Nom de la loi

Loi Valeria Fundania abrogeant la loi Oppia (pl. sc.)

Date

195 av. J.-C.

Rogator

L. Valerius Tappo (RE 38) et M. Fundanius (RE 3)

Thèmes

Sources

Liv., 34, 1, 1 - 8, 3
1.1 Inter bellorum magnorum aut uixdum finitorum aut imminentium curas intercessit res parua dictu sed quae studiis 1.2. in magnum certamen excesserit. M. Fundanius et L. Valerius tribuni plebi ad plebem tulerunt de Oppia lege abroganda. 1.3. Tulerat eam C. Oppius tribunus plebis Q. Fabio Ti. Sempronio consulibus in medio ardore Punici belli, ne qua mulier plus semunciam auri haberet neu uestimento uersicolori uteretur neu iuncto uehiculo in urbe oppidoue aut propius inde mille passus nisi sacrorum publicorum causa ueheretur. 1.4. M. et P. Iunii Bruti tribuni plebis legem Oppiam tuebantur nec eam se abrogari passuros aiebant ; ad suadendum dissuadendumque multi nobiles prodibant ; Capitolium turba hominum fauentium aduersantiumque legi complebatur. 1.5. Matronae nulla nec auctoritate nec uerecundia nec imperio uirorum contineri limine poterant, omnes uias urbis aditusque in forum obsidebant, uiros descendentes ad forum orantes ut florente re publica, crescente in dies priuata omnium fortuna matronis quoque pristinum ornatum reddi paterentur. 1.6. Augebatur haec frequentia mulierum in dies ; nam etiam ex oppidis conciliabulisque conueniebant. 1.7. Iam et consules praetoresque et alios magistratus adire et rogare audebant ; ceterum minime exorabilem alterum utique consulem M. Porcium Catonem habebant, qui pro lege quae abrogabatur ita disseruit : 2.1. 'si in sua quisque nostrum matre familiae, Quirites, ius et maiestatem uiri retinere instituisset, minus cum uniuersis feminis negotii haberemus : 2.2. nunc domi uicta libertas nostra impotentia muliebri hic quoque in foro obteritur et calcatur, et quia singulas sustinere non potuimus uniuersas horremus. 2.3. Equidem fabulam et fictam rem ducebam esse uirorum omne genus in aliqua insula coniuratione muliebri ab stirpe sublatum esse ; 2.4. ab nullo genere non summum periculum est si coetus et concilia et secretas consultationes esse sinas. Atque ego uix statuere apud animum meum possum utrum peior ipsa res an peiore exemplo agatur ; 2.5. quorum alterum ad nos consules reliquosque magistratus, alterum ad uos, Quirites, magis pertinet. Nam utrum e re publica sit necne id quod ad uos fertur, uestra existimatio est qui in suffragium ituri estis. 2.6. Haec consternatio muliebris, siue sua sponte siue auctoribus uobis, M. Fundani et L. Valeri, facta est, haud dubie ad culpam magistratuum pertinens, nescio uobis, tribuni, an consulibus magis sit deformis : 2.7. uobis, si feminas ad concitandas tribunicias seditiones iam adduxistis ; nobis, si ut plebis quondam sic nunc mulierum secessione leges accipiendae sunt. 2.8. Equidem non sine rubore quodam paulo ante per medium agmen mulierum in forum perueni. Quod nisi me uerecundia singularum magis maiestatis et pudoris quam uniuersarum tenuisset, ne compellatae a consule uiderentur, dixissem : 2.9. « qui hic mos est in publicum procurrendi et obsidendi uias et uiros alienos appellandi ? 2.10. Istud ipsum suos quaeque domi rogare non potuistis ? An blandiores in publico quam in priuato et alienis quam uestris estis ? Quamquam ne domi quidem uos, si sui iuris finibus matronas contineret pudor, quae leges hic rogarentur abrogarenturue curare decuit. » 2.11. Maiores nostri nullam, ne priuatam quidem rem agere feminas sine tutore auctore uoluerunt, in manu esse parentium, fratrum, uirorum : nos, si diis placet, iam etiam rem publicam capessere eas patimur et foro prope et contionibus et comitiis immisceri. 2.12. Quid enim nunc aliud per uias et compita faciunt quam rogationem tribunorum plebi suadent, 2.13. quam legem abrogandam censent ? Date frenos impotenti naturae et indomito animali et sperate ipsas modum licentiae facturas : 2.14. nisi uos facietis, minimum hoc eorum est quae iniquo animo feminae sibi aut moribus aut legibus iniuncta patiuntur. Omnium rerum libertatem, immo licentiam, si uere dicere uolumus, desiderant. Quid enim, si hoc expugnauerint, non temptabunt ? 3.1. Recensete omnia muliebria iura quibus licentiam earum adligauerint maiores uestri per quaeque subiecerint uiris ; quibus omnibus constrictas uix tamen continere potestis. 3.2. Quid ? Si carpere singula et extorquere et exaequari ad extremum uiris patiemini, tolerabiles uobis eas fore creditis ? 3.3. Extemplo simul pares esse coeperint, superiores erunt. At hercule ne quid nouum in eas rogetur recusant, non ius sed iniuriam deprecantur : 3.4. immo ut quam accepistis iussistis suffragiis uestris legem, quam usu tot annorum et experiendo comprobastis, hanc ut abrogetis, id est, ut unam tollendo 3.5. legem ceteras infirmetis. Nulla lex satis commoda omnibus est : id modo quaeritur, si maiori parti et in summam prodest. Si quod cuique priuatim officiet ius, id destruet ac demolietur, quid attinebit uniuersos rogare leges quas mox abrogare in quos latae sunt possint ? 3.6. Volo tamen audire quid sit propter quod matronae consternatae procucurrerint in publicum ac uix foro se et contione abstineant ? 3.7. Vt captiui ab Hannibale redimantur parentes, uiri, liberi, fratres earum ? Procul abest absitque semper talis fortuna rei publicae ; sed tamen, cum fuit, 3.8. negastis hoc piis precibus earum. At non pietas nec sollicitudo pro suis sed religio congregauit eas : matrem Idaeam a Pessinunte ex Phrygia uenientem accepturae sunt. Quid honestum dictu saltem seditioni praetenditur muliebri ? 3.9. « Vt auro et purpura fulgamus » inquit, « ut carpentis festis profestisque diebus, uelut triumphantes de lege uicta et abrogata et captis ereptis suffragiis uestris, per urbem uectemur : ne ullus modus sumptibus, ne luxuriae sit ». 4.1. Saepe me querentem de feminarum, saepe de uirorum nec de priuatorum modo sed etiam magistratuum sumptibus audistis, 4.2. diuersisque duobus uitiis, auaritia et luxuria, ciuitatem laborare, quae pestes omnia magna imperia euerterunt. 4.3. Haec ego, quo melior laetiorque in dies fortuna rei publicae est, quo magis imperium crescit – et iam in Graeciam Asiamque transcendimus omnibus libidinum inlecebris repletas et regias etiam adtrectamus gazas –, eo plus horreo, ne illae magis res nos ceperint quam nos illas. 4.4. Infesta, mihi credite, signa ab Syracusis inlata sunt huic urbi. Iam nimis multos audio Corinthi et Athenarum ornamenta laudantes mirantesque et antefixa fictilia deorum Romanorum ridentes. 4.5. Ego hos malo propitios deos et ita spero futuros, si in suis manere sedibus patiemur. 4.6. Patrum nostrorum memoria per legatum Cineam Pyrrhus non uirorum modo sed etiam mulierum animos donis temptauit. Nondum lex Oppia ad coercendam luxuriam muliebrem lata erat ; 4.7. tamen nulla accepit. Quam causam fuisse censetis ? Eadem fuit quae maioribus nostris nihil de hac re lege sanciundi : nulla erat luxuria quae coerceretur. 4.8. Sicut ante morbos necesse est cognitos esse quam remedia eorum, sic cupiditates prius natae sunt quam leges quae iis modum facerent. 4.9. Quid legem Liciniam excitauit de quingentis iugeribus nisi ingens cupido agros continuandi ? Quid legem Cinciam de donis et muneribus nisi quia uectigalis iam et stipendiaria plebs esse senatui coeperat ? 4.10. Itaque minime mirum est nec Oppiam nec aliam ullam tum legem desideratam esse quae modum sumptibus mulierum faceret, cum aurum et purpuram data et oblata ultro non accipiebant. 4.11. Si nunc cum illis donis Cineas urbem circumiret, stantes in publico inuenisset quae acciperent. Atque ego nonnullarum cupiditatium ne causam quidem aut rationem inire possum. 4.12. Nam ut quod alii liceat tibi non licere aliquid fortasse naturalis aut pudoris aut indignationis habeat, sic aequato omnium cultu quid unaquaeque uestrum ueretur ne in se conspiciatur ? 4.13. Pessimus quidem pudor est uel parsimoniae uel paupertatis ; sed utrumque lex uobis demit cum id quod habere non licet non habetis. 4.14. « Hanc » inquit « ipsam exaequationem non fero » illa locuples. « Cur non insignis auro et purpura conspicior ? Cur paupertas aliarum sub hac legis specie latet, ut quod habere non possunt habiturae, si liceret, fuisse uideantur ? » 4.15. Vultis hoc certamen uxoribus uestris inicere, Quirites, ut diuites id habere uelint quod nulla alia possit, pauperes ne ob hoc ipsum contemnantur, supra uires se extendant ? 4.16. Ne <eas> simul pudere quod non oportet coeperit, quod oportet non pudebit. Quae de suo poterit, parabit : 4.17. Quae non poterit, uirum rogabit. Miserum illum uirum, et qui exoratus et qui non exoratus erit, cum quod ipse non dederit datum ab alio uidebit. 4.18. Nunc uolgo alienos uiros rogant et, quod maius est, legem et suffragia rogant et a quibusdam impetrant. Aduersus te et rem tuam et liberos tuos exorabilis es : simul lex modum sumptibus uxoris tuae facere desierit, 4.19. tu nunquam facies. Nolite eodem loco existimare, <Quirites>, futuram rem quo fuit antequam lex de hoc ferretur. 4.20. Et hominem improbum non accusari tutius est quam absolui, et luxuria non mota tolerabilior esset quam erit nunc, 4.21. ipsis uinculis sicut ferae bestiae inritata, deinde emissa. Ego nullo modo abrogandam legam Oppiam censeo : uos quod faxitis, deos omnes fortunare uelim.' 5.1. Post haec tribuni quoque plebi qui se intercessuros professi erant, cum pauca in eandem sententiam adiecissent, tum L. Valerius pro rogatione ab se promulgata ita disseruit: 'si priuati tantummodo ad suadendum dissuadendumque id quod ab nobis rogatur processissent, ego quoque, cum satis dictum pro utraque parte existimarem, tacitus suffragia uestra expectassem : 5.2. nunc cum uir clarissimus, consul M. Porcius, non auctoritate solum, quae tacita satis momenti habuisset, sed oratione etiam longa et accurata insectatus sit rogationem nostram, 5.3. necesse est paucis respondere. Qui tamen plura uerba in castigandis matronis quam in rogatione nostra dissuadenda consumpsit, et quidem ut in dubio poneret utrum id quod reprenderet matronae sua sponte an nobis auctoribus fecissent. 5.4. Rem defendam, non nos, in quos iecit magis hoc consul uerbo tenus quam ut re insimularet. 5.5. Coetum et seditionem et interdum secessionem muliebrem appellauit quod matronae in publico uos rogassent ut legem in se latam per bellum temporibus duris in pace et florenti ac beata re publica abrogaretis. 5.6. Verba magna quae rei augendae causa conquirantur et haec et alia esse scio, et M. Catonem oratorem non solum grauem sed interdum etiam trucem esse scimus omnes, 5.7. cum ingenio sit mitis. Nam quid tandem noui matronae fecerunt, quod frequentes in causa ad se pertinente in publicum processerunt ? Nunquam ante hoc tempus in publico apparuerunt ? Tuas aduersus te Origines reuoluam. 5.8. Accipe quotiens id fecerint, et quidem semper bono publico. Iam a principio, regnante Romulo, cum Capitolio ab Sabinis capto medio in foro signis conlatis dimicaretur, nonne intercursu matronarum inter acies duas proelium sedatum est ? 5.9. Quid ? Regibus exactis cum Coriolano Marcio duce legiones Uolscorum castra ad quintum lapidem posuissent, nonne id agmen quo obruta haec urbs esset matronae auerterunt ? Iam urbe capta a Gallis aurum quo redempta urbs est nonne matronae consensu omnium in publicum contulerunt ? 5.10. Proximo bello, ne antiqua repetam, nonne et, cum pecunia opus fuit, uiduarum pecuniae adiuuerunt aerarium et, cum di quoque noui ad opem ferendam dubiis rebus accerserentur, matronae uniuersae ad mare profectae sunt ad matrem. 5.11. Idaeam accipiendam ? Dissimiles, inquis, causae sunt. 5.12. Nec satis est. Ceterum quod in rebus ad omnes pariter uiros feminas pertinentibus fecisse eas nemo miratus est, 5.13. in causa proprie ad ipsas pertinente miramur fecisse ? Quid autem fecerunt ? Superbas, me dius fidius, aures habemus si, cum domini seruorum non fastidiant preces, nos rogari ab honestis feminis indignamur. 6.1. Venio nunc ad id de quo agitur. In quo duplex consulis oratio fuit ; nam et legem ullam omnino abrogari est indignatus et eam praecipue legem quae luxuriae muliebris coercendae causa lata esset. 6.2. Et illa communis pro legibus uisa consularis oratio est, et haec aduersus luxuriam seuerissimis moribus conueniebat ; 6.3. itaque periculum est, nisi quid in utraque re uani sit docuerimus, ne quis error uobis offundatur. 6.4. Ego enim quemadmodum ex iis legibus quae non in tempus aliquod sed perpetuae utilitatis causa in aeternum latae sunt nullam abrogari debere fateor, nisi quam aut usus coarguit aut status aliquis rei publicae inutilem fecit, 6.5. sic quas tempora aliqua desiderarunt leges, mortales, ut ita dicam, 6.6. et temporibus ipsis mutabiles esse uideo. Quae in pace lata sunt, plerumque bellum abrogat, quae in bello, pax, ut in nauis administratione alia in secunda, alia in aduersa tempestate usui sunt. 6.7. Haec cum ita natura distincta sint, ex utro tandem genere ea lex esse uidetur quam abrogamus ? <Num>quae uetus ? 6.8. Regia lex simul cum ipsa urbe nata aut, quod secundum est, ab decemuiris ad condenda iura creatis in duodecim tabulis scripta, sine qua cum maiores nostri non existimarint decus matronale seruari posse, nobis quoque uerendum sit ne cum ea pudorem sanctitatemque feminarum abrogemus ? 6.9. Quis igitur nescit nouam istam legem esse, Q. Fabio et Ti. Sempronio consulibus uiginti ante annis latam ? Sine qua cum per tot annos matronae optimis moribus uixerint, quod tandem ne abrogata ea effundantur ad luxuriam periculum est ? 6.10. Nam si ista lex <uetus> aut ideo lata esset ut finiret libidinem muliebrem, uerendum foret ne abrogata incitaret : 6.11. cur sit autem lata, ipsum indicabit tempus. Hannibal in Italia erat, uictor ad Cannas ; iam Tarentum, iam Arpos, iam Capuam habebat ; ad urbem Romam admoturus exercitum uidebatur ; 6.12. defecerant socii ; non milites in supplementum, non socios nauales ad classem tuendam, non pecuniam in aerario habebamus ; serui quibus arma darentur ita ut pretium pro iis bello perfecto dominis solueretur emebantur ; 6.13. in eandem diem pecuniae frumentum et cetera quae belli usus postulabant praebenda publicani se conducturos professi erant ; seruos ad remum numero ex censu constituto cum stipendio nostro dabamus ; 6.14. aurum et argentum omne ab senatoribus eius rei initio orto in publicum conferebamus ; uiduae et pupilli pecunias suas in aerarium deferebant ; cautum erat quo ne plus auri et argenti facti, 6.15. quo ne plus signati argenti et aeris domi haberemus – tali tempore in luxuria et ornatu matronae occupatae erant, ut ad eam coercendam Oppia lex desiderata sit, cum quia Cereris sacrificium lugentibus omnibus matronis intermissum erat, senatus finiri luctum triginta diebus iussit ? 6.16. Cui non apparet inopiam et miseriam ciuitatis, [et] quia omnium priuatorum pecuniae in usum publicum uertendae erant, istam legem scripsisse tam diu mansuram quam diu causa scribendae legis mansisset ? 6.17. Nam si quae tunc temporis causa aut decreuit senatus aut populus iussit in perpetuum seruari oportet, cur pecunias reddimus priuatis ? Cur publica praesenti pecunia locamus ? 6.18. Cur serui qui militent non emuntur ? Cur priuati non damus remiges sicut tunc dedimus ? 7.1. Omnes alii ordines, omnes homines mutationem in meliorem statum rei publicae sentient : ad coniuges tantum nostras pacis et tranquillitatis publicae fructus non perueniet ? 7.2. Purpura uiri utemur, praetextati in magistratibus, in sacerdotiis, liberi nostri praetextis purpura togis utentur; magistratibus in coloniis municipiisque, hic Romae infimo generi, magistris uicorum, togae praetextae habendae ius permittemus, 7.3. nec id ut uiui solum habeant [tantum] insigne sed etiam ut cum eo crementur mortui : feminis dumtaxat purpurae usu interdicemus ? Et cum tibi uiro liceat purpura in uestem stragulam uti, matrem familiae tuam purpureum amiculum habere non sines, et equus tuus speciosius instratus erit quam uxor uestita ? 7.4. Sed in purpura, quae teritur absumitur, iniustam quidem sed aliquam tamen causam tenacitatis uideo ; in auro uero, in quo praeter manupretium nihil intertrimenti fit, quae malignitas est ? Praesidium potius in eo est et ad priuatos et ad publicos usus, sicut experti estis. 7.5. Nullam aemulationem inter se singularum, quoniam nulla haberet, esse aiebat. At hercule uniuersis dolor et indignatio est, cum sociorum Latini nominis uxoribus uident ea concessa ornamenta quae sibi adempta sint, 7.6. cum insignes eas esse auro et purpura, cum illas uehi per urbem, se pedibus sequi, tamquam in illarum ciuitatibus non in sua imperium sit. 7.7. Virorum hoc animos uolnerare posset : quid muliercularum censetis, quas etiam parua mouent ? 7.8. Non magistratus nec sacerdotia nec triumphi nec insignia nec dona aut spolia bellica iis contingere possunt : 7.9. munditiae et ornatus et cultus, haec feminarum insignia sunt, his gaudent et gloriantur, hunc mundum muliebrem appellarunt maiores nostri. 7.10. Quid aliud in luctu quam purpuram atque aurum deponunt ? Quid cum eluxerunt sumunt ? Quid in gratulationibus supplicationibusque nisi excellentiorem ornatum adiciunt ? 7.11. Scilicet, si legem Oppiam abrogaritis, non uestri arbitrii erit si quid eius uetare uolueritis quod nunc lex uetat : minus filiae, uxores, sorores etiam quibusdam in manu erunt. 7.12. Nunquam saluis suis exuitur seruitus muliebris, et ipsae libertatem quam uiduitas et orbitas facit detestantur. 7.13. In uestro arbitrio suum ornatum quam in legis malunt esse ; et uos in manu et tutela, non in seruitio debetis habere eas et malle patres uos aut uiros quam dominos dici. 7.14. Inuidiosis nominibus utebatur modo consul seditionem muliebrem et secessionem appellando. Id enim periculum est ne Sacrum montem, sicut quondam irata plebs, aut Auentinum capiant. 7.15. Patiendum huic infirmitati est, quodcumque uos censueritis. Quo plus potestis, eo moderatius imperio uti debetis.' 8.1. Haec cum contra legem proque lege dicta essent, aliquanto maior frequentia mulierum postero die sese in publicum 8.2. effudit unoque agmine omnes Brutorum ianuas obsederunt, qui collegarum rogationi intercedebant, nec ante abstiterunt 8.3. quam remissa intercessio ab tribunis est. Nulla deinde dubitatio fuit quin omnes tribus legem abrogarent. Viginti annis post abrogata est quam lata.
 - Val. Max., 9, 1, 3
Quo tempore matronae Brutorum domum ausae sunt obsidere, qui abrogationi legis Oppiae intercedere parati erant, quam feminae tolli cupiebant, quia his nec ueste uarii coloris uti nec auri plus semunciam habere nec iuncto uehiculo propius urbem mille passus nisi sacrificii gratia uehi permittebat. Et quidem optinuerunt ut ius per continuos xx annos seruatum aboleretur : non enim prouiderunt saeculi illius uiri ad quem cultum tenderet insoliti coetus pertinax studium aut quo se usque effusura esset legum uictrix audacia. Quod si animi muliebris apparatus intueri potuissent, quibus cotidie aliquid nouitatis sumptuosius adiectum est, in ipso introitu ruenti luxuriae obstitissent.
 - Tac., Ann., 3, 33, 4
Placuisse quondam Oppias leges, sic temporibus rei publicae postulantibus : remissum aliquid postea et mitigatum, quia expedierit.
 - Oros., 4, 20, 14
Tunc etiam lex quae ab Oppio tribuno plebi lata fuerat ne qua mulier plus quam semiunciam auri haberet, neue uersicolori uestimento, nec uehiculo per Vrbem uteretur, post uiginti annos abrogata est
 - Vir. ill., 47, 6
Matronis ornamenta erepta Oppia lege repetentibus restitit
 - Zon., 9, 17, 1 - 4
νόμου δὲ τεθέντος μετὰ τὴν ἐν Κάνναις τοῖς Ῥωμαίοις συμβᾶσαν ἧτταν μήτε χρυσοφορεῖν τὰς γυναῖκας μήτε διφροφορεῖσθαι μήθ' ὅλως ἐσθῆτι καταστίκτῳ κεχρῆσθαι, ὁ δῆμος, εἰ χρὴ καταλῦσαι τὸν νόμον, βουλὴν ἐποιεῖτο. καὶ περὶ τούτου ὁ Κάτων ἐδημηγόρησε, δεῖν κατασκευάζων τὸν νόμον κρατεῖν, καὶ τέλος ταῦτα ἐπή γαγε. “κοσμείσθωσαν οὖν αἱ γυναῖκες μὴ χρυσῷ μηδὲ λίθοις ἤ τισιν ἀνθηροῖς καὶ ἀμοργίνοις ἐσθήμασιν, ἀλλὰ σωφροσύνῃ, φιλανδρίᾳ, φιλοτεκνίᾳ, πειθοῖ, μετριότητι, τοῖς νόμοις τοῖς κειμένοις, τοῖς ὅπλοις τοῖς ἡμετέροις, ταῖς νίκαις, τοῖς τροπαίοις.” Λούκιος δὲ Οὐαλέριος δήμαρχος ἀντιλέγων τῷ Κάτωνι διειλέχθη, ἀποδοθῆναι συμβουλεύων ταῖς γυναιξὶ τὸν κόσμον τὸν πάτριον. καὶ πολλὰ περὶ τούτου πρὸς τὸν δῆμον εἰπών, εἶτα πρὸς τὸν Κάτωνα τὸν λόγον ἀπέτεινε καὶ ἔφη “σὺ δ', ὦ Κάτων, εἰ ἄχθῃ τῷ κόσμῳ τῶν γυναικῶν καὶ βούλει φιλόσοφόν τι ποιῆσαι καὶ μεγαλοπρεπές, ἀπόκειρον αὐτὰς περιτρόχαλα, καὶ χιτωνίσκους καὶ ἐξωμίδας ἔνδυσον, καὶ νὴ Δία σύ γε καὶ ὅπλισον ἐφ' ἵππους τε ἀναβίβασον, καὶ εἰ δοκεῖ σοι καὶ εἰς τὴν Ἰβηρίαν ἀνάγαγε· ὅπως τε καὶ τῶν ἐκκλησιῶν κοινωνῶσιν ἡμῖν, καὶ δεῦρο αὐτὰς εἰσφερώμεθα.” καὶ ὁ μὲν Οὐαλέριος ταῦτα ἐπισκώπτων εἶπεν, ἀκούσασαι δὲ αἱ γυναῖκες, ἐγγὺς γὰρ τῆς ἀγορᾶς πολλαὶ διέτριβον πολυπραγμονοῦσαι τὸ γενησόμενον, εἰσεπήδησαν εἰς τὴν ἐκκλησίαν καταβοῶσαι τοῦ νόμου, καὶ οὕτω σπουδῇ λυθέντος αὐτοῦ ἀνεδήσαντο ἐκεῖ εὐθὺς ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ κόσμον τινὰ καὶ ἐξῆλθον χορεύουσαι.

Bibliographie

  • Münzer, F., RE, VII,1, 1910, s.u. Fundanius n° 3
  • Rotondi, LPR, 267-268
  • Kübler, B., RE, IV, 1, 1931, s.u. sumptus, 904
  • Scullard, RP, 113, 257
  • Volkmann, H., RE, VII, A 1, 1955, s.u. Valerius, n° 350
  • Fraccaro, Opuscula , I, 179-181 (= « Le fonti per il consolato di M. Porcio Catone », , St. Stor. Ant. Class., 3, 1910, 129-202, part. 132-135 )
  • Sauerwein, Leges sumptuariae , 59-66
  • Astin, Cato, 25-27; 173-174
  • Culham, P., « The lex Oppia », Latomus , 41, 1982, 786-93
  • Baltrusch, Regimen morum , 56-57
  • Baumann, R. A., Women and Politics in Ancient Rome, Londres-New York, 1992, 31-34
  • Bottiglieri, A., La legislazione sul lusso nella Roma repubblicana , Naples, 2002, 115-132
  • Perl, G., El-Qalqili, I., « Zur Problematik der Lex Oppia (215/195 v. Chr.) », Klio , 84/2, 2002, 414-439
  • Elster, GMRR, 294-296
  • Coudry, M., « La singularité des lois somptuaires de Rome », CCG , 15, 2004, 135-171, part . 165-166
  • Agati Madeira, E. M., « La lex Oppia et la condition juridique des femmes dans la Rome républicaine », RIDA , 51, 2004, 87-99

Commentaire

Votée en 215 dans des conditions que nous ignorons, la loi Oppia imposait des limites à l’exhibition du luxe féminin (voir notice n° 570). Vingt ans plus tard, son abrogation, proposée par deux tribuns de la plèbe, M. Fundanius et L. Valerius Tappo, fut votée, d'après le récit de Tite-Live, dans des conditions mouvementées, marquées par d’inhabituelles démonstrations publiques des femmes. Celles-ci envahirent le forum et les rues au moment des contiones (Liv., 34, 1, 5-6 Matronae nulla nec auctoritate nec uerecundia nec imperio uirorum contineri limine poterant, omnes uias urbis aditusque in forum obsidebant, uiros descendentes ad forum orantes ut florente re publica, crescente in dies priuata omnium fortuna matronis quoque pristinum ornatum reddi paterentur. 6.1. Augebatur haec frequentia mulierum in dies) et firent le siège de la maison des deux tribuns, M. et P. Iunius Brutus, qui avaient menacé d’opposer leur veto (Liv., 34, 1, 4 M. et P. Iunii Bruti tribuni plebis legem Oppiam tuebantur nec eam se abrogari passuros aiebant) jusqu’à ce qu’ils y renoncent (Liv. 34, 8, 1-2 Haec cum contra legem proque lege dicta essent, aliquanto maior frequentia mulierum postero die sese in publicum effudit unoque agmine omnes Brutorum ianuas obsederunt, qui collegarum rogationi intercedebant, nec ante abstiterunt quam remissa intercessio ab tribunis est ; Val. Max., 9, 1, 3 Quo tempore matronae Brutorum domum ausae sunt obsidere, qui abrogationi legis Oppiae intercedere parati erant, quam feminae tolli cupiebant, quia his nec ueste uarii coloris uti nec auri plus semunciam habere nec iuncto uehiculo propius urbem mille passus nisi sacrificii gratia uehi permittebat. Et quidem optinuerunt ut ius per continuos xx annos seruatum aboleretur : non enim prouiderunt saeculi illius uiri ad quem cultum tenderet insoliti coetus pertinax studium aut quo se usque effusura esset legum uictrix audacia. Quod si animi muliebris apparatus intueri potuissent, quibus cotidie aliquid nouitatis sumptuosius adiectum est, in ipso introitu ruenti luxuriae obstitissent. ).

Tite-Live donne à l’épisode une place de choix, le développant sur plusieurs chapitres, qui ouvrent le livre 34, le reste de la narration des évènements de l’année étant consacré aux affaires extérieures. L’essentiel de ce long passage est occupé par les fameux discours prêtés d’une part à Caton, qui, comme consul, prend parti contre la proposition et soutient la nécessité de maintenir la loi, d’autre part au tribun Valerius, qui défend le point de vue opposé (Liv., 34, 2-7). On a depuis longtemps établi que ces deux morceaux de rhétorique sont fort éloignés de ce qu’ont pu être les discours réellement prononcés, que Tite-Live n’a pu disposer du texte du discours de Caton, qui n’a jamais été publié, et qu’il a réélaboré les discours déjà composés par les annalistes dont il a utilisé les œuvres (Fraccaro, suivi par E. Malcovati, ORF4, 1953, p. 14 ; bibliographie dans J. Briscoe, A Commentary on Livy. Books XXXIV-XXXVII, Oxford, 1981, 39-42 et bilan des hypothèses modernes dans Bottiglieri, 123-127, et C. Carsana et M. T. Schettino, « De la réalité factuelle à la construction historiographique : la figure de Caton l’Ancien », AC, 88, 2019, 69-101, part. 73-74).

Il est donc très hasardeux de s’appuyer sur son texte (comme, du reste, et pour les mêmes raisons, sur la version transmise par Zonaras) pour y chercher l’expression des arguments réellement développés dans le débat sur l’abrogation (comme le fait P. Desideri, « Catone e le donne (il dibattito liviano sull’abrogazione della lex Oppia) », Opus, 3, 1984, 63-76, suivi par Agati Madeira, 93-97). Ceux qui figurent dans les deux discours sont en effet empreints de considérations dont certaines, comme l’idée que les lois sont une réponse à l’apparition des maux qu’elles visent à combattre, correspondent sans doute aux idées de Caton (Coudry, 165-166), mais dont beaucoup d'autres sont manifestement anachroniques. C’est le cas de celles qui ont trait à la portée des lois et à l’opposition entre lois de circonstances et lois immuables, reflet d’une réflexion théorique probablement tardo-républicaine, et de la dénonciation des ravages galopants du luxe et de son origine hellénique, thèmes qui ont été amplement brassés de l’époque de Polybe à celle de Salluste. C’est également probable pour le rôle assigné aux femmes, où l’on a vu la marque des débats ayant entouré la législation morale d’Auguste. Enfin, le tableau de leurs manifestations publiques paraît inspiré de la rébellion conduite par Hortensia en 42 contre les triumvirs qui tentaient d'imposer une taxation spécifique aux femmes fortunées (App., BC, 4, 32-3432. καὶ τοῦτο ἐς τὸν δῆμον εἰπόντες προύγραφον χιλίας καὶ τετρακοσίας γυναῖκας, αἳ μάλιστα πλούτῳ διέφερον: καὶ αὐτὰς ἔδει, τὰ ὄντα τιμωμένας, ἐσφέρειν ἐς τὰς τοῦ πολέμου χρείας, ὅσον ἑκάστην οἱ τρεῖς δοκιμάσειαν. ἐπέκειτό τε ταῖς ἀποκρυψαμέναις τι τῶν ὄντων, ἢ τιμησαμέναις κακῶς ἐπιτίμια καὶ τοῖς ταῦτα μηνύουσιν ἐλευθέροις τε καὶ δούλοις μήνυτρα. αἱ δὲ γυναῖκες ἔκριναν τῶν προσηκουσῶν τοῖς ἄρχουσι γυναικῶν δεηθῆναι. τῆς μὲν δὴ Καίσαρος ἀδελφῆς οὐκ ἀπετύγχανον, οὐδὲ τῆς μητρὸς Ἀντωνίου: Φουλβίας δέ, τῆς γυναικὸς Ἀντωνίου, τῶν θυρῶν ἀπωθούμεναι χαλεπῶς τὴν ὕβριν ἤνεγκαν, καὶ ἐς τὴν ἀγορὰν ἐπὶ τὸ βῆμα τῶν ἀρχόντων ὠσάμεναι, διισταμένων τοῦ τε δήμου καὶ τῶν δορυφόρων, ἔλεγον, Ὁρτησίας ἐς τοῦτο προκεχειρισμένης: ὃ μὲν ἥρμοζε δεομέναις ὑμῶν γυναιξὶ τοιαῖσδε, ἐπὶ τὰς γυναῖκας ὑμῶν κατεφύγομεν: ὃ δὲ οὐχ ἥρμοζεν, ὑπὸ Φουλβίας παθοῦσαι, ἐς τὴν ἀγορὰν συνεώσμεθα ὑπ᾽ αὐτῆς. ὑμεῖς δ᾽ ἡμᾶς ἀφείλεσθε μὲν ἤδη γονέας τε καὶ παῖδας καὶ ἄνδρας καὶ ἀδελφοὺς ἐπικαλοῦντες, ὅτι πρὸς αὐτῶν ἠδίκησθε: εἰ δὲ καὶ τὰ χρήματα προσαφέλοισθε, περιστήσετε ἐς ἀπρέπειαν ἀναξίαν γένους καὶ τρόπων καὶ φύσεως γυναικείας. εἰ μὲν δή τι καὶ πρὸς ἡμῶν, οἷον ὑπὸ τῶν ἀνδρῶν, ἠδικῆσθαί φατε, προγράψατε καὶ ἡμᾶς ὡς ἐκείνους. εἰ δὲ οὐδένα ὑμῶν αἱ γυναῖκες οὔτε πολέμιον ἐψηφισάμεθα οὔτε καθείλομεν οἰκίαν ἢ στρατὸν διεφθείραμεν ἢ ἐπηγάγομεν ἕτερον ἢ ἀρχῆς ἢ τιμῆς τυχεῖν ἐκωλύσαμεν, τί κοινωνοῦμεν τῶν κολάσεων αἱ τῶν ἀδικημάτων οὐ μετασχοῦσαι; 33. τί δὲ ἐσφέρωμεν αἱ μήτε ἀρχῆς μήτε τιμῆς μήτε στρατηγίας μήτε τῆς πολιτείας ὅλως, τῆς ὑμῖν ἐς τοσοῦτον ἤδη κακοῦ περιμαχήτου, μετέχουσαι; ὅτι φατὲ πόλεμον εἶναι; καὶ πότε οὐ γεγόνασι πόλεμοι; καὶ πότε γυναῖκες συνεισήνεγκαν; ἃς ἡ μὲν φύσις ἀπολύει παρὰ ἅπασιν ἀνθρώποις, αἱ δὲ μητέρες ἡμῶν ὑπὲρ τὴν φύσιν ἐσήνεγκάν ποτε ἅπαξ, ὅτε ἐκινδυνεύετε περὶ τῇ ἀρχῇ πάσῃ καὶ περὶ αὐτῇ τῇ πόλει, Καρχηδονίων ἐνοχλούντων. καὶ τότε δὲ ἐσήνεγκαν ἑκοῦσαι, καὶ οὐκ ἀπὸ γῆς ἢ χωρίων ἢ προικὸς ἢ οἰκιῶν, ὧν χωρὶς ἀβίωτόν ἐστιν ἐλευθέραις, ἀλλὰ ἀπὸ μόνων τῶν οἴκοι κόσμων, οὐδὲ τούτων τιμωμένων οὐδὲ ὑπὸ μηνυταῖς ἢ κατηγόροις οὐδὲ πρὸς ἀνάγκην ἢ βίαν, ἀλλ᾽ ὅσον ἐβούλοντο αὐταί. τίς οὖν καὶ νῦν ἐστιν ὑμῖν περὶ τῆς ἀρχῆς ἢ περὶ τῆς πατρίδος φόβος; ἴτω τοίνυν ἢ Κελτῶν πόλεμος ἢ Παρθυαίων, καὶ οὐ χείρους ἐς σωτηρίαν ἐσόμεθα τῶν μητέρων. ἐς δὲ ἐμφυλίους πολέμους μήτε ἐσενέγκαιμέν ποτε μήτε συμπράξαιμεν ὑμῖν κατ᾽ ἀλλήλων. οὐδὲ γὰρ ἐπὶ Καίσαρος ἢ Πομπηίου συνεφέρομεν, οὐδὲ Μάριος ἡμᾶς οὐδὲ Κίννας ἠνάγκασεν οὐδὲ Σύλλας, ὁ τυραννήσας τῆς πατρίδος: ὑμεῖς δέ φατε καὶ καθίστασθαι τὴν πολιτείαν. 34. τοιαῦτα τῆς Ὁρτησίας λεγούσης, οἱ τρεῖς ἠγανάκτουν, εἰ γυναῖκες ἀνδρῶν ἡσυχαζόντων θρασυνοῦνταί τε καὶ ἐκκλησιάσουσι, καὶ τὰ δρώμενα τοῖς ἄρχουσιν ἐξετάσουσι, καὶ τῶν ἀνδρῶν στρατευομένων αὐταὶ οὐδὲ χρήματα ἐσοίσουσιν: ἐκέλευόν τε τοῖς ὑπηρέταις ἐξωθεῖν αὐτὰς ἀπὸ τοῦ βήματος, μέχρι βοῆς ἔξωθεν ἐκ τοῦ πλήθους γενομένης οἵ τε ὑπηρέται τὸ ἔργον ἐπέσχον καὶ οἱ ἄρχοντες ἔφασαν ἐς τὴν ὑστεραίαν ἀνατίθεσθαι. τῇ δ᾽ ὑστεραίᾳ τετρακοσίας μὲν ἀντὶ χιλίων καὶ τετρακοσίων προύγραφον ἀποτιμᾶσθαι τὰ ὄντα, τῶν δὲ ἀνδρῶν πάντα τὸν ἔχοντα πλείους δέκα μυριάδων, ἀστὸν ὁμοῦ καὶ ξένον καὶ ἀπελεύθερον καὶ ἱερέα καὶ πανταεθνῆ, μηδενὸς ἀφιεμένου, καὶ τούσδε μεθ᾽ ὁμοίου φόβου τῶν ἐπιτιμίων καὶ ὑπὸ μηνύμασιν ὁμοίοις, ἵνα πεντηκοστὴν μὲν τῶν ὄντων αὐτίκα δανείσαιεν αὑτοῖς, ἐνιαυτοῦ δὲ φόρον ἐς τὸν πόλεμον ἐσενέγκαιεν. ). (voir Perl, El Qalqili).

Les seules indications à peu près sûres que l’on puisse retenir sont l’absence de consensus sur l’opportunité de l’abrogation, et l’intérêt porté dès ces années par Caton à la question de l’ostentation de la richesse, qui lui a fait juger nécessaire d’engager son autorité de consul (Astin, 26). On sait que, dix ans plus tard, comme censeur, il prendra des mesures frappant des dépenses de luxe qui sont, pour partie, celles que la loi Oppia avait visées (Plut., Cat. ma., 18, 2 ἠνάγκαζεν ἐσθῆτος, ὀχήματος, κόσμου γυναικείου, σκευῶν τῶν περὶ δίαιταν, ὧν ἑκά στου τὸ τίμημα χιλίας καὶ πεντακοσίας δραχμὰς ὑπερ έβαλλεν, ἀποτιμᾶσθαι τὴν ἀξίαν εἰς τὸ δεκαπλάσιον, ; Liv., 39, 44, 2 ornamenta et uestem muliebrem et uehicula, quae pluris quam quindecim milium aeris essent, <deciens tanto pluris quam quanti essent> in censum referre iuratores iussi). Que dans cet engagement soit aussi entrée en jeu son hostilité à l’égard de Scipion l’Africain, dont l’épouse, Aemilia Tertia, exhibait un train fastueux que Polybe décrit à l’occasion de sa mort (Pol., 31, 26, 3-53. συνέβαινε δὲ τὴν Αἰμιλίαν, τοῦτο γὰρ ἦν ὄνομα τῇ προειρημένῃ γυναικί, μεγαλομερῆ τὴν περίστασιν ἔχειν ἐν ταῖς γυναικείαις ἐξόδοις, ἅτε συνηκμακυῖαν τῷ βίῳ καὶ τῇ τύχῃ τῇ Σκιπίωνος· 4. χωρὶς γὰρ τοῦ περὶ τὸ σῶμα καὶ τὴν ἀπήνην κόσμου καὶ τὰ κανᾶ καὶ τὰ ποτήρια καὶ τἄλλα τὰ πρὸς τὴν θυσίαν, ποτὲ μὲν ἀργυρᾶ, ποτὲ δὲ χρυσᾶ, πάντα συνεξηκολούθει κατὰ τὰς ἐπιφανεῖς ἐξόδους 5. αὐτῇ, τό τε τῶν παιδισκῶν καὶ τὸ τῶν οἰκετῶν τῶν παρεπομένων πλῆθος ἀκόλουθον ἦν τούτοις.), est assez probable (Scullard), à moins de supposer qu’elle n’ait adopté ce comportement qu’après l’abrogation de la loi Oppia (A. Valentini, Matronae tra novitas e mos maiorum. Spazi e modalità dell’azione pubblica femminile nella Roma medio repubblicana, Venise, 2012, 16, 217-218).

Curieusement, le luxe vestimentaire ne fera plus l’objet d’aucune réglementation jusqu’à César (voir notice n° 481) : c’est celui des banquets que la série des lois somptuaires qui commence en 182 avec la loi Orchia (voir notice n° 571) va s’efforcer de contenir (sur le sens de cette mutation, hypothèse de A. Wallace-Hadrill, Rome's Cultural Revolution, Cambridge, 2008, 334-335).

Comment citer cette notice

Marianne Coudry. "Loi Valeria Fundania abrogeant la loi Oppia (pl. sc.)", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice736/. Date de mise à jour :26/09/20 .