Nom de la loi

Lois prétoriennes et plébiscites accordant la restitutio in integrum à divers condamnés

Date

49 av. J.-C.

Rogator

M. Antonius

Thèmes

Sources

Cic., Phil., 2, 56
Restituebat multos calamitosos : in eis patrui nulla mentio
 - Cic., Phil., 2, 98
Et de exsulibus legem quam fixisti Caesar tulit ? Nullius insector calamitatem : tantum queror, primum eorum reditus inquinatos quorum causam Caesar dissimilem iudicarit ; deinde nescio cur non reliquis idem tribuas : neque enim plus quam tres aut quattuor reliqui sunt
 - Caes., Civ., 3, 1, 4-5
4. Item praetoribus tribunisque plebis rogationes ad populum ferentibus nonnullos ambitus Pompeia lege damnatos illis temporibus, quibus in urbe praesidia legionum Pompeius habuerat, quae iudicia aliis audientibus iudicibus, aliis sententiam ferentibus singulis diebus erant perfecta, in integrum restituit, qui se illi initio ciuilis belli obtulerant, si sua opera in bello uti uellet, proinde aestimans ac si usus esset, quoniam sui fecissent potestatem. 5. Statuerat enim prius hos iudicio populi debere restitui quam suo beneficio uideri receptos, ne aut ingratus in referenda gratia aut arrogans in praeripiendo populi beneficio uideretur.
 - Cic., Fam., 6, 6, 11
Rerum hoc natura et civilium temporum non patietur nec manens nec mutata ratio feret, primum ut non in causa pari eadem sit et condicio et fortuna omnium, deinde ut in eam ciuitatem boni uiri et boni ciues nulla ignominia notati non reuertantur in quam tot nefariorum scelerum condemnati reuerterunt
 - Cic., Fam., 15, 19, 3
nec tamen Caesar diutius nos eum desiderare patietur (nam habet damnatos quos pro illo nobis restituat) nec ipse sectorem desiderabit cum filium uiderit
 - Suet., Iul., 41, 1
nudatos opere censorio aut sententia iudicum de ambitu condemnatos restituit
 - Plut., Caes., 37, 2
αἱρεθεὶς δὲ δικτάτωρ ὑπὸ τῆς βουλῆς, φυγάδας τε κατήγαγε καὶ τῶν ἐπὶ Σύλλα δυστυχησάντων τοὺς παῖδας ἐπιτίμους ἐποίησε, καὶ σεισαχθείᾳ τινὶ τόκων ἐκούφιζε τοὺς χρεωφειλέτας, ἄλλων τε τοιούτων ἥψατο πολιτευμάτων οὐ πολλῶν, ἀλλ᾽ ἐν ἡμέραις ἕνδεκα τὴν μὲν μοναρχίαν ἀπειπάμενος, ὕπατον δ᾽ ἀναδείξας ἑαυτὸν καὶ Σερουΐλιον Ἰσαυρικόν, εἴχετο τῆς στρατείας
 - App., BC, 2, 48
τοὺς φυγάδας δεομένῳ καταγαγεῖν συνεχώρησε, χωρὶς Μίλωνος
 - Dio, 39, 63, 5
οὐ μέντοι καὶ ὠφέλησέ τι τὸν Γαβίνιον, ἀλλὰ τότε μὲν ἔφυγεν ἁλούς, ὥσπερ εἶπον, ὕστερον δ᾽ ὑπὸ τοῦ Καίσαρος κατήχθη
 - Dio, 41, 36, 2
καὶ ὃς ὑπέστη μὲν τὴν ἀρχήν, ἐπειδὴ πρῶτον ἐς τὴν πόλιν ἐσῆλθεν, οὐ μέντοι καὶ φοβερὸν οὐδὲν ἐν αὐτῇ ἔπραξεν, ἀλλὰ τοῖς τε ἐκπεπτωκόσι κάθοδον πᾶσι πλὴν τοῦ Μίλωνος ἔδωκε, καὶ τὰς ἐς νέωτα ἀρχὰς ἀπέδειξεν (ἐς γὰρ τὸ παρὸν τότε οὐδένα ἀντὶ τῶν ἀπόντων ἀνθείλοντο·)
 - Dio, 42, 24, 2
ἐκεῖνος γὰρ ἐπειδὴ μόνος τῶν φευγόντων οὐ κατήχθη πρὸς τοῦ Καίσαρος, ἔς τε τὴν Ἰταλίαν ἀφίκετο, καὶ πολλοὺς ἀνθρώπους, τοὺς μὲν βίου δεομένους τοὺς δὲ καὶ τιμωρίαν τινὰ δεδιότας, συλλέξας τήν τε χώραν ἐκακούργει καὶ ταῖς πόλεσι ταῖς τε ἄλλαις καὶ τῇ Καπύῃ προσέβαλλε

Bibliographie

  • Rein, Criminalrecht, 264-267
  • Lange, RA, 3, 420 et 453
  • Drumann-Groebe, Geschichte Roms2, 3, 422-424
  • Martin, J., Die Popularen in der Geschichte der späten Republik, Fribourg, 1965
  • Sargenti, M., « Studi sulla restitutio in integrum », BIDR , 69, 1966, 193-298 (part. 284-298)
  • Ziletti, U., « Note sulla restitutio in integrum damnatorum », Studi in onore di G. Grosso, 2, Turin, 1968, 33-93 (part. 39-45)
  • Yavetz, Caesar , 66-68
  • Kelly, G. P., A History of Exile in the Roman Republic, Cambridge, 2006

Commentaire

Grâce à la Correspondance, de Cic., on suit, entre janvier et mai 49, la diffusion d'un projet de réhabilitation d'exilés prêté à César : on rapportait des propos de celui-ci en ce sens (Cic., Att. 9, 14, 2a se damnatos ambitus nomine, quibus exsili poena superioribus legibus non fuisset, ab illo patriae proditores de exsilio reductos esse), T. Fadius (9), condamné en 52 (Cic., Fam., 5, 18, 1-21. ea denique uidetur condicio impendere legum, iudiciorum, temporum ut optime actum cum eo uideatur esse qui quam leuissima poena ab hac re publica discesserit. 2. Tu uero, qui et fortunas et liberos habeas et nos ceterosque necessitudine et beneuolentia tecum coniunctissimos, quique magnam facultatem sis habiturus nobiscum et cum omnibus tuis uiuendi, et cuius unum sit iudicium ex tam multis quod reprehendatur, ut quod una sententia eaque dubia potentiae alicuius condonatum existimetur, omnibus his de causis debes istam molestiam quam lenissime ferre), peut-être pour ambitus à l'occasion d'une candidature à l'édilité ou à la préture (Shackleton Bailey, Familiares, 1, 350 ; Kelly, n°45, 196-198), espérait en bénéficier (Cic., Fam., 7, 27, 1« ego enim te in consulatu obseruaram, » ais, et fore ut te Caesar restituat : multa tu quidem dicis, sed tibi nemo credit), Marc-Antoine se déplaçait, avant mai (Cic., Att., 10, 13, 1hodie autem in Aenariam transire constituit ut exsulibus reditum polliceretur), dans l'île d'Ischia pour promettre leur retour aux exilés (autres allusions : Cic., Att., 7, 11, 1honestum igitur habere exercitum nullo publico consilio, occupare urbis ciuium quo facilior sit aditus ad patriam, χρεῶν ἀποκοπάς, φυγάδων καθόδους, sescenta alia scelera moliri, τὴν θεῶν μεγίστην ὥστ᾿ ἔχειν τυραννίδα ? ; Cic., Att., 10, 4, 8 nihil occultabat, in primis nihil esse certius quam ut omnes qui lege Pompeia condemnati essent restituerentur ; Cic., Att., 10, 8, 2-32. nam caedem uideo si uicerit et impetum in priuatorum pecunias et exsulum reditum et tabulas nouas et turpissimorum honores et regnum non modo Romano homini sed ne Persae quidem cuiquam tolerabile. 3. Tacita esse poterit indignitas nostra ? Pati poterunt oculi me cum Gabinio sententiam dicere, et quidem illum rogari prius ?). La mesure est présentée en termes vagues comme ayant pour objet le retour d'exilés, ou, plus précisément, de condamnés (Cic., Att., 10, 14, 3a se damnatos ambitus nomine, quibus exsili poena superioribus legibus non fuisset, ab illo patriae proditores de exsilio reductos esse), spécifiquement pour ambitus, en vertu de la loi Pompeia de 52 (voir Loi n° 606 ; Cic., Att., 9, 14, 2, en adoptant la correction de Shackleton Bailey, ad loc., damnatos ambitus nomine ; 10, 4, 8nihil occultabat, in primis nihil esse certius quam ut omnes qui lege Pompeia condemnati essent restituerentur), et elle est à plusieurs reprises désignée comme une restitutio (Cic., Fam., 7, 27, 1et fore ut te Caesar restituat ; Cic., Att., 10, 4, 8nihil occultabat, in primis nihil esse certius quam ut omnes qui lege Pompeia condemnati essent restituerentur ; Cic., Att., 10, 14, 3unum illud firmissime adseuerabat, si damnati restituerentur, in exsilium se iturum).

César s'efforça après coup (Caes., Civ., 3, 1, 4-5 Itemque praetoribus tribunisque plebis rogationes ad populum ferentibus nonnullos ambitus Pompeia lege damnatos illis temporibus, quibus in urbe praesidia legionum Pompeius habuerat, quae iudicia aliis audientibus iudicibus, aliis sententiam ferentibus singulis diebus erant perfecta, in integrum restituit, qui se illi initio civilis belli obtulerant, si sua opera in bello uti vellet, proinde aestimans, ac si usus esset, quoniam sui fecissent potestatem. Statuerat enim prius hos iudicio populi debere restitui, quam suo beneficio videri receptos, ne aut ingratus in referenda gratia aut arrogans in praeripiendo populi beneficio videretur.) de justifier en droit l'annulation de décisions judiciaires en invoquant un caractère propre à la loi d'ambitus (limitation du temps des débats), une circonstances politique (présence de soldats de Pompée en ville effrayant les juges) et ce qu'il présente comme une irrégularité formelle durant l'instance (en fait, sans doute simplement le vote d'une partie seulement des juges ayant entendu les débats, conformément à la loi de Pompée). Dans des conversations, il avait antérieurement critiqué comme une nouveauté l'instauration de l'exil à titre de poena (Cic., Att., 9, 14, 2, a se damnatos ambitus nomine, quibus exsili poena superioribus legibus non fuisset, ab illo patriae proditores de exsilio reductos esse, avec la correction de Shackleton Bailey). Cic., insinuant qu'Antoine ne pouvait présenter au peuple, dans une contio de suasio, aucun argument juridique (Cic., Phil., 2, 56 Restituebat multos calamitosos. In iis patrui nulla mentio. Si seuerus, cur non in omnis ? Si misericors, cur non in suos ? Sed omitto ceteros ; Licinium Denticulum de alea condemnatum, conlusorem suum, restituit ; quasi uero ludere cum condemnato non liceret ; sed ut, quod in alea perdiderat, beneficio legis dissolueret. Quam attulisti rationem populo Romano, cur in eum restitui oporteret ? Absentem, credo, in reos relatum ; rem indicta causa iudicatam ; nullum fuisse de alea lege iudicium ; ui oppressum et armis ; postremo, quod de patruo tuo dicebatur, pecunia iudicium esse corruptum. Nihil horum. At uir bonus et re publica dignus. Nihil id quidem ad rem ; ego tamen, quoniam condemnatum esse pro nihilo est, ita ignoscerem. Hominem omnium nequissimum, qui non dubitaret uel in foro alea ludere, lege, quae est de alea, condemnatum qui in integrum restituit, is non apertissime studium suum ipse profitetur ? ), passe sous silence le fait que les lois d'ambitus et de uis de Pompée (voir Lois n° 606 et 613) pouvaient, avec de bonnes raisons, êtres considérées comme des lois d'exception.

Mais le projet était essentiellement de nature politique : violemment désapprouvée par les partisans du Sénat (Cic. ; Ser. Sulpicius Rufus : Cic., Att., 10, 14, 3unum illud firmissime adseverabat, si damnati restituerentur, in exsilium se iturum; Ziletti, 39-40), cette mesure de restitutio in integrum, réhabilitant des condamnés ou des bannis dans les droits qu'ils avaient perdus appartenait au contraire au répertoire des mesures populares (Sargenti, 186 ; Martin, 212) ; sur les diverses modalités de la restitutio en contexte pénal, institution encore fluctuante et multiforme à la fin de la République, voir Sargenti ; Ziletti ; Crawford, RS, 1, 387)

César, qui souhaitait pour raisons politiques (Caes.) que les restitutiones soient accordées par vote populaire plutôt que de les décider lui-même en tant que magistrat (ce qui semble avoir été pratiqué : Sargenti, 286, cf. 266-267, cas du propréteur Verrès), ne présenta cependant pas en personne, à son retour à Rome en décembre 49, de rogatio en ce sens, bien que revêtu de la dictature puis du consulat (il n'y eut donc pas de loi Iulia : Lange, 453), mais en chargea des préteurs et des tribuns (sur les huit préteurs et deux tribuns, dont Antoine, favorables à César, voir Gruen, Last Generation, 484-485) sans doute parce qu'il prévoyait que le temps de son séjour dans la Ville (qui dura effectivement onze jours) serait inférieur à la durée du trinum nundinum, et qu'il ne se souciait pas d'assumer personnellement plusieurs procédures législatives.

Le nombre des lois votées n'est pas connu. Leur pluralité (rogationes, Caes.) s'explique peut-être par la nécessité de faire adopter par le peuple une rogatio pour chaque individu concerné, et le recours conjoint à des magistrats patriciens et à des tribuns peut être dû à la nécessité de faire correspondre les mesures de réhabilitation (lex ou plébiscite) à la diversité des situations légales des bénéficiaires de la restitutio : exilés volontaires ayant échappé à une condamnation mais frappés par un plébiscite d'aqua et igni interdictio, condamnés en vertu d'une loi édictant l'exil comme poena.

En effet, bien que César prétende n'avoir fait réhabiliter que des condamnés pour ambitus (cf. Suet.), cette présentation est sans doute inexacte (Lange, 453) : Cic., Phil., 2, 56Licinium Lenticulam de alea condemnatum, conlusorem suum, restituit, quasi uero ludere cum condemnato non liceret, sed ut quod in alea perdiderat beneficio legis dissolueret (cf. Dio, 45, 47, 4ἀλλὰ τὸν μὲν συγκυβευτὴν τὸν Λεντίκουλον τὸν ἐπὶ τῇ τοῦ βίου ῥᾳδιουργίᾳ φυγόντα ἐπανήγαγε), avance qu'Antoine fit réhabiliter par plébiscite un certain M. Licinius Lenticula (80 ; sur son nom, D. R. Shackleton Bailey, Two Studies in Roman Nomenclature New-York, 1976, 47), condamné pour jeu de hasard (pour immoralité, selon Dio). Le choix de cet exemple par Cic. est évidemment tendancieux (et on ne peut exclure que Lenticula ait été également et surtout condamné à l'exil pour ambitus, bien que Cic. se garde d'en rien dire), mais d'autres cas permettent de supposer que les lois de 49 ne concernaient pas que des condamnés pour ambitus : César avait auparavant évoqué la cas de T. Annius Milo (67), certes condamné pour ambitus, mais également condamné à l'exil pour uis en 52 en vertu de la loi Pompeia (Cic., Att., 9, 14, 2a se damnatos ambitus nomine, quibus exsili poena superioribus legibus non fuisset, ab illo patriae proditores de exsilio reductos esse ; queri de Milone per uim expulso ; voir Loi n° 613), et pour sodalicia et Milon lui-même avait espéré en vain sa réhabilitation puisqu'il fut seul excepté des mesures de 49, cf. Kelly, n° 44, 195-196 (Vell., 2, 68, 2accito etiam Milone Annio, qui non impetrato reditu Iulianis partibus infestus erat, in Vrbe seditionem, in agris haud occulte bellicum tumultum mouens, primo summotus a re publica, mox consularibus armis, auctore senatu, circa Thurios oppressus est ; App. ; Dio, 41, 36, 2ἀλλὰ τοῖς τε ἐκπεπτωκόσι κάθοδον πᾶσι πλὴν τοῦ Μίλωνος ἔδωκε ; Dio, 42, 24, 2ἐκεῖνος γὰρ ἐπειδὴ μόνος τῶν φευγόντων οὐ κατήχθη πρὸς τοῦ Καίσαρος, ἔς τε τὴν Ἰταλίαν ἀφίκετο, καὶ πολλοὺς ἀνθρώπους, τοὺς μὲν βίου δεομένους τοὺς δὲ καὶ τιμωρίαν τινὰ δεδιότας, συλλέξας τήν τε χώραν ἐκακούργει καὶ ταῖς πόλεσι ταῖς τε ἄλλαις καὶ τῇ Καπύῃ προσέβαλλε. Surtout, A. Gabinius (11), condamné repetundarum en 54 et parti en exil (Gruen, Last Generation, 326-328) fut très probablement réhabilité en 49 : en mai, Cic. envisage devoir siéger à ses côtés au Sénat (Cic., Att., 10, 8, 3pati poterunt oculi me cum Gabinio sententiam dicere, et quidem illum rogari prius ?), Dio, 39, 63, 5οὐ μέντοι καὶ ὠφέλησέ τι τὸν Γαβίνιον, ἀλλὰ τότε μὲν ἔφυγεν ἁλούς, ὥσπερ εἶπον, ὕστερον δ᾽ ὑπὸ τοῦ Καίσαρος κατήχθη, le mentionne comme rappelé par César à une date qu'il ne précise pas, mais il fut légat de César en 48 (Broughton, MRR, 2, 281), ce qui peut laisser supposer une mesure formelle préalable de réhabilitation (dans ce sens, Von der Mühll, RE, 7, 1910, s. u. Gabinius n° 11, col. 430 ; Kelly, n° 42, 194). De même, M. Valerius Messalla Rufus (268), acquitté du chef d'ambitus mais condamné en 51 de sodaliciis (Gruen, Last Generation, 237 et 248-349), paraît en 47 et 46 comme légat de César (Broughton, MRR, 2, 290 et 302), ce qui peut suggérer une restitutio, en 49 ou en 46 (voir Loi n° 901). Enfin, C. Claudius Pulcher (303), condamné repetundarum en 51 et parti en exil (Gruen, Last Generation, 351-352), a été réhabilité grâce aux démarches de son fils auprès d'Antoine (Cic., Fam., 11, 22, 1Cum Appio Claudio C. f. summa mihi necessitudo est multis eius officiis et meis mutuis constituta. Peto a te maiorem in modum uel humanitatis tuae uel mea causa ut eum auctoritate tua, quae plurimum ualet, conseruatum uelis. Volo te, cum fortissimus uir cognitus sis, etiam clementissimum existimari. Magno tibi erit ornamento nobilissimum adulescentem beneficio tuo esse saluum. Cuius quidem causa hoc melior debet esse quod pietate adductus propter patris restitutionem se cum Antonio coniunxit, de juillet 43 : restitutionem), ce qui peut, selon Shackleton Bailey, ad l., faire référence à un plébiscite de 49, ou à une loi ex actis Caesaris en 44 (voir Loi n° 443), dans le même sens, Kelly, n° 50, 200-201 : on ajoutera l'hypothèse d'une loi de 46. Kelly avance hypothétiquement les noms de C. Memmius (8) et de T. Munatius Plancus Bursa (32), n° 43, 194-195, et n° 49, 200. Un ou plusieurs plébiscites d'Antoine en 49 sont également évoqués par Cic., Phil., 2, 98Et de exsulibus legem quam fixisti Caesar tulit ? Nullius insector calamitatem ; tantum queror, primum eorum reditus exaequatos, quorum causam Caesar dissimilem iudicarit ; deinde nescio, cur non reliquis idem tribuas, sans précision quant à leurs bénéficiaires (de reliquis, par opposition à l'oncle d'Antoine, que celui-ci ne fit pas bénéficier d'un plébiscite de restitutio en 49, cf. Cic., Phil., 2, 56Restituebat multos calamitosos : in eis patrui nulla mentio).

Des allusions assez vagues de Cic., Fam., 6, 6, 11deinde ut in eam ciuitatem boni uiri et boni ciues nulla ignominia notati non reuertantur in quam tot nefariorum scelerum condemnati reuerterunt (oct. 46 ? ; condamnés pour tot nefariorum scelerum) et Cic., Fam., 15, 19, 3nec tamen Caesar diutius nos eum desiderare patietur (nam habet damnatos quos pro illo nobis restituat) nec ipse sectorem desiderabit cum filium uiderit (janvier 45 ; mention d'une restitutio), peuvent se rapporter aux lois de 49, ou à des lois ultérieures. Bien que les indices chronologiques suggèrent plutôt deux groupes de lois en 49 et 46 (Thommen, Volkstribunat, 126), on ne peut exclure a priori l'idée avancée par Yavetz d'un train continu de mesures entre ces deux dates.

La réhabilitation de personnages frappés par une sanction censorienne, rapprochée par Suet. de celle des condamnés pour ambitus a peut-être donné lieu à une ou plusieurs lois (R. A. Bauman, The Résumé of Legislation in Suetonius, ZRG, 99, 1982, 94 n. 59, considère qu'une lex était nécessaire).

Comment citer cette notice

Philippe Moreau. "Lois prétoriennes et plébiscites accordant la restitutio in integrum à divers condamnés", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice900/. Date de mise à jour :01/10/18 .