : il est évident que la restitutio in integrum devenait une récompense d’autant plus appréciable que la condamnation impliquait désormais l’expulsion à vie du Sénat. On ne saurait toutefois exclure que cette récompense ait existé déjà sous le régime de la loi Cornelia : tout dépend de la date des deux procès, que nous ne pouvons fixer avec la précision qui serait nécessaire. On ne peut non plus avancer de certitude quant à savoir s’il était déjà spécifié que la restitutio in integrum n’impliquait pas le remboursement de l’amende, ou si cette précision connue par Modestin (D., 48, 14, 2Qua lege damnatus si alium conuicerit, in integrum restituitur, non tamen pecuniam recipit) n’est qu’une interprétation des juristes.

En 65 déjà, Cic. pouvait faire allusion à un s.c. qui avait autorisé une dérogation à la loi Calpurnia Acilia (Cic., Corn., 1, fr. 25 P.Tertium est de legum obrogationibus, quo de genere persaepe S. C. fiunt, ut nuper de ipsa lege Calpurnia, quo derogaretur.) sans que l’objet en soit connu ni puisse faire l’objet d’hypothèse suffisamment fondée. La loi Calpurnia Acilia fut en 63 complétée, ou plus probablement remplacée, par la loi Tullia Antonia.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Calpurnia Acilia de ambitu", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice1/. Date de mise à jour :05/01/20 .