Nom de la loi

Loi Laetoria (pl. sc.) sur le crédit aux mineurs de vingt-cinq ans.

Date

avant 191 av. J.-C.

Rogator

inconnu

Thèmes

Sources

Tabula Heracleensis, 1, n° 24, l. 108-112
108 quae municipia colonia<e> praefectura<e> fora conciliabula c(iuium) R(omanorum) sunt erunt, nei quis in eorum quo municipio/ 109 colonia praefectura <foro> conciliabulo <in> senatu decurionibus conscreipteisque esto, neue quo<i> ibi in eo ordine/ 110 sen[ten]temtiam deicere ferre liceto, quei furtei quod i<ps>e fecit fecerit condemnatus pactusue est erit;/ 111 queiue iudicio fiduci<ae>, pro socio, tutelae, mandatei, iniuriarum deue d(olo) m(alo) condemnatus est erit; queiue lege/ 112 {P}Laetoria ob eamue rem, quod aduersus eam legem fec<i>t fecerit, condemnatus est erit.
 - Cic., Nat. deor., 3, 74
Inde tot iudicia de fide mala, tutelae mandati, pro socio, fiduciae, reliqua, quae ex empto aut uendito aut conducto aut locato contra fidem fiunt, inde iudicium publicum rei priuatae lege Plaetoria, inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod C. Aquillius familiaris noster protulit ; quem dolum idem Aquillius tum teneri putat, cum aliud sit simulatum, aliud actum.
 - Cic., Off., 3, 61
Atque iste dolus malus et legibus erat uindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona.
 - Oratio Claudii de aetate recuperatorum, FIRA, I, n° 44, I, l. 2-7
[Illu]d certe faci[t]e ut caueatis, ne quis | [qui est qu]attuor et uiginti annorum reciperator | [detur] : neque enim [i]nicum est, ut puto, hos | [caussas] seruitutis [li]ber[t]atisque iudicare, | [qui ad] res suas age[n]das nihil legis Laetoriae | [utantur au]xilio.
 - Lex Irnitana, AE, 1986, 333, <LXXXIV>
R(ubrica). Quarum rerum et ad quantam pecuniam in eo municipio i(uris) d(ictio) sit // [Qu]i eiu[s] municipi(i) municipes incolaeue erunt q(ua) d(e) r(e) ii inter se suo alte/[r]iusue nom<i=E>n(e) qui municeps incolaue sit priuatim intra fines eius / [mu]nicipi agere petere persequi uolent quae res HS |(mille) minorisue / [eri]t neque ea res diuidua quo fraus huic legi fieret facta sit fiatue / aut de capite libero deue maiore pecunia quam HS |(mille) praeiudicium / futurum erit sponsioue {[s]ponsioneue} facta futuraue erit neque / ea res agetur qua in re u[i] factum sit quod non ex interdicto / decretoue iussuue eius qui iure dicundo prae(e)rit factum sit ne/que de libertate neque pro socio aut fiduciae aut mandati qu/od d(olo) m(alo) factum esse dicatur aut depositi aut tutelae cum quo / qui{s} suo nomine [q]uid earum rerum fecisse dicatur aut lege Laetoria aut d[e spo]nsione quae in probrum facta esse dic[a]/tur aut d(e) d(olo) m(alo) et [fraud]e aut furto cum homine libero libera/ue aut cum seru[o dum i]d ad dominum dominamue perti/nebit aut iniur[iaru]m cum homine libero libera{m}ue / agetur eaue de re [aliquid] praeiudicium futurum sit de ca/pite libero de is re[bus etia]m si uterque inter quos ambig{er}etur / uolet de ceteris quo[que o]mnibus de quibus priuatim age/tur neque in iis prae[iudici]um de capite libero futurum / erit et omnium rerum [dumtaxa]t de uadimonio promittendo in eum / [locum in] quo is erit qui [e]i prouinciae prae(e)rit futurusue esse ui/debitur eo die in quem ut uadimonium promittatur postula/bitur IIuir(i) qui ibi i(ure) d(icundo) praeerit iuris dictio iudicis arbitri / recuperatorum ex i(i)s qui ibi propositi erunt iudici datio / addictio it[e]m eadem condicione de eo quod HS |(mille) minoris/ue erit aedilis qui ibi erit iuris dictio iudicis arbitri re/ciperatorum ex eodem genere iudicique datio addictioq(ue) / esto /.
 - Suet., Frg., 111 Reifferscheid - 
Quantum uis stipulare et protinus accipe, quid do / ut totiens illum pater audierat. Subauditur « a me stipulare ». Ecce hic actiue, Suetonius autem passiue pertulit in IIII praetorum [sic] ; Laetoria, quae uetat minorem annis uiginti quinque stipulari, ἐπερωτᾶσθαι.
Prisc., Gramm., II, 387-388
Quantum uis stipulare et protinus accipe, quid do / ut totiens illum pater audierat. Subauditur « a me stipulare ». Ecce hic actiue, Suetonius autem passiue pertulit in IIII praetorum [sic] ; Laetoria, quae uetat minorem annis uiginti quinque stipulari, ἐπερωτᾶσθαι.
 - P. Oxy., XVII, 2111, l. 14-15
ἐνέτυχέν σο[ι] διὰ [- ca.13 - ἡ Ζωσίμη ὡς ἀδ]ικουμένη, λέγουσα περιγεγράφθαι καὶ ἀξιοῦσα ἀκου[σθ]ῆναι [- ca.24 -] βοηθεῖσθαι γὰρ ὑπὸ τοῦ Λαιτωρίου νόμου, καὶ ἔσχεν ὑπογραφὴν.

note : c. 135
 - BGU, 2, 378, l. 20-22
[ὅ]περ ἀνάγκατέν (sic) με γράψαι βιᾴ ἄκον/τα, τυγχάνω γὰρ ἀφράφως [..] υτο ἔτι ἐντὸς ὢν τῶν τοῦ Λαιτωρίου νό/μου.

Note : IIe-IIIe s.
 - P. Oxy., X, 1274, 8-14
ὁμολογῶ ἀποσυνεστακέναι σε κατὰ ταῦτά μου τὰ γράμματα κατελθεῖν εἰς Ἀλεξάν- 10 δρειαν καὶ ἀπογράψασθαι παρὰ τῷ κρατίστῳ τῶν οὐσιακῶν ἐπι- τρόπῳ ἐξ ὀνόματός μ[ου ὑ]πὲρ τοῦ ἀμφοτέρων ἐμοῦ τε καὶ τοῦ αὐτοῦ ἀνδρός μου υἱοῦ κ̣α̣ὶ̣ [κλ]ηρονόμου Αὐρηλίου Διονυσίου τοῦ καὶ Ἀπολλω- νίου γυμνασιάρχου τῆς αὐτῆς πόλεως ἔτι ὄντος ἐντὸς τοῦ Λαιτωρίου νόμου τὴν ὕπαρξιν αὐτοῦ πᾶσαν οὖσαν τιμήματος δουκηναρίας.

Note : IIIe s.
 - Form. Fab., 4
… Laetoriae noxales sunt. Sed … pater suo nomine tenebitur non de peculio … quis iussit alii mancipare, ut iam diximus.
 - CTh, 8, 12, 2
Imp. Constantinus A. Aconio Catullino procons(uli) Afric(ae). Si quis in emancipatum minorem, priusquam fari possit aut habere rei quae sibi donatur affectum Italicum siue stipendiarium fundum crediderit conferendum, omne ius compleat instrumentis ante praemissis et inductione corporaliter impleta. Quod propter adtestationem fidei per eum seruum, quem idoneum esse constiterit, transigi placuit, qui eo usque in statu suo permanebit, donec is, cuius facultatibus cesserit, annos Laetoriae legis egressus legitimam compleuerit aetatem, quo tunc demum, si eius integritas ac fides fuerit comprobata, si ita sederit possidentibus, libertatis praemium consequatur. Dat. XII Kal. Mai. Serdicae Sabino et Rufino conss.

Note : 316 apr. J.-C.
 - Hist. Aug. Marc., 10, 12
De curatoribus uero, cum ante non nisi ex lege Laetoria uel propter lasciuiam uel propter dementiam darentur, ita statuit, ut omnes adulti curatores acciperent non redditis causis.
 - Plaut., Pseud., 303-304
CAL. Perii, annorum lex me perdit quinauicenaria.
 Metuont credere omnes. BAL. Eadem est mihi lex : metuo credere.
 - Plaut., Rud., 1380-1386
1380 LABR. Cedo quicum habeam iudicem, ni dolo malo instipulatus sis niue etiamdum <haud> siem quinque et viginti annos natus. G. Habe cum hoc. L. Aliost opus. DAEM. Iam ab isto auferre haud <potis> sim, si istunc condemnauero. Promisistin huic argentum ? LABR. Fateor. DAEM. Quod seruo <meo> 1385 promisisti, meum esse oportet, ne tu, leno, postules te hic fide lenonia uti : non potes.

Bibliographie

  • von Savigny, C., Von dem Schutz der Minderjährigen im röm. Recht und insbesondere von der Lex Plaetoria, Berlin, 1833 (=Vermischte Schriften, 2, Berlin, 1850, 330-395)
  • Costa, E., « Della data della lex Plaetoria de circumscriptione adolescentium », BIDR , 2, 1889, 72-77
  • Senn, F., Leges perfectae, minus quam perfectae et imperfectae, Paris, 1902
  • Debray, L., « Contribution à l’étude de la loi Plaetoria relative à la protection du mineur de vingt-cinq ans », Mélanges P. F. Girard I, Paris, 1912, 265-314
  • Weiss, E., RE, Suppl. 5, 1931, s. u. « Lex Plaetoria », col. 578-582
  • Berger, A., RE, Suppl. 7, 1940, s. u. « Lex Plaetoria », col. 398
  • Kaser, M., Ueber Verbotsgesetze und verbotswidrige Geschäfte im römischen Recht, (Sitzungsberichte - Osterreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse ; Bd. 312), Vienne, 1977
  • Albanese, A., Le persone nel diritto privato romano, Palerme, 1979, 517
  • Di Salvo, S., « Lex Laetoria ». Minore età e crisi sociale tra il III e il II a. C., Naples, 1979
  • Wacke, A., « Zum Rechtschutz minderjähriger gegen geschäftliche Übervorteilungen - besonders durch die exceptio legis Plaetoriae », RHD , 48, 1980, 203-225
  • Evans, J. K., War, Women and Children in Ancient Rome, Londres-New York, 1991, 190-191
  • Ankum, H., « De lex Laetoria : een Romeinse wet betreffende minderjarigen », Kinderen en recht Deventer – Arnehm, 1989, p. 270-286.

Commentaire

Sommaire


1. - Le nom de la loi

La dénomination lex Plaetoria donnée par la Table d’Héraclée est souvent retenue depuis Savigny comme préférable, en raison de sa plus grande ancienneté (Weiss ; Berger ; Broughton, MRR, 2, 472, Plaetorius (1) ; Wacke). Or toutes nos autres sources mentionnent une lex Laetoria. Il n’est certes pas d’un très grand poids que des actes de la pratique des IIe et IIIe siècles, en Égypte, désignent comme étant encore soumis à la lex Laetoria les mineurs de vingt-cinq ans (P. Oxy., XVII, 2111ἐνέτυχέν σο[ι] διὰ [- ca.13 - ἡ Ζωσίμη ὡς ἀδ]ικουμένη, λέγουσα περιγεγράφθαι καὶ ἀξιοῦσα ἀκου[σθ]ῆναι [- ca.24 -] βοηθεῖσθαι γὰρ ὑπὸ τοῦ Λαιτωρίου νόμου, καὶ ἔσχεν ὑπογραφὴν.

Note : c. 135
; BGU, II, 378[ὅ]περ ἀνάγκατέν (sic) με γράψαι βιᾴ ἄκον/τα, τυγχάνω γὰρ ἀφράφως [..] υτο ἔτι ἐντὸς ὢν τῶν τοῦ Λαιτωρίου νό/μου. ; P. Oxy., X, 1274ὁμολογῶ ἀποσυνεστακέναι σε κατὰ ταῦτά μου τὰ γράμματα κατελθεῖν εἰς Ἀλεξάν- 10 δρειαν καὶ ἀπογράψασθαι παρὰ τῷ κρατίστῳ τῶν οὐσιακῶν ἐπι- τρόπῳ ἐξ ὀνόματός μ[ου ὑ]πὲρ τοῦ ἀμφοτέρων ἐμοῦ τε καὶ τοῦ αὐτοῦ ἀνδρός μου υἱοῦ κ̣α̣ὶ̣ [κλ]ηρονόμου Αὐρηλίου Διονυσίου τοῦ καὶ Ἀπολλω- νίου γυμνασιάρχου τῆς αὐτῆς πόλεως ἔτι ὄντος ἐντὸς τοῦ Λαιτωρίου νόμου τὴν ὕπαρξιν αὐτοῦ πᾶσαν οὖσαν τιμήματος δουκηναρίας.

Note : IIIe s.
), ni que l’auteur de l’Histoire Auguste évoque encore sous ce nom une loi relative aux curatelles. Cependant, Cicéron mentionne par deux fois la lex Laetoria. Lorsque certains éditeurs de Cicéron, depuis L. F. Heindorf, M. Tullii Ciceronis de natura deorum libri tres, Leipzig, 1815, 359, corrigent Laetoria, forme pourtant assurée dans la totalité des manuscrits, en Plaetoria, ils ne le font qu’en raison de l’inscription d’Héraclée (Nat. deor. : A. S. Pease, Cambridge Mass., 1958, 1166 ; Off. : M. Testard, Paris, CUF, 1970, 102), mais Crawford, RS, 1, 386, traite la graphie Plaetoria comme une faute de gravure, en se fondant sur l’argument décisif fourni par la graphie Laetoria de la lex Irnitana. Il faudrait expliquer en outre que cette même erreur ait été réitérée par la chancellerie impériale, depuis Claude (FIRA, I, n° 44, I, l. 2-7[Illu]d certe faci[t]e ut caueatis, ne quis | [qui est qu]attuor et uiginti annorum reciperator | [detur] : neque enim [i]nicum est, ut puto, hos | [caussas] seruitutis [li]ber[t]atisque iudicare, | [qui ad] res suas age[n]das nihil legis Laetoriae | [utantur au]xilio.) jusqu’à Constantin (CTh, 8, 12, 2Imp. Constantinus A. Aconio Catullino procons(uli) Afric(ae). Si quis in emancipatum minorem, priusquam fari possit aut habere rei quae sibi donatur affectum Italicum siue stipendiarium fundum crediderit conferendum, omne ius compleat instrumentis ante praemissis et inductione corporaliter impleta. Quod propter adtestationem fidei per eum seruum, quem idoneum esse constiterit, transigi placuit, qui eo usque in statu suo permanebit, donec is, cuius facultatibus cesserit, annos Laetoriae legis egressus legitimam compleuerit aetatem, quo tunc demum, si eius integritas ac fides fuerit comprobata, si ita sederit possidentibus, libertatis praemium consequatur. Dat. XII Kal. Mai. Serdicae Sabino et Rufino conss.

Note : 316 apr. J.-C.

Note : 316 apr. J.-C.
), et parallèlement par Priscien citant les Prata de Suétone (Suet., Frg., 111 Reifferscheid (= Prisc., Gramm., II, 387-388Quantum uis stipulare et protinus accipe, quid do / ut totiens illum pater audierat. Subauditur « a me stipulare ». Ecce hic actiue, Suetonius autem passiue pertulit in IIII praetorum [sic] ; Laetoria, quae uetat minorem annis uiginti quinque stipulari, ἐπερωτᾶσθαι.) et par l’auteur de la Formula Fabiana (Paul. ? (Form. Fab., 4… Laetoriae noxales sunt. Sed … pater suo nomine tenebitur non de peculio … quis iussit alii mancipare, ut iam diximus.)). Cette tradition multiple fait préférer la dénomination lex Laetoria, qui renvoie à une gens plébéienne dont deux représentants sont connus au tournant des IIIe et IIe s., l’un comme préteur en 210, l’autre comme édile de la plèbe en 202 (Di Salvo, 57-62). [En l’absence d’un Laetorius consul, l’hypothèse d’un plébiscite est la plus probable].

2. - La date de la loi

Les essais de datation de ce plébiscite reposent exclusivement sur deux passages de Plaute. Le Pseudolus rappelle une « loi des vingt-cinq ans », laquelle sanctionne ou rend inutile le prêt d’argent consenti aux jeunes gens n’ayant pas atteint cet âge (Plaut., Pseud, 303-304CAL. Perii, annorum lex me perdit quinauicenaria. Metuont credere omnes. BAL. Eadem est mihi lex : metuo credere. ) ; le Rudens fait sans doute allusion à cette même loi, puisqu’on y voit un débiteur menacer de rendre vaine la stipulation que lui oppose son créancier, parce que la promesse lui a été extorquée par dol et alors qu’il avait moins de vingt-cinq ans (Plaut., Rud, 1380-13861380 LABR. Cedo quicum habeam iudicem, ni dolo malo instipulatus sis niue etiamdum <haud> siem quinque et viginti annos natus. G. Habe cum hoc. L. Aliost opus. DAEM. Iam ab isto auferre haud <potis> sim, si istunc condemnauero. Promisistin huic argentum ? LABR. Fateor. DAEM. Quod seruo <meo> 1385 promisisti, meum esse oportet, ne tu, leno, postules te hic fide lenonia uti : non potes.). Si la lex qu’évoque Plaute à deux reprises se confond bien, comme on l’accepte généralement, avec la loi Laetoria (dont Cic., Off., 3, 61Atque iste dolus malus et legibus erat uindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona. dit qu’elle vise la duperie exercée sur les adulescentes et Suétone qu’elle interdit d’obtenir une promesse d’un mineur de vingt-cinq ans, Suet., Frg., 305 Roth (= Prisc., Gramm., II, 387-388Quantum uis stipulare et protinus accipe, quid do / ut totiens illum pater audierat. Subauditur « a me stipulare ». Ecce hic actiue, Suetonius autem passiue pertulit in IIII praetorum [sic] ; Laetoria, quae uetat minorem annis uiginti quinque stipulari, ἐπερωτᾶσθαι.), nous détenons au moins un terme chronologique : le Pseudolus fut représenté à l’occasion des Jeux Mégalésiens de 191 (Plaut., Pseud., didascalieM. Iunio. M. fil. pr. urb. ac. Me.). Cependant, il est impossible de préciser davantage. La fourchette 193-191, ordinairement acceptée sans véritable discussion, repose sur un raisonnement fragile de Costa : si, dans d’autres comédies, le Mercator, l’Asinaria et le Trinummus, des jeunes gens font du commerce et empruntent sans invoquer la « loi des vingt-cinq ans », ce serait parce que cette loi n’existait pas encore à l’époque où elles furent composées ; mais un argument e silentio greffé sur une datation incertaine de ces trois pièces ne fournit aucun point d’appui chronologique sérieux. Mieux vaut dès lors nous contenter de situer la loi Laetoria avant 191, en espérant que Plaute la mentionne comme une réforme récente, ce qui n’est même pas assuré.

3. - Les normes de la loi

Notre connaissance du dispositif souffre de ce que les jurisconsultes ne font qu’exceptionnellement allusion à une action (peut-être Paul., 1 sent., D., 4, 4, 24, 3Si seruus uel filius familias minorem circumscripserit, pater dominusue quod ad eum peruenerit restituere iubendus est, quod non peruenerit ex peculio eorum praestare : si ex neutro satisfiet et dolus serui interuenerit, aut uerberibus castigandus aut noxae dedendus erit. Sed et si filius familias hoc fecit, ob dolum suum condemnabitur.) ou à une exception legis Laetoriae : la restitutio in integrum en faveur des mineurs de vingt-cinq ans ayant largement supplanté la loi, les jurisconsultes n’avaient plus qu’à commenter sur ce point l’édit du préteur, ce qu’ils ont fait à partir d’Ofilius (ap. Vlp., 11 ed., D., 4, 4, 16, 1Item relatum est apud Labeonem, si minor circumscriptus societatem coierit uel etiam donationis causa, nullam esse societatem nec inter maiores quidem et ideo cessare partes praetoris : idem et Ofilius respondit : satis enim ipso iure munitus est.). Or il est impossible d’induire de la casuistique de ces commentaires la nature des opérations visées par une loi de près de deux siècles antérieure au plus ancien d’entre eux. La notion d’une circumscriptio adulescentium, qui en définit l’objet selon Cic., Off., 3, 61Atque iste dolus malus et legibus erat uindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona. (cf. cf. Cic., Phil., 14, 7« De improbis, inquit et audacibus. » Nam sic eos appellat clarissimus uir ; quae sunt urbanarum maledicta litium, non inustae belli interneciui notae. Testamenta, credo, subiciunt aut eiciunt uicinos aut adulescentulos circumscribunt ; his enim uitiis adfectos et talibus malos aut audaces appellare consuetudo solet.), pourrait certes nous servir d’utile relais, parce que, dans leurs commentaires, les juristes observent une nuance entre circumscriptus, qui suppose une tromperie active, et deceptus ou captus, qui ne désignent que le fait pour le mineur d’être objectivement lésé (Debray, 270-275 ; également, à propos du régime des exceptions, l’opposition qu’observe Paul. entre la circumscriptio sur la personne du mineur et la deceptio in re (Paul., 3 Plaut., D., 4, 4, 16, 1Item relatum est apud Labeonem, si minor circumscriptus societatem coierit uel etiam donationis causa, nullam esse societatem nec inter maiores quidem et ideo cessare partes praetoris : idem et Ofilius respondit : satis enim ipso iure munitus est.) ; il serait alors tentant d’isoler une série de cas supposés respecter l’esprit de la loi, sous l’enseigne de la circumscriptio. Mais, outre que la référence à un même mot n’assure pas l’identité des situations concrètes qu’il recouvre, il n’est même pas certain que cette notion ait appartenu au texte original. Di Salvo, 21-24, a raison de s’en tenir prudemment à la formulation de Plaute, Rud., 1381 : dolo malo, qui connaît des parallèles dans le langage législatif des IIIe et IIe siècles. C’est d’ailleurs au titre du dolus en général que Cicéron introduit la circumscriptio des jeunes gens en particulier (Cic., Off., 3, 61Atque iste dolus malus et legibus erat uindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona. et Cic., Nat. deor., 3, 74Inde tot iudicia de fide mala, tutelae mandati, pro socio, fiduciae, reliqua, quae ex empto aut uendito aut conducto aut locato contra fidem fiunt, inde iudicium publicum rei priuatae lege Plaetoria, inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod C. Aquillius familiaris noster protulit ; quem dolum idem Aquillius tum teneri putat, cum aliud sit simulatum, aliud actum., où l’action de la loi Laetoria est mentionnée, à propos de la mala fides, avec les actions de bonne foi et l’action de dol).

Tout ce que Plaute, Pseud., nous permet de savoir est que la loi concerne les prêts d’argent consentis aux mineurs de vingt-cinq ans révolus (selon Albanese, 515 et n. 452, se fondant sur Cic., Nat. deor., 3, 74Inde tot iudicia de fide mala, tutelae mandati, pro socio, fiduciae, reliqua, quae ex empto aut uendito aut conducto aut locato contra fidem fiunt, inde iudicium publicum rei priuatae lege Plaetoria, inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod C. Aquillius familiaris noster protulit ; quem dolum idem Aquillius tum teneri putat, cum aliud sit simulatum, aliud actum.). L’âge est retenu comme une nouveauté essentielle (lex quina uicenaria dans Plaut., Pseud., 303). Sous l’Empire, on attribue encore à la lex Laetoria la fixation d’un seuil de capacité (oratio Claudii, FIRA, I, n° 44, I, l. 2-7[Illu]d certe faci[t]e ut caueatis, ne quis | [qui est qu]attuor et uiginti annorum reciperator | [detur] : neque enim [i]nicum est, ut puto, hos | [caussas] seruitutis [li]ber[t]atisque iudicare, | [qui ad] res suas age[n]das nihil legis Laetoriae | [utantur au]xilio. ; P. Oxy., XVII, 2111ἐνέτυχέν σο[ι] διὰ [- ca.13 - ἡ Ζωσίμη ὡς ἀδ]ικουμένη, λέγουσα περιγεγράφθαι καὶ ἀξιοῦσα ἀκου[σθ]ῆναι [- ca.24 -] βοηθεῖσθαι γὰρ ὑπὸ τοῦ Λαιτωρίου νόμου, καὶ ἔσχεν ὑπογραφὴν.

Note : c. 135
; BGU, II, 378[ὅ]περ ἀνάγκατέν (sic) με γράψαι βιᾴ ἄκον/τα, τυγχάνω γὰρ ἀφράφως [..] υτο ἔτι ἐντὸς ὢν τῶν τοῦ Λαιτωρίου νό/μου.

Note : IIe-IIIe s.
; P. Oxy., X, 1274ὁμολογῶ ἀποσυνεστακέναι σε κατὰ ταῦτά μου τὰ γράμματα κατελθεῖν εἰς Ἀλεξάν- 10 δρειαν καὶ ἀπογράψασθαι παρὰ τῷ κρατίστῳ τῶν οὐσιακῶν ἐπι- τρόπῳ ἐξ ὀνόματός μ[ου ὑ]πὲρ τοῦ ἀμφοτέρων ἐμοῦ τε καὶ τοῦ αὐτοῦ ἀνδρός μου υἱοῦ κ̣α̣ὶ̣ [κλ]ηρονόμου Αὐρηλίου Διονυσίου τοῦ καὶ Ἀπολλω- νίου γυμνασιάρχου τῆς αὐτῆς πόλεως ἔτι ὄντος ἐντὸς τοῦ Λαιτωρίου νόμου τὴν ὕπαρξιν αὐτοῦ πᾶσαν οὖσαν τιμήματος δουκηναρίας.

Note : IIIe s.
), la détermination d’un « âge légal » (CTh, 8, 12, 2Imp. Constantinus A. Aconio Catullino procons(uli) Afric(ae). Si quis in emancipatum minorem, priusquam fari possit aut habere rei quae sibi donatur affectum Italicum siue stipendiarium fundum crediderit conferendum, omne ius compleat instrumentis ante praemissis et inductione corporaliter impleta. Quod propter adtestationem fidei per eum seruum, quem idoneum esse constiterit, transigi placuit, qui eo usque in statu suo permanebit, donec is, cuius facultatibus cesserit, annos Laetoriae legis egressus legitimam compleuerit aetatem, quo tunc demum, si eius integritas ac fides fuerit comprobata, si ita sederit possidentibus, libertatis praemium consequatur. Dat. XII Kal. Mai. Serdicae Sabino et Rufino conss.

Note : 316 apr. J.-C.

Note : 316 apr. J.-C.
; autres attestations de l’expression aetas legitima dans Albanese, 515 et n. 452). Elle vise plus précisément encore les opérations juridiques du crédit (Plaut., Pseud., 304 : credere). Rien n’empêche d’interpréter credere au sens large et d’étendre cette notion au-delà du mutuum, en y comprenant le dépôt, le prêt d’usage ou le gage (B. Albanese, « Per la storia del creditum », AUPA, 32, 1971, 14-16). On peut remarquer aussi que ni le Pseudolus ni le Rudens ne peuvent servir d’argument e silentio pour exclure que la loi Laetoria ait concerné, en dehors du crédit, les échanges contractuels et les actes translatifs de propriété (Di Salvo, 72-77). Cependant, dans le Pseudolus, c’est le prêt d’argent qui est spécifiquement visé sous credere (Pseud., 304, jeu de mots metuo credere, cf. 295 mutuom argentum ; 296, jeu de mots sur mensa ; 300, nummum ... argenti ; 301, inopia argentaria). Deux textes considèrent à part l’interdiction de stipuler d’un mineur. Il est vrai que Plaute, Rud., 1381 (Ni dolo malo instipulatus sis) isole un effet comique [et qu’aucun prêt n’y intervient : Labrax a juré (unilatéralement) de donner un talent à Gripus si celui-ci l’aide à rentrer en possession d’un sac qui lui appartient ; reddere en 1370 ne peut signifier « restituer »]. Quant à Suétone cité par Priscien (Laetoria, quae uetat minorem annis uiginti quinque stipulari), il ne s’intéresse qu’à l’acception passive de stipulari dans la lex Laetoria, qui met en relief la pression subie par le mineur qui s’engage. Compte tenu cependant de la pratique courante qui consiste à greffer une stipulatio sur l’acte de mutuam pecuniam accipere (M. Kaser, « Mutuum und stipulatio », Eranion für G. S. Maridakis, I, Athènes 1963, 159-161 = Ausgewählte Schriften, 2, Naples, 1976, 277-279), il n’est pas impossible que ces deux opérations aient été envisagées complémentairement par la loi.

Plaute fait allusion à une sanction civile. Au créancier qui le presse, Labrax répond qu’il consent d’accepter un juge, à condition toutefois que son adversaire ne l’ait pas incité à une stipulation abusive alors que lui-même était mineur — ce qui constitue précisément sa défense préjudicielle (Rud., 1381 : Ni dolo malo instipulatus sis niue etiamdum siem quinque et uiginti annos natus). Certains éditeurs ( Fr. Marx, Plautus. Rudens. Text und Kommentar, Leipzig, 1928 ; A. Thierfelder, Heidelberg, 1962) préfèrent à la leçon niue des manuscrits la lecture siue donnée par Prisc., Gramm., II, 387-388Quantum uis stipulare et protinus accipe, quid do / ut totiens illum pater audierat. Subauditur « a me stipulare ». Ecce hic actiue, Suetonius autem passiue pertulit in IIII praetorum [sic] ; Laetoria, quae uetat minorem annis uiginti quinque stipulari, ἐπερωτᾶσθαι.. Cette leçon, acceptée par certains romanistes, tend à dissocier la minorité du dol, comme si Labrax faisait allusion à deux moyens de défense distincts (Ph. E. Huschke, « Die vermögensrechtliche Handlungsfähigkeit der mündigen Minderjährigen in ihrer geschichtlichen Entwicklung », ZRG, 13, 1878, 322 ; Karlowa, Römische Rechtsgeschichte, 2, Leipzig, 1901, 1077 ; O. Behrends, « Les veteres et la nouvelle jurisprudence à la fin de la République », RD, 65, 1977, 20). Mais, pour d’autres, leur association n’est pas disjonctive, mais conjonctive (G. Beseler, « Miscellanea. Plaetoria und Cincia », ZRG, 44, 1924, 360 ; Di Salvo, 23) : Labrax menace de se prévaloir de ce que, étant mineur, il a été incité par dol à s’engager. Il faut rejeter l’idée qu’il se présente en demandeur (A. Metro, La « denegatio actionis », Milan, 1972, 56) : envisageant d’accepter un juge, il ne peut être que défendeur. A quel moyen de procédure peut-on penser ? Aucune des deux hypothèses envisageables en régime d’actions de la loi, celle d’une sponsio préjudicielle (Savigny, 339) ou celle d’une denegatio actionis (Kaser, Römische Zivilprozessrecht, 54, n. 14 et 15, Wacke, 208), ne s’impose. Sous l’empire de la procédure formulaire, en revanche, une exceptio est clairement attestée (Paul., 3 ad Plautium, D., 44, 1, 7, 1Rei autem cohaerentes exceptiones etiam fideiussoribus competunt, ut rei iudicatae, doli mali, iurisiurandi, quod metus causa factum est. Igitur et si reus pactus sit in rem, omnimodo competit exceptio fideiussori. Intercessionis quoque exceptio, item quod libertatis onerandae causa petitur, etiam fideiussori competit. Idem dicitur et si pro filio familias contra senatus consultum quis fideiusserit, aut pro minore uiginti quinque annis circumscripto : quod si deceptus sit in re, tunc nec ipse ante habet auxilium, quam restitutus fuerit, nec fideiussori danda est exceptio., avec les interprétations différentes de Debray et Ankum), ce qui permet d’exclure que la loi Laetoria ait annulé les actes commis contre elle. Weiss a certes pensé qu’elle était perfecta dans la mesure où, pour les juristes de l’époque classique, un mineur abusé (circumscriptus) était protégé de plein droit (ipso iure munitus : Ofilius et Labeo, ap. Vlp., 11 ad ed., D., 4, 4, 16, 1Item relatum est apud Labeonem, si minor circumscriptus societatem coierit uel etiam donationis causa, nullam esse societatem nec inter maiores quidem et ideo cessare partes praetoris : idem et Ofilius respondit : satis enim ipso iure munitus est.), tandis qu’une société ou une vente contractées avec lui étaient sans effet (Ofilius et Labeo, loc. cit. ; Iulian. ap. Vlp., 11 ad ed., D., 4, 3, 7, pr.Et eleganter Pomponius haec uerba : « si alia actio non sit » sic excipit, quasi res alio modo ei ad quem ea res pertinet salua esse non poterit. Nec uidetur huic sententiae aduersari, quod Iulianus libro quarto scribit, si minor annis uiginti quinque consilio serui circumscriptus eum uendidit cum peculio emptorque eum manumisit, dandam in manumissum de dolo actionem (hoc enim sic accipimus carere dolo emptorem, ut ex empto teneri non possit) aut nullam esse uenditionem, si in hoc ipso ut uenderet circumscriptus est. Et quod minor proponitur, non inducit in integrum restitutionem : nam aduersus manumissum nulla in integrum restitutio potest locum habere.). En réalité, ces textes témoignent seulement de l’inhérence de l’exception de la loi Laetoria dans la bonne foi : la clause de bonne foi inscrite dans la formule rend inutile cette exception, tout comme celle de dol ( Wacke, 213-219).

Il est douteux que le Pseudolus ait fait allusion à une sanction pénale (P. F. Girard, Mélanges de droit romain, 1, Paris, 1912, 83, et Kaser, Römische Zivilprozessrecht, 41, à cause de « Perii ! lex me perdit quina uicenaria....... Metuunt credere omnes », alors que les créanciers ne craignent pas une sanction pénale, mais seulement de ne pouvoir rentrer dans leurs fonds). Attestée en revanche par Cicéron, la sanction pénale était mise en œuvre par un iudicium publicum rei priuatae (Cic., Nat. deor., 3, 74Inde tot iudicia de fide mala, tutelae mandati, pro socio, fiduciae, reliqua, quae ex empto aut uendito aut conducto aut locato contra fidem fiunt, inde iudicium publicum rei priuatae lege Plaetoria, inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod C. Aquillius familiaris noster protulit ; quem dolum idem Aquillius tum teneri putat, cum aliud sit simulatum, aliud actum.), où l’on s’accorde à voir une actio popularis (C. Fadda, L’azione popolare, Turin, 1894, 26-31 ; Kunkel, Untersuchungen, 53). Cicéron désigne sans doute par cette expression un procès privé (rei priuatae) d’initiative populaire (publicum), pour le distinguer du procès public selon la procédure de la quaestio (Di Salvo, 129-131). [La loi entendait donc accorder une protection efficace au mineur en accordant l’action non seulement à celui-ci, mais à tout citoyen souhaitant s’en charger]. Nous savons par ailleurs que l’action était noxale (Form. Fab., 4… Laetoriae noxales sunt. Sed … pater suo nomine tenebitur non de peculio … quis iussit alii mancipare, ut iam diximus., et probablement Paul., 1 sent.,D., 4, 4, 24, 3Si seruus uel filius familias minorem circumscripserit, pater dominusue quod ad eum peruenerit restituere iubendus est, quod non peruenerit ex peculio eorum praestare : si ex neutro satisfiet et dolus serui interuenerit, aut uerberibus castigandus aut noxae dedendus erit. Sed et si filius familias hoc fecit, ob dolum suum condemnabitur.), ce qui convient à une action populaire privée. La condamnation lege Laetoria appartient à la liste des actions infamantes que connaissent la Table d’Héraclée, Cic., Nat. deor., 3, 74Inde tot iudicia de fide mala, tutelae mandati, pro socio, fiduciae, reliqua, quae ex empto aut uendito aut conducto aut locato contra fidem fiunt, inde iudicium publicum rei priuatae lege Plaetoria, inde euerriculum malitiarum omnium, iudicium de dolo malo, quod C. Aquillius familiaris noster protulit ; quem dolum idem Aquillius tum teneri putat, cum aliud sit simulatum, aliud actum. et Cic., Off., 3, 61Atque iste dolus malus et legibus erat uindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona., où circumscriptio adulescentium donne peut-être la clé de circumscriptor dans la liste de Cic., Cat., 2, 7Quis tota Italia ueneficus, quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis parricida, quis testamentorum subiector, quis circumscriptor, quis ganeo, quis nepos, quis adulter, quae mulier infamis, quis corruptor iuuentutis, quis corruptus, quis perditus inueniri potest, qui se cum Catilina non familiarissime uixisse fateatur ?) et la Lex Irnitana, AE, 1986, 333 <LXXXIV>R(ubrica). Quarum rerum et ad quantam pecuniam in eo municipio i(uris) d(ictio) sit // [Qu]i eiu[s] municipi(i) municipes incolaeue erunt q(ua) d(e) r(e) ii inter se suo alte/[r]iusue nom<i=E>n(e) qui municeps incolaue sit priuatim intra fines eius / [mu]nicipi agere petere persequi uolent quae res HS |(mille) minorisue / [eri]t neque ea res diuidua quo fraus huic legi fieret facta sit fiatue / aut de capite libero deue maiore pecunia quam HS |(mille) praeiudicium / futurum erit sponsioue {[s]ponsioneue} facta futuraue erit neque / ea res agetur qua in re u[i] factum sit quod non ex interdicto / decretoue iussuue eius qui iure dicundo prae(e)rit factum sit ne/que de libertate neque pro socio aut fiduciae aut mandati qu/od d(olo) m(alo) factum esse dicatur aut depositi aut tutelae cum quo / qui{s} suo nomine [q]uid earum rerum fecisse dicatur aut lege Laetoria aut d[e spo]nsione quae in probrum facta esse dic[a]/tur aut d(e) d(olo) m(alo) et [fraud]e aut furto cum homine libero libera/ue aut cum seru[o dum i]d ad dominum dominamue perti/nebit aut iniur[iaru]m cum homine libero libera{m}ue / agetur eaue de re [aliquid] praeiudicium futurum sit de ca/pite libero de is re[bus etia]m si uterque inter quos ambig{er}etur / uolet de ceteris quo[que o]mnibus de quibus priuatim age/tur neque in iis prae[iudici]um de capite libero futurum / erit et omnium rerum [dumtaxa]t de uadimonio promittendo in eum / [locum in] quo is erit qui [e]i prouinciae prae(e)rit futurusue esse ui/debitur eo die in quem ut uadimonium promittatur postula/bitur IIuir(i) qui ibi i(ure) d(icundo) praeerit iuris dictio iudicis arbitri / recuperatorum ex i(i)s qui ibi propositi erunt iudici datio / addictio it[e]m eadem condicione de eo quod HS |(mille) minoris/ue erit aedilis qui ibi erit iuris dictio iudicis arbitri re/ciperatorum ex eodem genere iudicique datio addictioq(ue) / esto /. (J. González, « The lex Irnitana : a new copy of the Flavian municipal law », JRS, 76, 1986, 228), sans que nous soyons assurés que la loi elle-même ait institué des incapacités de droit public.

L’association par Cicéron de la lex Laetoria de circumscriptione adulescentium et du crimen suspecti tutoris décemviral ( Cic., Off., 3, 61Atque iste dolus malus et legibus erat uindicatus, ut tutela duodecim tabulis, circumscriptio adulescentium lege Plaetoria et sine lege iudiciis, in quibus additur ex fide bona.) a fait penser à une peine pécuniaire, voire à une condamnation au multiple (Savigny). On ne peut cependant préciser davantage. Di Salvo, 135-143) avance l’hypothèse d’une action au quadruple, pratiquée sous le régime des actions de la loi : il rapproche pour cela la quadruplatio poursuivie en matière d’usure et de jeu avec le fait qu’une poursuite au quadruple s’intentait sous le mode de la manus iniectio ((Plaut., Pers., 62-72Neque quadrupulari me uolo, neque enim decet sine meo periclo ire aliena ereptum bona, neque illi qui faciunt mihi placent. Planen loquor ? Nam publicae rei causa quicumque id facit 
magis quam sui quaesti, animus induci potest, eum esse ciuem et fidelem et bonum. Sed * * * si legirupam qui damnet, det in publicum dimidium ; atque etiam in ea lege adscribier : ubi quadrupulator quempiam iniexit manum, tantidem ille illi rursus iniciat manum, ut aequa parti prodeant ad tris uiros. ; loi Furia testamentaire, notice n° 403), mode par ailleurs connu dans les actions populaires anciennes (lex luci Lucerina, FIRA, 3, n° 71 bIn hoce loucarid | stircus | ne [qu]is fundatid, neve cadauer | projecitad, neue parentatid. | Sei quis arvorsu hac faxit, [in] ium quis olet pro joudicatod n(ummum) L | manum in[i]ectio estod. Seiue | mac[i]steratus uolet moltare, | [li]cetod.). Cette série de rapprochements séduisants n’impose cependant pas que l’actio legis Laetoriae ait obéi à ce schéma. Rien n’empêche certes d’imaginer une peine du multiple au bénéfice de celui qui intentait l’action, mais rien n’exclut non plus une amende fixe, versée au trésor public. Dans ce cas, il n’est pas nécessaire de postuler une action réipersécutoire complémentaire, par analogie avec l’actio sepulchri uiolati (Kaser, Römische Zivilprozessrecht, 41). Certains ont cru en trouver une preuve dans l’allusion que ferait la Table d’Héraclée à deux actions distinctes : queiue lege {P}laetoria ob eamue rem, quod aduersus eam legem fecit fecerit condemnatus est erit (O. Karlowa, Der römische Civilprozess zur Zeit der Legisactionen, Berlin, 1872, 352-353 ; P. F. Girard, « Le fragmentum de formula Fabiana », RD, 14, 1890, 697-701 ; Senn, 59-67). L’hypothèse d’une simple expression emphatique (Di Salvo, 162) ne convenant pas à un texte de loi, la double formulation de la Tabula Heracleensis, qui d’ailleurs n’apparaît pas dans la lex Irnitana, reste une question non résolue.

[Sur les motivations et les effets sociologiques de la loi, qui ajoutait aux catégories juridiques des impuberes et des puberes celle des minores uiginti quinque annis ou adulescentes, voir J.-P. Néraudau, La Jeunesse dans la littérature et les institutions de la Rome républicaine, Paris, 1979, 106-108, qui rapproche la lex Laetoria de la lex Atilia sur la tutelle, Loi n° 56].

[Le décès prématuré de Yan Thomas († 2008) ne lui a pas permis de mettre la dernière main à cette notice, qui a été complétée par ses collègues. Leurs additions sont indiquées par des crochets carrés.]

Comment citer cette notice

Yan  Thomas. "Loi Laetoria (pl. sc.) sur le crédit aux mineurs de vingt-cinq ans. ", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice595/. Date de mise à jour :18/01/20 .