Nom de la loi

Lex Petilia instituant une quaestio contre ceux qui auraient reçu de l’argent du roi Antiochos III (L. Cornelius Scipio Asiaticus et son entourage)

Date

187 av. J.-C.

Rogator

Q. Petilius et Q. Petilius (Spurinus)

Thèmes

Sources

Liv., 38, 54
1. Morte Africani creuere inimicorum animi, quorum princeps fuit M. Porcius Cato, qui uiuo quoque eo adlatrare magnitudinem eius solitus erat. 2. Hoc auctore existimantur Petillii et uiuo Africano rem ingressi et mortuo rogationem promulgasse. 3. Fuit autem rogatio talis : « uelitis iubeatis, Quirites, quae pecunia capta ablata coacta ab rege Antiocho est quique sub imperio eius fuerunt, quod eius in publicum relatum non est, 4. uti de ea re Ser. Sulpicius praetor urbanus ad senatum referat, quem eam rem uelit senatus quaerere de iis, qui praetores nunc sunt ». 5. Huic rogationi primo Q. et L. Mummii intercedebant, senatum quaerere de pecunia non relata in publicum, ita ut antea semper factum esset, aequum censebant. 6. Petillii nobilitatem et regnum in senatu Scipionum accusabant. L. Furius Purpureo consularis, qui in decem legatis in Asia fuerat, 7. latius rogandum cense bat, non quae ab Antiocho modo pecuniae captae forent, sed quae ab aliis regibus gentibusque, Cn. Manlium inimicum incessens. 8. Et L. Scipio, quem magis pro se quam aduersus legem dicturum apparebat, dissuasor processit. Is morte P. Africani fratris, uiri omnium fortissimi clarissimique, eam exortam rogationem est conquestus; 9. parum enim fuisse non laudari pro Rostris P. Africanum post mortem, nisi etiam accusaretur; 10. et Carthaginienses exilio Hannibalis contentos esse, populum Romanum ne morte quidem P. Scipionis exsatiari, nisi et ipsius fama sepulti laceretur et frater insuper, accessio inuidiae, mactetur. 11 M. Cato suasit rogationem – exstat oratio eius de pecunia regis Antiochi – et Mummios tribunos auctoritate deterruit, ne aduersarentur rogationi. 12. Remittentibus ergo his intercessionem omnes tribus uti rogassent iusserunt

(Valerius Antias, fr. 45 Peter)
 - Liv., 39, 6, 4
Serius ei triumphandi causa fuit, ne Q. Terentio Culleone praetore causam lege Petillia diceret, et incendio alieni iudicii, quo L. Scipio damnatus erat, conflagraret

Bibliographie

  • Bandelli, G., « I Processi degli Scipioni : le fonti », Index 1972, 304-342, part. 311-312
  • Bandelli, G., « Il processo dell’Asiatico », Index , 1974/1975 [1980], 93-126, part. 98-99, 106-107 et 116 n. 37
  • Bauman, R. A., Lawyers in Roman Republican Politics, Munich, 1983, 192-200 et 208-212
  • Elster, GMRR, 329-332
  • Fraccaro, « I processi degli Scipioni », SSAC , 1911, 217-414, part. 275-307 (=Opuscula, I, 263-392, part. 301-322)
  • Fraccaro, « Ancora sui processi degli Scipioni », Athenaeum , 1939, 3-26, part. 14-26 (= Opuscula, I, 393-415, part. 404-15)
  • Gagé, J., « La « Rogatio Petillia » et le procès de Scipion. Sur une procédure latine archaïque contre l’« hostis Capitolinus » », RPh , 27, 1953, 34-64
  • Kunkel, Untersuchungen, 58 n. 217
  • Kunkel, W., RE, 24, 1963, s.v. quaestio, col. 732 (= Kleine Schriften, 47)
  • Kunkel-Wittmann, Staatsordnung, 268 n. 61 et 623-624
  • Lintott, A., « Provocatio. From the Struggle of the Orders to the Principate », ANRW I.2, 1972, 227-267, part. 254-255
  • Mommsen, Th., « Die Scipionenprozesse », Hermes 1866, 161-216, repris et développé dans RF, II, 417-510, part. 471 n. 107
  • Nissen, Livius,
  • Rotondi, LPR, 275

Commentaire

D’après Liv., 38, 541. Morte Africani creuere inimicorum animi, quorum princeps fuit M. Porcius Cato, qui uiuo quoque eo adlatrare magnitudinem eius solitus erat. 2. Hoc auctore existimantur Petillii et uiuo Africano rem ingressi et mortuo rogationem promulgasse. 3. Fuit autem rogatio talis : « uelitis iubeatis, Quirites, quae pecunia capta ablata coacta ab rege Antiocho est quique sub imperio eius fuerunt, quod eius in publicum relatum non est, 4. uti de ea re Ser. Sulpicius praetor urbanus ad senatum referat, quem eam rem uelit senatus quaerere de iis, qui praetores nunc sunt ». 5. Huic rogationi primo Q. et L. Mummii intercedebant, senatum quaerere de pecunia non relata in publicum, ita ut antea semper factum esset, aequum censebant. 6. Petillii nobilitatem et regnum in senatu Scipionum accusabant. L. Furius Purpureo consularis, qui in decem legatis in Asia fuerat, 7. latius rogandum cense bat, non quae ab Antiocho modo pecuniae captae forent, sed quae ab aliis regibus gentibusque, Cn. Manlium inimicum incessens. 8. Et L. Scipio, quem magis pro se quam aduersus legem dicturum apparebat, dissuasor processit. Is morte P. Africani fratris, uiri omnium fortissimi clarissimique, eam exortam rogationem est conquestus; 9. parum enim fuisse non laudari pro Rostris P. Africanum post mortem, nisi etiam accusaretur; 10. et Carthaginienses exilio Hannibalis contentos esse, populum Romanum ne morte quidem P. Scipionis exsatiari, nisi et ipsius fama sepulti laceretur et frater insuper, accessio inuidiae, mactetur. 11 M. Cato suasit rogationem – exstat oratio eius de pecunia regis Antiochi – et Mummios tribunos auctoritate deterruit, ne aduersarentur rogationi. 12. Remittentibus ergo his intercessionem omnes tribus uti rogassent iusserunt, deux tribuns du nom de Q. Petilius auraient, à l’instigation de Caton, fait voter une loi instituant une quaestio destinée à poursuivre ceux qui auraient reçu de l’argent du roi Antiochos sans le déposer au trésor public, et chargeant le préteur urbain de consulter le Sénat pour que ce dernier choisisse l’un des préteurs présents à Rome et lui confie le soin de cette quaestio. Comme l’avait déjà vu Nissen, les chapitres 38,50,4 à 60 de Tite-Live, à l’exception de 55, 8-57, 8, ont pour source Valerius Antias, et les études de Mommsen puis de Fraccaro ont démontré les graves inexactitudes de cette version, en particulier l’inauthenticité de la prétendue loi Petilia. Leur démonstration est maintenant généralement acceptée, bien que Kunkel (attaché à critiquer la reconstruction mommsénienne de l’histoire du droit pénal romain), ainsi que Lintott et Bauman, aient été tentés de réhabiliter le récit d’Antias. L’objection fondamentale est le fait que les annalistes antérieurs à Antias parlaient d’une autre procédure : une irrogatio multae par le tribun C. Minucius Augurinus (Cornelius Nepos, ap. Gell., 6, 19, 2Id exemplum huiuscemodi est : L. Scipioni Asiatico, P. Scipionis Africani superioris fratri, C. Minucius Augurinus tribunus plebi multam irrogauit eumque ob eam causam praedes poscebat ). Le rôle du (ou des) tribun(s) Petilius dut se limiter à une première attaque contre L. Scipion devant le Sénat (cf. Gell., 4, 18, 7-121. Item aliud est factum eius praeclarum. Petilii quidam tribuni plebis a M., ut aiunt, Catone, inimico Scipionis, comparati in eum atque inmissi desiderabant in senatu instantissime, ut pecuniae Antiochinae praedaeque in eo bello captae rationem redderet; 8. fuerat enim L. Scipioni Asiatico, fratri suo, imperatori in ea prouincia legatus. 9. Ibi Scipio exsurgit et prolato e sinu togae libro rationes in eo scriptas esse dixit omnis pecuniae omnisque praedae; 10. illatum, ut palam recitaretur et ad aerarium deferretur. 11. « Sed enim id iam non faciam » inquit « nec me ipse afficiam contumelia » 12. eumque librum statim coram discidit suis manibus et concerpsit aegre passus, quod, cui salus imperii ac reipublicae accepta ferri deberet, rationem pecuniae praedaticiae posceretur ; déjà Pol., 23, 14, 7-11πάλιν δέ ποτε λόγον ἀπαιτοῦντός τινος ἐν τῷ συνεδρίῳ τῶν χρημάτων ὧν ἔλαβε παρ᾽ Ἀντιόχου πρὸ τῶν συνθηκῶν (εἰς) τὴν τοῦ στρατοπέδου μισθοδοσίαν, ἔχειν μὲν ἔφη τὸν λογισμόν, οὐ δεῖν δ᾽ αὐτὸν ὑποσχεῖν οὐδενὶ λόγον· 8. τοῦ δ᾽ ἐπι κειμένου καὶ κελεύοντος φέρειν ἠξίωσε τὸν ἀδελφὸν ἐνεγκεῖν· κομισθέντος δὲ τοῦ βυβλίου, προτείνας αὐτὸ καὶ κατασπαράξας πάντων ὁρώντων τὸν μὲν ἀπαιτοῦντα τὸν λόγον ἐκ τούτων ζητεῖν ἐκέλευσε, 9. τοὺς δ᾽ ἄλλους ἤρετο πῶς τῶν μὲν τρισχιλίων ταλάντων τὸν λόγον ἐπιζητοῦσι πῶς ἐδαπανήθη καὶ διὰ τίνων, τῶν δὲ μυρίων καθόλου καὶ πεντακισχιλίων ὧν παρ᾽ Ἀντιόχου λαμβάνουσιν, οὐκέτι ζητοῦσι πῶς εἰσπορεύεται καὶ διὰ τίνων, 10. οὐδὲ πῶς τῆς Ἀσίας καὶ τῆς Λιβύης, ἔτι δὲ τῆς Ἰβηρίας κεκυριεύκασιν. 11. ὥστε μὴ μόνον καταπλαγῆναι πάντας, ἀλλὰ καὶ τὸν ζητήσαντα τὸν λόγον ἀποσιωπῆσαι, parlant d’un seul adversaire dont il ne donne ni le nom ni le titre). Wittmann, en dernier lieu, essaie vainement de sauver la tradition d’Antias en supposant que l’irrogatio multae de Censorinus (omise par Antias) fut suivie de la quaestio Petilia (ignorée des annalistes utilisés par Gell.), et qu’Antias a transféré de la première à la seconde l’intercession de Ti. Sempronius Gracchus, empêchant que L. Scipio fût mené en prison alors qu’il avait été condamné à une amende et qu’il avait refusé de fournir des garants : plutôt que d’imaginer une reconstruction mêlant des éléments empruntés à diverses sources anciennes, mieux vaut admettre l’existence de deux traditions historiographiques clairement distinctes, et l’inauthenticité de celle d’Antias.

Ce dernier a manifestement emprunté à la loi Marcia de 172 (n° 543) l’idée d’une rogatio instituant une quaestio mais laissant au Sénat le soin de choisir le préteur qui la dirigerait (et peut-être aussi l’attribution de la rogatio à deux tribuns homonymes). Le délit qui devait ainsi être réprimé relevait selon Antias du péculat (Liv., 38, 55, 5simul et delata et recepta nomina legatorum eius, A. et L. Hostiliorum Catonum, et C. Furii Aculeonis quaestoris et, ut omnia contacta societate peculatus uiderentur, scribae quoque duo et accensus. L. Hostilius et scribae et accensus, priusquam de Scipione iudicium fieret, absoluti sunt, Scipio et A. Hostilius legatus et C. Furius damnati, cf. Liv., 38, 54, 5de pecunia non relata in publicum ; Gell., 6, 19, 8Valerius autem Antias contra hanc decretorum memoriam contraque auctoritates ueterum annalium post Africani mortem intercessionem istam pro Scipione Asiatico factam esse a Tiberio Graccho dixit neque multam irrogatam Scipioni, sed damnatum eum peculatus ob Antiochinam pecuniam, quia praedes non daret, in carcerem duci coeptum atque ita intercedente Graccho exemptum), bien que la formulation de la prétendue rogatio (pecunia capta ablata coacta : 38, 54, 3) reflète une influence évidente des leges repetundarum (cf. Vir. ill., 49, 16a Petillio Actaeo tr. pl. repetundarum accusatus : [P.] Scipion). On notera aussi l’extension de l’accusation, non seulement à deux légats et au questeur, mais à deux scribes et un accensus (Liv., 38, 55, 4-5) : du temps d’Antias, qu’il ait écrit dans les années 80-70 (cf. Vell., 2, 9, 6Vetustior Sisenna fuit Caelius, aequalis Sisennae Rutilius Claudiusque Quadrigarius et Valerius Antias. Sane non ignoremus eadem aetate fuisse Pomponium sensibus celebrem, uerbis rudem et nouitate inuenti a se operis commendabilem ; Peter, HRR, I, cccv) ou dans les années 40 (J. D. Cloud, « The Date of Valerius Antias », LCM, 1977, 225-227 ; T. P. Wiseman, Clio’s Cosmetics, Leicester, 1979, 117-121), magistrats et sénateurs pouvaient seuls être poursuivis de repetundis ; en revanche, les appariteurs des magistrats pouvaient être condamnés pour péculat (cf. Cic., Mur., 42Quid tua sors? Tristis, atrox, quaestio peculatus ex altera parte lacrimarum et squaloris, ex altera plena accusatorum atque indicum ; cogendi iudices inuiti, retinendi contra uoluntatem ; scriba damnatus, ordo totus alienus ; Sullana gratificatio reprehensa, multi uiri fortes et prope pars ciuitatis offensa est ; lites seuere aestimatae ; cui placet obliuiscitur, cui dolet meminit ; Bauman, 208-209, à tort, prétend le contraire, ce qui fait tomber l’argument qu’il veut tirer, en faveur de l’authenticité de la quaestio Petillia, d’une prétendue spécificité par rapport aux quaestiones perpetuae que connaissait Antias). Enfin, Antias a supposé une procédure accusatoire de nominis delatio et receptio (Liv., 38, 55, 4), qui fut introduite d’abord dans la procédure de repetundis, par la loi gracchienne (n° 675), et qui, en 187, est de toute façon anachronique.

Reste le problème des motifs qui conduisirent Antias à inventer cette loi Petilia. L’hypothèse audacieuse de Gagé (confusion avec une procédure archaïque supposée de rogatio Petelina) ne repose sur aucun fondement solide, et a été justement rejetée ou ignorée. L’explication la moins invraisemblable reste encore celle de Fraccaro, cherchant les motivations d’Antias dans la volonté de varier les procédures judiciaires utilisées contre les Scipions de façon à ne pas lasser l’intérêt de son lecteur.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Lex Petilia instituant une quaestio contre ceux qui auraient reçu de l’argent du roi Antiochos III (L. Cornelius Scipio Asiaticus et son entourage)", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice588/. Date de mise à jour :17/11/19 .