Nom de la loi

Loi Marcia instituant une quaestio contre les responsables de l’asservissement injustifié des Ligures Statellates (M. Popillius Laenas) (pl. sc.)

Date

172 av. J.-C.

Rogator

Q. Marcius Scylla et M. Marcius Sermo

Thèmes

Sources

Liv., 42, 21, 4-5
4. Hoc consensu patrum accensi M. Marcius Sermo et Q. Marcius Scilla, tribuni plebis, et consulibus multam se dicturos, nisi in prouinciam exirent, denuntiarunt, et rogationem, quam de Liguribus deditis promulgare in animo haberent, in senatu recitarunt. 5. Sanciebatur, ut, qui ex Statellis deditis in libertatem restitutus ante kal. Sextiles primas non esset, cuius dolo malo is in seruitutem uenisset, ut iuratus senatus decerneret, qui eam rem quaereret animaduerteretque. ex auctoritate deinde senatus eam rogationem promulgarunt
 - Liv., 42, 21, 8
Rogationem Marciam de Liguribus magno consensu plebes sciuit iussitque. Ex eo plebiscito C. Licinius praetor consuluit senatum, quem quaerere ea rogatione uellet. Patres ipsum eum quaerere iusserunt

Bibliographie

  • Bleicken, Volkstribunat, 56-57 et 141
  • Elster, GMRR, 363-364
  • Kunkel, Untersuchungen, 58 n. 217
  • Kunkel, W., RE, 24, 1963, s.v. quaestio, col. 732 (= Kleine Schriften, 47)
  • Mommsen, Strafr., 172 n. 2
  • Rotondi, LPR, 281-282
  • Siber, H., Analogie, Amtsrecht und Rückwirkung im Strafrechte des römischen Freistaates, Leipzig, 1936, 49-50
  • Venturini, C., « La repressione degli abusi dei magistrati romani ai danni delle popolazioni soggette fino alla lex Calpurnia del 149 A. C. », BIDR 1969, 19-87, part. 51-60
  • (Kunkel-)Wittmann, Staatsordnung, 624

Commentaire

Si l’on admet que la prétendue loi Petilia de 187 est une invention de Valerius Antias (notice n° 588), ce pl. sc. des tribuns M. Marcius Sermo et Q. Marcius Scylla est le plus ancien dont l’objet soit l’institution d’une quaestio. Le contexte en est un conflit entre le Sénat et M. Popilius Laenas, qui remontait à l’année précédente (Liv., 42, 7, 3-9, 6et in Liguribus in agro Statellati pugnatum ad oppidum Carystum. eo se magnus exercitus Ligurum contulerat. Primo sub aduentum M- Popili consulis moenibus sese continebant; deinde, postquam oppidum oppugnaturum Romanum cernebant, progressi ante portas aciem struxerunt. Nec consul, ut qui id ipsum oppugnatione comminanda quaesisset, moram certamini fecit. Pugnatum amplius tris est horas ita, ut neutro inclinaret spes. quod ubi consul uidit nulla parte moueri Ligurum signa, imperat equitibus, ut equos conscendant ac tribus simul partibus in hostis, quanto maximo possent tumultu, incurrant. Pars magna equitum mediam traiecit aciem et ad terga pugnantium peruasit. Inde terror iniectus Liguribus; diuersi in omnes partes fugerunt, perpauci retro in oppidum, quia inde se maxime obiecerat eques. Et pugna tam peruicax multos absumpserat Ligurum, et in fuga passim caesi sunt. Decem milia hominum caesa traduntur, amplius septingenti <passim> capti, signa militaria relata octoginta duo. Et in Liguribus in agro Statellati pugnatum ad oppidum Carystum. Eo se magnus exercitus Ligurum contulerat. Primo sub aduentum M- Popili consulis moenibus sese continebant; deinde, postquam oppidum oppugnaturum Romanum cernebant, progressi ante portas aciem struxerunt. Nec consul, ut qui id ipsum oppugnatione comminanda quaesisset, moram certamini fecit. Pugnatum amplius tris est horas ita, ut neutro inclinaret spes. Quod ubi consul uidit nulla parte moueri Ligurum signa, imperat equitibus, ut equos conscendant ac tribus simul partibus in hostis, quanto maximo possent tumultu, incurrant. Pars magna equitum mediam traiecit aciem et ad terga pugnantium peruasit. Inde terror iniectus Liguribus; diuersi in omnes partes fugerunt, perpauci retro in oppidum, quia inde se maxime obiecerat eques. Et pugna tam peruicax multos absumpserat Ligurum, et in fuga passim caesi sunt. Decem milia hominum caesa traduntur, amplius septingenti <passim> capti, signa militaria relata octoginta duo.). Alors consul, Popilius espérait obtenir le triomphe pour avoir remporté une victoire sur les Ligures Statellates, les contraignant à une reddition à la suite de laquelle il avait détruit la place fortifiée et vendu les déditices. Ses adversaires lui reprochaient au contraire d’avoir attaqué sans bonne raison les Statellates, puis d’avoir indignement traité des gens qui s’en étaient remis à la fides du peuple romain. Dès 173 un s.c. avait été pris, ordonnant à Popilius de racheter les Ligures, de leur rendre leurs biens et leurs armes et de les réinstaller sur leurs terres, et le consul n’avait pu obtenir que le Sénat revînt sur sa décision. C. Popilius, frère de Marcus, ayant été élu consul pour 172 et ayant fini par rallier à lui son collègue, l’affaire avait été à l’origine d’un nouveau conflit entre le Sénat et les deux consuls de 172 (Liv., 42, 10, 9-159. Principium insequentis anni, quo C. Popilius et P. Aelius fuerunt consules, residuas contentiones ex priore anno habuit. 10. Patres referri de Liguribus renouarique senatus consultum uolebant, et consul Aelius referebat. Popilius et collegam et senatum pro fratre deprecabatur, prae se ferens, si quid decernerent, intercessurum. 11. Collegam deterruit ; patres eo magis, utrique pariter consuli infensi, in incepto perstabant. itaque cum de prouinciis ageretur et Macedonia iam imminente Persei bello peteretur, Ligures ambobus consulibus decernunt ; Macedoniam decreturos negant, <ni> de M. Popilio referretur. 12. Postulantibus deinde, ut nouos exercitus scribere aut supplementum ueteribus liceret, utrumque negatum est. 13. Praetoribus quoque in Hispaniam supplementum petentibus negatum M. Iunio <in> citeriorem, Sp. Lucretio in ulteriorem. 14. C. Licinius Crassus urbanam iurisdictionem, Cn. Sicinius inter peregrinos erat sortitus, C. Memmius Siciliam, Sp. Cluuius Sardiniam. 15. Consules ob ea irati senatui, Latinis feriis in primam quamque diem indictis, in prouinciam abituros esse denuntiarunt, nec quicquam rei publicae acturos, praeterquam quod ad prouinciarum administrationem adtineret), lorsque parvint la nouvelle que Popilius avait de nouveau combattu les Statellates, et que les autres Ligures avaient réagi en prenant les armes (Liv., 42, 21, 1-31. Consules ad id tempus in prouinciam non exierant, quia neque, uti de M. Popilio referrent, senatui obsequebantur, et nihil aliud decernere prius statutum patribus erat. 2. Aucta etiam inuidia est Popili litteris [eius], quibus iterum cum Statellatibus Liguribus proconsul pugnasse se scripsit ac sex milia eorum occidisse ; propter cuius iniuriam belli ceteri quoque Ligurum populi ad arma ierunt. 3. Tum uero non absens modo Popilius, qui deditis contra ius ac fas bellum intulisset <et> pacatos ad rebellandum incitasset, sed consules, quod non exirent in prouinciam, in senatu increpiti). C’est alors que les tribuns intervinrent, menaçant les consuls d’une amende s’ils ne se rendaient pas en Ligurie qui leur avait été attribuée comme province, et faisant voter avec le plein accord du Sénat un pl. sc. aux termes duquel le Sénat sous serment serait chargé de désigner quelqu’un pour mener une instruction contre le(s) responsable(s) de l’asservissement des Ligures qui n’auraient pas été remis en liberté avant le 1er août, et pour le(s) punir (qui ex Statellis [sic] deditis in libertatem restitutus ante kal. Sextiles primas non esset, cuius dolo malo is in seruitutem uenisset, ut iuratus senatus decerneret qui eam rem quaereret animaduerteretque - 21,5). Le Sénat choisit le préteur urbain C. Licinius Crassus. Le procès ne put commencer que lorsque M. Popilius Laenas finit par rentrer à Rome, sous la menace d’un jugement par contumace (voir notice suivante). Il plaida deux fois sa cause (ce qui signifie que le préteur prononça deux fois amplius sur l’avis de son conseil : cf. Cic., Brut., 85-8885. Erat omnino tum mos, ut in reliquis rebus melior, sic in hoc ipso humanior, ut faciles essent in suum cuique tribuendo. Memoria teneo Smyrnae me ex P. Rutilio Rufo audisse, cum diceret adulescentulo se accidisse, ut ex senatus consulto P. Scipio et D. Brutus, ut opinor, consules de re atroci magnaque quaererent. Nam cum in silua Sila facta caedes esset notique homines interfecti insimulareturque familia, partim etiam liberi societatis eius, quae picarias de P. Cornelio L. Mummio censoribus redemisset, decreuisse senatum, ut de ea re cognoscerent et statuerent consules. 86 Causam pro publicanis accurate, ut semper solitus esset, eleganterque dixisse Laelium. Cum consules re audita « amplius » de consili sententia pronuntiauissent, paucis interpositis diebus iterum Laelium multo diligentius meliusque dixisse iterumque eodem modo a consulibus rem esse prolatam. Tum Laelium, cum eum socii domum reduxissent egissentque gratias et ne defatigaretur orauissent, locutum esse ita : se, quae fecisset, honoris eorum causa studiose accurateque fecisse, sed se arbitrari causam illam a Ser. Galba, quod is in dicendo ardentior acriorque esset, grauius et uehementius posse defendi. Itaque auctoritate C. Laeli publicanos causam detulisse ad Galbam ; illum autem, quod ei uiro succedendum esset, uerecunde et dubitanter recepisse. 87. Vnum quasi comperendinatus medium diem fuisse, quem totum Galbam in consideranda causa componendaque posuisse ; et cum cognitionis dies esset et ipse Rutilius rogatu sociorum domum ad Galbam mane uenisset, ut eum admoneret et ad dicendi tempus adduceret, usque illum, quoad ei nuntiatum esset consules descendisse, omnibus exclusis commentatum in quadam testudine cum seruis litteratis fuisse, quorum <alii> aliud dictare eodem [a] tempore solitus esset. Interim cum esset ei nuntiatum tempus esse, exisse in aedes eo colore et iis oculis, ut egisse causam, non commentatum putares. 88. Addebat etiam, idque ad rem pertinere putabat, scriptores illos male mulcatos exisse cum Galba ; ex quo significabat illum non in agendo solum, sed etiam in meditando uehementem atque incensum fuisse. Quid multa ? Magna exspectatione, plurumis audientibus, coram ipso Laelio sic illam causam tanta ui tantaque grauitate dixisse Galbam, ut nulla fere pars orationis silentio praeteriretur. Itaque multis querelis multaque miseratione adhibita socios omnibus adprobantibus illa die quaestione liberatos esse), mais le préteur, cédant aux instances de ses proches, fixa la date d’une troisième comparution au 15 mars 171, jour d’entrée en charge de nouveaux magistrats, ce qui entraînait l’extinction de la procédure engagée (Liv., 42, 21, 8-228. Rogationem Marciam de Liguribus magno consensu plebes sciuit iussitque. Ex eo plebiscito C. Licinius praetor consuluit senatum, quem quaerere ea rogatione uellet. Patres ipsum eum quaerere iusserunt. 22.1. Tum demum consules in prouinciam profecti sunt exercitumque a M. Popilio acceperunt. 2. Neque tamen M. Popilius reuerti Romam audebat, ne causam diceret aduerso senatu, infestiore populo, apud praetorem, qui de quaestione in se <pro>posita senatum consuluisset. 3. Huic detractationi eius tribuni plebis alterius rogationis denuntiatione occurrerunt, ut, si non ante idus Nouembres in urbem Romam introisset, de absente eo C. Licinius statueret ac iudicaret. 4. Hoc tractus uinculo cum redisset, ingenti cum inuidia in senatum uenit. 5. Ibi cum laceratus iurgiis multorum esset, senatus consultum factum est, ut, qui Ligurum post Q. Fuluium L. Manlium consules hostes non fuissent, ut eos C. Licinius Cn. Sicinius praetores in libertatem restituendos curarent, agrumque iis trans Padum consul C. Popilius daret. 6. multa milia hominum hoc senatus consulto restituta in libertatem, transductisque Padum ager est adsignatus. 7. M. Popilius rogatione Marcia bis apud C. Licinium causam dixit ; tertio praetor, gratia consulis absentis et Popiliae familiae precibus uictus, idibus Martiis adesse reum iussit, quo die noui magistratus inituri erant honorem, ne diceret ius, qui priuatus futurus esset. 8. Ita rogatio de Liguribus arte fallaci elusa est).

Le récit livien est relativement détaillé, mais on peut s’interroger sur l’exactitude de la tradition annalistique dont il dépend. La prudence est d’autant plus nécessaire que cette source annalistique pourrait bien être Valerius Antias, compte tenu notamment de l’indication du nombre des signa militaria relata dans le récit de la victoire de Popillius en 172 (Liv., 42, 7, 9signa militaria relata octoginta duo ; cf. G. Mezzar-Zerbi, « Le fonti di Livio nelle guerre combattute contro i Liguri », RSC 1966, 211-224, part. 211-215 [manifestant à juste titre certaines perplexités quant à l’exactitude du récit livien] et G. Mezzar-Zerbi, 221-224 ; R. A. Laroche, « Valerius Antias : Livy’s Source for the Number of Military Standards Captured in Battle in Books XX-XLV », Latomus 1968, 758-771). En l’absence d’indications contraires attestées chez des annalistes plus anciens comme c’était le cas pour la loi Petilia, rien ne nous permet de soupçonner a priori l’authenticité de la loi Marcia. Le recours à une quaestio, d’ailleurs, s’explique d’autant mieux cette fois-ci que la procédure du procès comitial, usuelle pour sanctionner un crime imputé à un magistrat ou un promagistrat, était impraticable : l’imperium de M. Popilius n’avait pas été prorogé par le Sénat (et ne pouvait donc faire l’objet d’une abrogation comme on avait tenté de le faire, sans succès d’ailleurs, en 209 et 178, dans le but de soumettre un promagistrat à un procès comitial : notices n° 628 et 505), mais il l’était de facto par le fait que restaient à Rome les consuls qui devaient le remplacer dans son commandement en Ligurie. Le conflit entre le Sénat et les consuls était en fait l’aspect le plus grave de la crise, et ne fut réglé par le départ des consuls qu’après que le vote de la loi et la désignation par le Sénat d’un préteur chargé d’instruire eurent sanctionné leur échec (Liv., 42, 22, 1Tum demum consules in prouinciam profecti sunt exercitumque a M. Popilio acceperunt).

Il y avait eu jusque-là des quaestiones confiées par le Sénat à un magistrat, consul ou préteur, sans décision préalable du peuple, dans des affaires de droit commun mettant en cause l’ordre public : l’exemple le plus célèbre est la quaestio confiée aux consuls dans l’affaire des Bacchanales, en 186. L’utilisation d’une telle procédure pour enquêter sur les agissements d’un consul aurait été sans précédent, et la crise opposant le Sénat et les consuls interdisait d’ailleurs qu’on y pût songer : le préteur urbain n’aurait pu directement saisir le Sénat et se faire confier par lui la présidence de la quaestio s’il n’en avait reçu l’ordre du peuple, car il serait alors tombé sous le coup d’une intercession consulaire. Le pl. sc. instituant une quaestio était l’unique moyen qui permît de résoudre la crise dans le sens voulu par le Sénat, et qui contraignit en effet les consuls à céder.

La légalité de la loi Marcia et des lois analogues qui lui ont succédé a été discutée. Mommsen estime qu’elle aurait été contraire à la règle des XII Tables interdisant les priuilegia : ce terme fut en effet utilisé par Cic. (Cic., Parad. , 4, 32In foro castra posuisti. Sed quid ego communes leges profero, quibus omnibus es exul ? Familiarissimus tuus de te privilegium tulit, ut, si in opertum Bonae Deae accessisses, exulares ; Cic., Brut., 89Quae qui dem uis tum maxume cognitast, cum Lusitanis a Ser. Galba praetore contra interpositam, ut existumabatur, fidem interfectis L. Libone tribuno plebis populum incitante et rogationem in Galbam priuilegi similem ferente, summa senectute, ut ante dixi, M. Cato legem suadens in Galbam multa dixit ; quam orationem in Origines suas rettulit, paucis ante quam mortuus est [an] diebus an mensibus) et par certains au moins de ses contemporains (M. Caelius Rufus, ap. Ascon., p. 34 St.His legibus obsistere M. Caelius tr. pl. studiosissimus Milonis conatus est, quod et priuilegium diceret in Milonem ferri et iudicia praecipitari) pour désigner des lois qui leur paraissaient créer des tribunaux ad hominem, mais, à supposer même qu’une interdiction des priuilegia ait bien figuré dans les XII Tables, on peut douter que l’interprétation en ait été unanime chez les Romains du 1er siècle, dont les propos paraissent plutôt relever de la polémique (cf. Introduction, p. � ; C. Venturini, « I « privilegia » da Cicerone ai Romanisti », SDHI 1990, 155-196 ; M. Humbert, « Les privilèges, des XII Tables à Cicéron », dans Splendidissima Ciuitas. Études d’histoire romaine en hommage à François Jacques, Paris, 1996, 151-168). D’autre part on s’est demandé comment une décision du concilium plebis pouvait être considérée comme suffisante alors que les comices centuriates étaient seuls compétents pour prononcer un jugement capital : c’est tout simplement qu’en matière législative, depuis la loi Hortensia de 287, les pl. sc. engageaient le peuple tout entier (Venturini, 59 n. 159, avec la bibliographie antérieure ; cf. également Mantovani, Accusa popolare, 31-32). Au demeurant, pour le cas précis de 172, le récit livien ne nous donne aucune information sur la nature de la peine prévue en cas de condamnation, et il n’est pas certain que la loi Marcia ait nécessairement contenu une telle information (cf. A. N. Sherwin-White, JRS, 42, 1952, 52).

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Marcia instituant une quaestio contre les responsables de l’asservissement injustifié des Ligures Statellates (M. Popillius Laenas) (pl. sc.)", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice543/. Date de mise à jour :13/12/18 .