Nom de la loi

Loi Clodia sur les provinces de Cilicie et de Syrie (pl. sc.)

Date

58 av. J.-C.

Thèmes

Sources

Vir. ill., 81, 4
Consul coniuratos capite puniuit. Mox inuidia P. Clodii instinctuque Caesaris et Pompei, quos dominationis suspectos eadem, qua quondam Sullanos, libertate perstrinxerat, sollicitatis Pisone et Gabinio consulibus, qui Macedoniam Asiamque prouincias in stipendium opera huius acceperant, in exilium actus; mox ipso referente Pompeio rediit eumque ciuili bello secutus est.
 - Cic., Att., 3, 1
Cum antea maxime nostra interesse arbitrabar te esse nobiscum, tum uero, ut legi rogationem, intellexi ad iter id quod constitui nihil mihi optatius cadere posse quam ut tu me quam primum consequerere, ut, cum ex Italia profecti essemus, siue per Epirum iter esset faciendum, tuo tuorumque praesidio uteremur, siue aliud quid agendum esset, certum consilium de tua sententia capere possemus. Quam ob rem te oro des operam ut me statim consequare ; quod eo facilius potes quoniam de prouincia Macedonia perlata lex est. Pluribus uerbis tecum agerem nisi pro me apud te res ipsa loqueretur.
 - Cic., Dom., 23-24
23. Sed omitto Catonem, cuius eximia uirtus, dignitas, et in eo negotio quod gessit fides et continentia tegere uideretur improbitatem et legis et actionis tuae : quid ? Homini post homines natos turpissimo, sceleratissimo, contaminatissimo quis illam opimam fertilemque Syriam, quis bellum <cum> pacatissimis gentibus, quis pecuniam ad emendos agros constitutam, ereptam ex uisceribus aerari, quis imperium infinitum dedit ? Cui quidem cum Ciliciam dedisses, mutasti pactionem et Ciliciam ad praetorem item extra ordinem transtulisti : Gabinio pretio amplificato Syriam nominatim dedisti. Quid ? Homini taeterrimo, crudelissimo, fallacissimo, omnium scelerum libidinumque maculis notatissimo, L. Pisoni, nonne nominatim populos liberos, multis senatus consultis, etiam recenti lege generi ipsius liberatos, uinctos et constrictos tradidisti ? Nonne, cum ab eo merces tui benefici pretiumque prouinciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium cum eo partitus es ? 24. Itane uero ? Tu provincias consularis, quas C. Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit a senatu, sed etiam ut necesse esset quotannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Sempronia per senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sorte nominatim dedisti non consulibus, sed rei publicae pestibus : nos, quod nominatim rei maximae paene iam desperatae summum uirum saepe ad extrema rei publicae discrimina delectum praefecimus, a te reprehendemur ? Quid tandem ? Si quae tum in illis rei publicae tenebris caecisque nubibus et procellis, cum senatum a gubernaculis deiecisses, populum e naui exturbasses, ipse archipirata cum grege praedonum impurissimo plenissimis uelis nauigares - si quae tum promulgasti constituisti promisisti uendidisti perferre potuisses, ecqui locus orbi terrarum uacuus extraordinariis fascibus atque imperio Clodiano fuisset ?
 - Cic., Dom., 55
Verum haec furiosa uis uaesani tribuni plebis facile superari frangique potuit uirorum bonorum uel uirtute uel multitudine. Quid ? cum Gabinio Syria dabatur, Macedonia Pisoni, utrique infinitum imperium, ingens pecunia, ut tibi omnia permitterent, te adiuuarent, tibi manum, copias, tibi suos spectatos centuriones, tibi pecuniam, tibi familias compararent, te suis sceleratis contionibus subleuarent, senatus auctoritatem inriderent, equitibus Romanis mortem proscriptionemque minitarentur, me terrerent minis, mihi caedem et dimicationem denuntiarent, meam domum refertam uiris bonis per amicos suos complerent proscriptionis metu, me frequentia nudarent uirorum bonorum, me praesidio spoliarent senatus, pro me non modo pugnare amplissimum ordinem, sed etiam plorare et supplicare mutata ueste prohiberent, ne tum quidem uis erat ?
 - Cic., Dom., 60
Sed quid ego uestram crudelitatem exprobro quam in ipsum me ac meos adhibuistis, qui parietibus, qui tectis, qui columnis ac postibus meis hostificum quoddam et nefarium omni imbutum odio bellum intulistis ? Non enim te arbitror, cum post meum discessum omnium locupletium fortunas, omnium prouinciarum fructus, tetrarcharum ac regum bona spe atque auaritia deuorasses, argenti et supellectilis meae cupiditate esse caecatum : non existimo Campanum illum consulem cum saltatore conlega, cum alteri totam Achaiam, Thessaliam, Boeotiam, Graeciam, Macedoniam omnemque barbariam, bona ciuium Romanorum condonasses, alteri Syriam, Babylonem, Persas, integerrimas pacatissimasque gentis, ad diripiendum tradidisses, illos tam cupidos liminum meorum et columnarum et ualuarum fuisse.
 - Cic., Dom., 70
Quoniam quidem scripto illo istius sententiam dicere vetabatur, atque hanc rem par illud simile, Piso et Gabinius, uidit, homines legum iudiciorumque metuentes, cum frequentissimus senatus eos ut de me referrent cotidie flagitaret, non se rem improbare dicebant, sed lege istius impediri. Erat hoc uerum ; nam impediebantur, uerum ea lege quam idem iste de Macedonia Syriaque tulerat. Hanc tu, P. Lentule, neque priuatus neque consul legem esse umquam putasti. Nam tribunis plebis referentibus sententiam de me designatus consul saepe dixisti ; ex Kalendis Ianuariis, quoad perfecta res est, de me rettulisti, legem promulgasti, tulisti; quorum tibi, si esset illa lex, nihil liceret. At etiam Q. Metellus, conlega tuus, clarissimus uir, quam legem esse homines alienissimi a P. Clodio iudicarent, Piso et Gabinius, eam nullam esse frater P. Clodi, cum de me ad senatum tecum una rettulit, iudicauit.
 - Cic., Dom., 124
Tu, tu, inquam, capite uelato, contione aduocata, foculo posito bona tui Gabini, cui regna omnia Syrorum Arabum Persarumque donaras, consecrasti.
 - Cic., Har. resp., 3
Ego enim me, patres conscripti, inimicum semper esse professus sum duobus, qui me, qui rem publicam cum defendere deberent, seruare possent, cumque ad consulare officium ipsis insignibus illius imperi, ad meam salutem non solum auctoritate sed etiam precibus uestris uocarentur, primo reliquerunt, deinde prodiderunt, postremo oppugnarunt, praemiisque nefariae pactionis funditus una cum re publica oppressum exstinctumque uoluerunt.
 - Cic., Har. resp., 58
Sustulit duas leges, Aeliam et Fufiam, maxime rei publicae salutaris, censuram exstinxit, intercessionem remouit, auspicia deleuit, consules sceleris sui socios aerario, prouinciis, exercitu armauit, reges qui erant uendidit, qui non erant appellauit.
 - Cic., Pis., 28
Tu scilicet homo religiosus et sanctus foedus quod meo sanguine in pactione prouinciarum iceras frangere noluisti. Cauerat enim sibi ille sororius adulter ut, si tibi prouinciam, si exercitum, si pecuniam ereptam ex rei publicae uisceribus dedisset, omnium suorum scelerum socium te adiutoremque praeberes.
 - Cic., Pis., 37
Obtinuisti prouinciam consularem finibus eis quos lex cupiditatis tuae, non quos lex generi tui pepigerat. Nam lege Caesaris iustissima atque optima populi liberi plane et uere erant liberi, lege autem ea quam nemo legem praeter te et conlegam tuum putauit omnis erat tibi Achaia, Thessalia, Athenae, cuncta Graecia addicta ; habebas exercitum tantum quantum tibi non senatus aut populus Romanus dederat, sed quantum tua libido conscripserat ; aerarium exhauseras.
 - Cic., Pis., 39
Ne tum quidem, Paule noster, tabellas Romam cum laurea mittere audebas ? « Misi », inquit. Quis umquam recitauit, quis ut recitarentur postulauit ? Nihil enim mia iam refert, utrum tu conscientia oppressus scelerum tuorum nihil umquam ausus sis scribere ad eum ordinem quem despexeras, quem adflixeras, quem deleueras, an amici tui tabellas abdiderint idemque silentio suo temeritatem atque audaciam tuam condemnarint; atque haud scio an malim te uideri nullo pudore fuisse in litteris mittendis, at amicos tuos plus habuisse et pudoris et consili, quam aut te uideri pudentiorem fuisse quam soles, aut tuum factum non esse condemnatum iudicio amicorum.
 - Cic., Pis., 49
Cum finis prouinciae tantos haberet quantos uoluerat, quantos optarat, quantos pretio mei capitis periculoque emerat, eis se tenere non potuit ; exercitum eduxit ex Syria.
 - Cic., Pis., 56
At audistis, patres conscripti, philosophi uocem. Negauit se triumphi cupidum umquam fuisse. O scelus, o pestis, o labes ! Cum exstinguebas senatum, uendebas auctoritatem huius ordinis, addicebas tribuno pl. consulatum tuum, rem publicam euertebas, prodebas caput et salutem meam una mercede prouinciae, si triumphum non cupiebas, cuius tandem te rei cupiditate arsisse defendes ?
 - Cic., Pis., 57
Quod si te senatus populusque Romanus aut non appetentem aut etiam recusantem bellum suscipere, exercitum ducere coegisset, tamen erat angusti animi atque demissi iusti triumphi honorem dignitatemque contemnere. Nam ut leuitatis est inanem aucupari rumorem et omnis umbras etiam falsae gloriae consectari, sic est animi lucem splendoremque fugientis iustam gloriam, qui est fructus uerae uirtutis honestissimus, repudiare. Cum uero non modo non postulante atque cogente sed inuito atque oppresso senatu, non modo nullo populi Romani studio sed nullo ferente suffragium libero, prouincia tibi ista manupretium fuerit eversae per te et perditae ciuitatis, cumque omnium tuorum scelerum haec pactio exstiterit ut, si tu totam rem publicam nefariis latronibus tradidisses, Macedonia tibi ob eam rem quibus tu uelles finibus traderetur : cum exhauriebas aerarium, cum orbabas Italiam iuuentute, cum mare uastissimum hieme transibas, si triumphum contemnebas, quae te, praedo amentissime, nisi praedae ac rapinarum cupiditas tam caeca rapiebat ?
 - Cic., Pis., 86
Nonne sestertium centiens et octogiens, quod quasi uasari nomine in uenditione mei capitis ascripseras, ex aerario tibi attributum Romae in quaestu reliquisti ?
 - Cic., Prou. cons., 3
Quattuor sunt prouinciae, Patres conscripti, de quibus adhuc intellego sententias esse dictas, Galliae duae, quas hoc tempore uno imperio uidemus esse coniunctas et Syria et Macedonia, quas uobis inuitis et oppressis pestiferi illi consules pro peruersae rei publicae praemiis occupauerunt. Decernandae nobis sunt lege Sempronia duae. Quid est quod possimus de Syria Macedoniaque dubitare ? Mitto quod eas ita partas habent ii, qui nunc obtinent, ut non ante attigerint, quam hunc ordinem condemnarint, quam auctoritatem uestram e ciuitate exterminarint, quam fidem publicam, quam perpetuam populi Romani salutem, quam me ac meos omnis foedissime crudelissimeque uexarint.
 - Cic., Prou. cons., 7
Emisti a foedissimo tribuno plebis tum in illo naufragio huius urbis, quam tu idem, qui gubernare debueras, euerteras, tum, inquam, emisti grandi pecunia, ut tibi de pecuniis creditis ius in liberos populos contra senatus consulta et contra legem generi tui dicere liceret. Id emptum ita uendidisti, ut aut ius non diceres aut bonis ciuis Romanos euerteres.
 - Cic., Red. Sen., 4
Itaque uestro studio atque auctoritate perfectum est ut ipse ille annus, quem ego mihi quam patriae malueram esse fatalem, octo tribunos haberet, qui et promulgarent de salute mea et ad uos saepe numero referrent. Nam consules modesti legumque metuentes impediebantur lege, non ea, quae de me, sed ea, quae de ipsis lata erat, cum meus inimicus promulgauit, ut, si reuixissent ii, qui haec paene delerunt, tum ego redirem.
 - Cic., Red. Sen., 18
Nondum palam factum erat occidisse rem publicam, cum tibi arbitria funeris soluebantur ; uno eodemque tempore domus mea diripiebatur, ardebat, bona ad uicinum consulem de Palatio, de Tusculano ad item uicinum alterum consulem deferebantur, cum isdem operis suffragium ferentibus eodem gladiatore latore, uacuo non modo a bonis, sed etiam a liberis atque inani foro, ignaro populo Romano, quid ageretur, senatu uero oppresso et adflicto, duobus impiis nefariisque consulibus aerarium, prouinciae, legiones, imperia donabantur.
 - Cic., Red. Quir., 11
At pro me superiores consules semper, ut referrent, flagitati sunt ; sed ueriti sunt, ne gratiae causa facere uiderentur, quod alter mihi adfinis erat, alterius causam capitis receperam ; qui prouinciarum foedere irretiti totum illum annum querelas senatus, luctum bonorum, Italiae gemitum pertulerunt.
 - Cic., Red. Quir., 13
Hic tantum interfuit inter me et inimicos meos : ego, cum homines in tribunali Aurelio palam conscribi centuriarique uidissem, cum intellegerem ueteres ad spem caedis Catilinae copias esse reuocatas, cum uiderem ex ea parte homines, cuius partis nos uel principes numerabamur, partim quod mihi inuiderent, partim quod sibi timerent, aut proditores esse aut desertores salutis meae, cum duo consules empti pactione prouinciarum auctores se inimicis rei publicae tradidissent, cum egestatem, auaritiam, libidines suas uiderent expleri non posse, nisi <me> constrictum domesticis hostibus dedidissent, cum senatus equites<que> Romani flere pro me ac mutata ueste uobis supplicare edictis atque imperiis uetarentur, cum omnium prouinciarum pactiones, cum omnia cum omnibus foedera <de> reconciliatione gratiarum sanguine meo sancirentur, cum omnes boni non recusarent, quin uel pro me uel mecum perirent, armis decertare pro mea salute nolui, quod et uincere et uinci luctuosum rei publicae fore putaui.
 - Cic., Red. Quir., 21
Denique, Quirites, quoniam me quattuor omnino hominum genera uiolarunt, unum eorum, qui odio rei publicae, quod eam ipsis inuitis conseruaram, inimicissimi mihi fuerunt, alterum, qui per simulationem amicitiae nefarie <me> prodiderunt, tertium, qui, cum propter inertiam suam eadem adsequi non possent, inuiderunt laudi et dignitati meae, quartum, qui, cum custodes rei publicae esse deberent, salutem meam, statum ciuitatis, dignitatem eius imperii, quod erat penes ipsos, uendiderunt, sic ulciscar facinora singulorum, quem ad modum a quibusque sum prouocatus, malos ciuis rem publicam bene gerendo, perfidos amicos nihil credendo atque omnia cauendo, inuidos uirtuti et gloriae seruiendo, mercatores prouinciarum reuocando domum atque ab iis prouinciarum ratione repetenda.
 - Cic., Red. sen., 10
Sed fuerunt duo consules, quorum mentes angustae, humiles, prauae, oppletae tenebris ac sordibus nomen ipsum consulatus, splendorem illius honoris, magnitudinem tanti imperii nec intueri nec sustinere nec capere potuerunt, non consules, sed mercatores prouinciarum ac uenditores uestrae dignitatis.
 - Cic., Red. sen., 16
Luci Piso, tune ausus es isto oculo, non dicam isto animo, ista fronte, non uita, tanto supercilio, non enim possum dicere tantis rebus gestis, cum A. Gabinio consociare consilia pestis meae ? Non te illius unguentorum odor, non uini anhelitus, non frons calamistri notata uestigiis in eam cogitationem adducebat, ut, cum illius re similis fuisses, frontis tibi integimento ad occultanda tanta flagitia diutius uti non liceret ? Cum hoc coire ausus es, ut consularem dignitatem, ut rei publicae statum, ut senatus auctoritatem, ut ciuis optime meriti fortunas prouinciarum foedere addiceres ?
 - Cic., Red. sen., 32
Alter consul, ut me et rem publicam non modo desereret, sed etiam hostibus rei publicae proderet, pactionibus eos suorum praemiorum obligarat.
 - Cic., Sest., 24-25
24. Foedus fecerunt cum tribuno plebis palam, ut ab eo prouincias acciperent quas ipsi uellent, exercitum et pecuniam quantam uellent, ea lege, si ipsi prius tribuno plebis adflictam et constrictam rem publicam tradidissent : id autem foedus meo sanguine ictum sanciri posse dicebant. 25. Qua re patefacta — neque enim dissimulari tantum scelus poterat nec latere — promulgantur uno eodemque tempore rogationes ab eodem tribuno de mea pernicie et de prouinciis consulum nominatim.
 - Cic., Sest., 33
Quid ? Sua sponte homines in amicorum periculis uestitum mutare non solent ? Pro te ipso, Piso, nemone mutabit ? Ne isti quidem quos legatos non modo nullo senatus consulto, sed etiam repugnante senatu tibi tute legasti ? Ergo hominis desperati et proditoris rei publicae casum lugebunt fortasse qui uolent : ciuis florentissimi beniuolentia bonorum et optime de salute patriae meriti periculum, coniunctum cum periculo ciuitatis, lugere senatui non licebit ? Idemque consules, si appellandi sunt consules quos nemo est quin non modo ex memoria sed etiam ex fastis euellendos putet, pacto iam foedere prouinciarum, producti in circo Flaminio in contionem ab illa furia ac peste patriae, maximo cum gemitu uestro, illa omnia quae tum contra me contraque rem publicam (agebantur) voce ac sententia sua comprobauerunt.
 - Cic., Sest., 34
Nullus erat senatus, nihil reliqui magistratus : unus omnem omnium potestatem armis et latrociniis possidebat, non aliqua ui sua, sed, cum duo consules a re publica prouinciarum foedere retraxisset, insultabat, dominabatur, aliis pollicebatur, terrore ac metu multos, pluris etiam spe et promissis tenebat.
 - Cic., Sest., 53
Illo, inquam, ipso die — die dico ? immo hora atque etiam puncto temporis eodem mihi reique publicae pernicies, Gabinio et Pisoni prouincia rogata est.
 - Cic., Sest., 55
Sed ut a mea causa iam recedam, reliquas illius anni pestis recordamini — sic enim facillime perspicietis quantam uim omnium remediorum a magistratibus proximis res publica desiderarit — legum multitudinem, cum earum quae latae sunt, tum uero quae promulgatae fuerunt. Nam latae quidem sunt consulibus illis — tacentibus dicam ? immo uero etiam adprobantibus ; ut censoria notio et grauissimum iudicium sanctissimi magistratus de re publica tolleretur, ut conlegia non modo illa uetera contra senatus consultum restituerentur, sed (ab) uno gladiatore innumerabilia alia noua conscriberentur, ut remissis senis et trientibus quinta prope pars uectigalium tolleretur, ut Gabinio pro illa sua Cilicia, quam sibi, si rem publicam prodidisset, pactus erat, Syria daretur, et uni helluoni bis de eadem re deliberandi et rogata (lege potestas per nou)am legem fieret prouinciae commutandae.

Note : <lege potestas per nou>, addition de Heine.
 - Cic., Sest., 69
Quae cum res iam manibus teneretur, et cum consules prouinciarum pactione libertatem omnem perdidissent, — qui, cum in senatu priuati ut de me sententias dicerent flagitabant, legem illi se Clodiam timere dicebant : cum hoc non possent iam diutius sustinere, initur consilium de interitu Cn. Pompei.
 - Cic., Sest., 84
« Homines, inquit, emisti, coegisti, parasti. » Quid uti faceret ? Senatum obsideret ? Civis indemnatos expelleret ? Bona diriperet ? Aedis incenderet ? Tecta disturbaret ? Templa deorum immortalium inflammaret ? Tribunos plebis ferro e rostris expelleret ? Prouincias quas uellet quibus uellet uenderet ?
 - Cic., Vat., 36
Eripueras senatui prouinciae decernendae potestatem, imperatoris deligendi iudicium, aerari dispensationem : quae numquam sibi populus Romanus appetiuit, qui numquam senatui summi consili gubernationem auferre conatus est. Age, factum est horum aliquid in aliis : raro, sed tamen factum est ut populus deligeret imperatorem : quis legatos umquam audiuit sine senatus consulto ? Ante te nemo, post continuo fecit idem in duobus prodigiis rei publicae Clodius.
 - Plut., Cic., 30, 2
διαφυγὼν δὲ τόν κίνδυνον ὁ Κλώδιος καὶ δήμαρχος αἱρεθείς εὐθὺς εἴχετο τοῦ Κικέρωνος, πάνθ᾽ ὁμοῦ πράγματα καὶ πάντας ἀνθρώπους συνάγων καὶ ταράττων ἐπ᾽ αὐτόν, τόν τε γὰρ δῆμον ᾠκειώσατο νόμοις φιλανθρώποις, καὶ τῶν ὑπάτων ἑκατέρῳ μεγάλας ἐπαρχίας ἐψηφίσατο, Πείσωνι μὲν Μακεδονίαν, Γαβινίῳ δὲ Συρίαν, πολλοὺς δὲ τῶν ἀπόρων συνέτασσεν εἰς τὸ πολίτευμα, καὶ δούλους ὡπλισμένους περὶ αὑτὸν εἶχε.
 - Schol. Bob., p. 168 St.
Quorum alter exercitum perdidit, alter uendidit. Haec iam saepius dicta sunt de Pisone et Gabinio, qui actionibus P. Clodi tribuni pl. in perniciem M. Tulli consenserant, habituri prouincias < Piso> Macedoniam, Gabinius Syriam. Sed hic exercitum perditum a Pisone, alterum a Gabinio uenisse significat, scilicet quod regem Ptolemaeum acceptis decem millibus talentium per uim militarem exercitus Romani restituisset in regnum suum. Et simul in hoc epichiremate adhibet eundem colorem iam sibi in multis orationibus frequentatum, idcirco se cedere urbe maluisse, ne quid seditiosae dimicationis cum multorum exitio moueretur.

Bibliographie

  • Badian, E., « M. Porcius Cato and the Annexation and Early Administration of Cyprus », JRS , 55, 1965, 110-121, notamment 115-118
  • Nisbet, R.G.M., M. Tulli Ciceronis in L. Calpurnium Pisonem oratio, Oxford, 1961, 172-180
  • Peppe, L., Sulla giurisdizione in populos liberos del governatore provinciale al tempo di Cicerone, Milan, 1988, 81-114
  • Rotondi, LPR, 394

Commentaire

Par une première loi (votée le même jour que la première loi dirigée contre Cicéron [notice 99] — Cic., Sest., 53Illo, inquam, ipso die — die dico ? immo hora atque etiam puncto temporis eodem mihi reique publicae pernicies, Gabinio et Pisoni prouincia rogata est. ; Cic., Pis., 49Cum finis prouinciae tantos haberet quantos uoluerat, quantos optarat, quantos pretio mei capitis periculoque emerat, eis se tenere non potuit ; exercitum eduxit ex Syria. — le 12 ou le 19 mars), Clodius attribua aux consuls d'autres provinces que celles que leur avait assignées le s.c. sur les provinces consulaires : aucune sortitio n'était prévue, et c'est nominativement que Pison reçut la Macédoine et Gabinius la Cilicie. Par une seconde loi dont la date reste inconnue, Clodius substitua la Syrie à la Cilicie comme province de Gabinius (Cic., Dom., 23-2423. Sed omitto Catonem, cuius eximia uirtus, dignitas, et in eo negotio quod gessit fides et continentia tegere uideretur improbitatem et legis et actionis tuae : quid ? Homini post homines natos turpissimo, sceleratissimo, contaminatissimo quis illam opimam fertilemque Syriam, quis bellum <cum> pacatissimis gentibus, quis pecuniam ad emendos agros constitutam, ereptam ex uisceribus aerari, quis imperium infinitum dedit ? Cui quidem cum Ciliciam dedisses, mutasti pactionem et Ciliciam ad praetorem item extra ordinem transtulisti : Gabinio pretio amplificato Syriam nominatim dedisti. Quid ? Homini taeterrimo, crudelissimo, fallacissimo, omnium scelerum libidinumque maculis notatissimo, L. Pisoni, nonne nominatim populos liberos, multis senatus consultis, etiam recenti lege generi ipsius liberatos, uinctos et constrictos tradidisti ? Nonne, cum ab eo merces tui benefici pretiumque prouinciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium cum eo partitus es ? 24. Itane uero ? Tu provincias consularis, quas C. Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit a senatu, sed etiam ut necesse esset quotannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Sempronia per senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sorte nominatim dedisti non consulibus, sed rei publicae pestibus : nos, quod nominatim rei maximae paene iam desperatae summum uirum saepe ad extrema rei publicae discrimina delectum praefecimus, a te reprehendemur ? Quid tandem ? Si quae tum in illis rei publicae tenebris caecisque nubibus et procellis, cum senatum a gubernaculis deiecisses, populum e naui exturbasses, ipse archipirata cum grege praedonum impurissimo plenissimis uelis nauigares - si quae tum promulgasti constituisti promisisti uendidisti perferre potuisses, ecqui locus orbi terrarum uacuus extraordinariis fascibus atque imperio Clodiano fuisset ? ; Cic., Sest., 55Sed ut a mea causa iam recedam, reliquas illius anni pestis recordamini — sic enim facillime perspicietis quantam uim omnium remediorum a magistratibus proximis res publica desiderarit — legum multitudinem, cum earum quae latae sunt, tum uero quae promulgatae fuerunt. Nam latae quidem sunt consulibus illis — tacentibus dicam ? immo uero etiam adprobantibus ; ut censoria notio et grauissimum iudicium sanctissimi magistratus de re publica tolleretur, ut conlegia non modo illa uetera contra senatus consultum restituerentur, sed (ab) uno gladiatore innumerabilia alia noua conscriberentur, ut remissis senis et trientibus quinta prope pars uectigalium tolleretur, ut Gabinio pro illa sua Cilicia, quam sibi, si rem publicam prodidisset, pactus erat, Syria daretur, et uni helluoni bis de eadem re deliberandi et rogata (lege potestas per nou)am legem fieret prouinciae commutandae.).

Bien entendu, le témoignage de Cicéron, qui est pratiquement notre seule source, doit toujours être utilisé avec prudence lorsqu'il est question de Clodius, Pison et Gabinius, les responsables de son exil. La première loi est constamment présentée comme un pacte destiné à le perdre, Clodius achetant les consuls pour assouvir sa vengeance, et le synchronisme des deux lois votées le même jour ne permet guère de douter que ce soit au moins une partie de la vérité ; mais il n'est pas non plus impossible que le Sénat, comme en 59 et pour les mêmes raisons, ait délibérément attribué des provinces consulaires de second ordre, et que la loi Clodia ait été une réaction comparable à la loi Vatinia. Pison et Gabinius reçurent, comme César en vertu de la loi Vatinia, le droit de choisir leurs légats sans ratification du Sénat (Cic., Vat., 36Eripueras senatui prouinciae decernendae potestatem, imperatoris deligendi iudicium, aerari dispensationem : quae numquam sibi populus Romanus appetiuit, qui numquam senatui summi consili gubernationem auferre conatus est. Age, factum est horum aliquid in aliis : raro, sed tamen factum est ut populus deligeret imperatorem : quis legatos umquam audiuit sine senatus consulto ? Ante te nemo, post continuo fecit idem in duobus prodigiis rei publicae Clodius.).

Une différence importante, cependant, est que la loi Clodia ne paraît pas avoir contenu de clause garantissant à Pison et Gabinius un gouvernement de longue durée (contra, Nisbet, 172) : le discours Prou. cons. montre clairement que la Macédoine et la Syrie pouvaient dès 56 être assignées comme provinces aux consuls de 55 et une tentative fut faite dès 57 pour donner à Gabinius et Piso des successeurs, sans doute de rang prétorien car une intercession tribunitienne rendrait bien compte du texte de Cic., Prou. cons., 10-1510. Iam uero publicanos miseros – me etiam miserum illorum ita de me meritorum miseriis ac dolore ! – tradidit in seruitutem Iudaeis et Syris, nationibus natis seruituti. Statuit ab initio, et in eo perseuerauit, ius publicano non dicere ; pactiones sine ulla iniuria factas rescidit ; custodias sustulit ; uectigalis multos ac stipendiarios liberauit ; quo in oppido ipse esset aut quo ueniret, ibi publicanum aut publicani seruum esse uetuit. Quid multa ? Crudelis haberetur si in hostis animo fuisset eo quo fuit in ciuis Romanos, eius ordinis praesertim qui est semper <pro> dignitate sua benignitate magistratuum sustentatus. 11. Itaque, patres conscripti, uidetis non temeritate redemptionis aut negoti gerendi inscitia, sed auaritia, superbia, crudelitate Gabini paene adflictos iam atque euersos publicanos : quibus quidem uos in his angustiis aerari tamen subueniatis necesse est, etsi iam multis non potestis, qui propter illum hostem senatus, inimicissimum ordinis equestris bonorumque omnium, non solum bona sed etiam honestatem miseri deperdiderunt, quos non parsimonia, non continentia, non uirtus, non labor, non splendor tueri potuit contra illius helluonis et praedonis audaciam. 12. Quid ? Qui se etiam nunc subsidiis patrimoni aut amicorum liberalitate sustentant, hos perire patiemur ? An si qui frui publico non potuit per hostem, hic tegitur ipsa lege censoria : quem is frui non sinit qui est, etiam si non appellatur, hostis, huic ferri auxilium non oportet ? Retinete igitur in prouincia diutius eum qui de sociis cum hostibus, de ciuibus cum sociis faciat pactiones, qui hoc etiam se pluris esse quam conlegam putet, quod ille uos tristitia uultuque deceperit, ipse numquam se minus quam erat nequam esse simularit. Piso autem alio quodam modo gloriatur se breui tempore perfecisse ne C. Gabinius unus omnium nequissimus existimaretur. 13. Hos uos de prouinciis, si non aliquando deducendi essent, deripiendos non putaretis ? Et has duplicis pestis sociorum, militum cladis, publicanorum ruinas, prouinciarum uastitates, imperi maculas teneretis ? At idem uos anno superiore hos eosdem reuocabatis, cum in prouincias peruenissent : quo tempore si liberum uestrum iudicium fuisset nec totiens dilata res nec ad extremum e manibus erepta, restituissetis, id quod cupiebatis, uestram auctoritatem, iis per quos erat amissa reuocatis, et iis ipsis praemiis extortis quae erant pro scelere atque euersione patriae consecuti. 14. Qua e poena si tum aliorum opibus, non suis, inuitissimis uobis euolarunt, at aliam multo maiorem grauioremque subierunt. Quae enim homini in quo aliqui, si non famae pudor, at supplici timor est grauior poena accidere potuit quam non credi litteris iis quae rem publicam bene gestam in bello nuntiarent ? Hoc statuit senatus, cum frequens supplicationem Gabinio denegauit : primum homini sceleribus flagitiis contaminatissimo nihil esse credendum, deinde a proditore, atque eo quem praesentem hostem rei publicae cognosset, bene rem publicam geri non potuisse, postremo ne deos quidem immortalis uelle aperiri sua templa et sibi supplicari hominis impurissimi et sceleratissimi nomine. Itaque ille alter aut ipse est homo doctus et a suis Graecis subtilius eruditus, quibuscum iam in exostra helluatur, antea post siparium solebat, aut amicos habet prudentiores quam Gabinius, cuius nullae litterae proferuntur. 15. Hosce igitur imperatores habebimus ? Quorum alter non audet nos certiores facere <qua re> imperator appelletur, alterum, si tabellarii non cessarint, necesse est paucis diebus paeniteat audere : cuius amici si qui sunt, aut si beluae tam immani tamque taetrae possunt ulli esse amici, hac consolatione utuntur, etiam T. Albucio supplicationem hunc ordinem denegasse. Quod est primum dissimile, res in Sardinia cum mastrucatis latrunculis a propraetore una cohorte auxiliaria gesta, et bellum cum maximis Syriae gentibus <et> tyrannis consulari exercitu imperioque confectum. Deinde Albucius, quod a senatu petebat, ipse sibi in Sardinia ante decreuerat ; constabat enim Graecum hominem ac leuem in ipsa prouincia quasi triumphasse, itaque hanc eius temeritatem senatus supplicatione denegata notauit.). On pourrait donc, tout au plus, supposer une clause du type ne... ante kalendas Martias alteras (cf. notice 746), mais il est au moins aussi vraisemblable qu'il n'y ait eu aucune clause de ce genre.

S'il n'est pas douteux que l'ornatio des provinces en argent et en troupes avait été généreuse, et que certains pouvoirs exceptionnels furent attribués à Pison et Gabinius, il est difficile de savoir ce que recouvrent exactement les formulations souvent imprécises de Cic. dans ses discours de 57-55. La formule imperium infinitum (Cic., Dom., 55Verum haec furiosa uis uaesani tribuni plebis facile superari frangique potuit uirorum bonorum uel uirtute uel multitudine. Quid ? cum Gabinio Syria dabatur, Macedonia Pisoni, utrique infinitum imperium, ingens pecunia, ut tibi omnia permitterent, te adiuuarent, tibi manum, copias, tibi suos spectatos centuriones, tibi pecuniam, tibi familias compararent, te suis sceleratis contionibus subleuarent, senatus auctoritatem inriderent, equitibus Romanis mortem proscriptionemque minitarentur, me terrerent minis, mihi caedem et dimicationem denuntiarent, meam domum refertam uiris bonis per amicos suos complerent proscriptionis metu, me frequentia nudarent uirorum bonorum, me praesidio spoliarent senatus, pro me non modo pugnare amplissimum ordinem, sed etiam plorare et supplicare mutata ueste prohiberent, ne tum quidem uis erat ?), en particulier, relève du vocabulaire de la polémique et n'a aucun caractère technique, aucune signification précise (J. Béranger, Principatus, Genève, 1973, 97-106). Lorsque Cicéron prétend que Pison et Gabinius auraient vidé le trésor et mobilisé toute la jeunesse d'Italie, cf. surtout Cic., Pis., 57Quod si te senatus populusque Romanus aut non appetentem aut etiam recusantem bellum suscipere, exercitum ducere coegisset, tamen erat angusti animi atque demissi iusti triumphi honorem dignitatemque contemnere. Nam ut leuitatis est inanem aucupari rumorem et omnis umbras etiam falsae gloriae consectari, sic est animi lucem splendoremque fugientis iustam gloriam, qui est fructus uerae uirtutis honestissimus, repudiare. Cum uero non modo non postulante atque cogente sed inuito atque oppresso senatu, non modo nullo populi Romani studio sed nullo ferente suffragium libero, prouincia tibi ista manupretium fuerit eversae per te et perditae ciuitatis, cumque omnium tuorum scelerum haec pactio exstiterit ut, si tu totam rem publicam nefariis latronibus tradidisses, Macedonia tibi ob eam rem quibus tu uelles finibus traderetur : cum exhauriebas aerarium, cum orbabas Italiam iuuentute, cum mare uastissimum hieme transibas, si triumphum contemnebas, quae te, praedo amentissime, nisi praedae ac rapinarum cupiditas tam caeca rapiebat ?, l'exagération est manifeste, et on ne peut que constater l'insuffisance des éléments d'informations vraiment utilisables (voir pour la dotation financière les commentaires de Nisbet à Cic., Dom., 2323. Sed omitto Catonem, cuius eximia uirtus, dignitas, et in eo negotio quod gessit fides et continentia tegere uideretur improbitatem et legis et actionis tuae : quid ? Homini post homines natos turpissimo, sceleratissimo, contaminatissimo quis illam opimam fertilemque Syriam, quis bellum <cum> pacatissimis gentibus, quis pecuniam ad emendos agros constitutam, ereptam ex uisceribus aerari, quis imperium infinitum dedit ? Cui quidem cum Ciliciam dedisses, mutasti pactionem et Ciliciam ad praetorem item extra ordinem transtulisti : Gabinio pretio amplificato Syriam nominatim dedisti. Quid ? Homini taeterrimo, crudelissimo, fallacissimo, omnium scelerum libidinumque maculis notatissimo, L. Pisoni, nonne nominatim populos liberos, multis senatus consultis, etiam recenti lege generi ipsius liberatos, uinctos et constrictos tradidisti ? Nonne, cum ab eo merces tui benefici pretiumque prouinciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium cum eo partitus es ? et Cic., Pis., 86Nonne sestertium centiens et octogiens, quod quasi uasari nomine in uenditione mei capitis ascripseras, ex aerario tibi attributum Romae in quaestu reliquisti ? ; pour les levées de troupes, Brunt, IM, 461 et 469-470).

La loi Clodia aurait livré à Pison omnem barbariam (Cic., Dom., 60Sed quid ego uestram crudelitatem exprobro quam in ipsum me ac meos adhibuistis, qui parietibus, qui tectis, qui columnis ac postibus meis hostificum quoddam et nefarium omni imbutum odio bellum intulistis ? Non enim te arbitror, cum post meum discessum omnium locupletium fortunas, omnium prouinciarum fructus, tetrarcharum ac regum bona spe atque auaritia deuorasses, argenti et supellectilis meae cupiditate esse caecatum : non existimo Campanum illum consulem cum saltatore conlega, cum alteri totam Achaiam, Thessaliam, Boeotiam, Graeciam, Macedoniam omnemque barbariam, bona ciuium Romanorum condonasses, alteri Syriam, Babylonem, Persas, integerrimas pacatissimasque gentis, ad diripiendum tradidisses, illos tam cupidos liminum meorum et columnarum et ualuarum fuisse. ), à Gabinius Babylonem, Persas ou regna omnia... Arabum Persarumque (ibid. et Cic., Dom., 124Tu, tu, inquam, capite uelato, contione aduocata, foculo posito bona tui Gabini, cui regna omnia Syrorum Arabum Persarumque donaras, consecrasti.). Il est improbable qu'elle ait explicitement assigné aux consuls la mission de conduire telle ou telle guerre, et Cicéron, manifestement, la réinterprète en fonction des campagnes de Pison contre les Thraces, de Gabinius contre les Nabatéens, ainsi que du projet d'expédition de Gabinius contre les Parthes. La loi leur donnait-elle au moins une exceptionnelle liberté d'action pour "défendre" leur province, en les affranchissant explicitement ou implicitement de certaines contraintes de la loi Cornelia de majesté (cf. le précédent possible de la loi Manilia : notice 534) ? Accusé devant la quaestio de maiestate, Gabinius put prétendre que ses actions (y compris le rétablissement de Ptolémée sur le trône d'Alexandrie) étaient conformes à la loi (Cic., Rab. Post., 20Sed tamen, cum ita dicis, Postumi impulsu Gabinium profectum Alexandream, si defensioni Gabini fidem non habes, obliuiscerisne etiam accusationis tuae ? Gabinius se id fecisse dicebat rei publicae causa, quod classem Archelai timeret, quod mare refertum fore praedonum putaret ; lege etiam id sibi licuisse dicebat. Tu inimicus negas. Ignosco, et eo magis quod est contra illud iudicatum. Redeo igitur ad crimen et accusationem tuam.), mais, plutôt qu'à un article de la loi Clodia, il devait se référer à une exception rei publicae causa contenue dans la loi Cornelia (cf. C. Klodt, Ciceros Rede Pro Rabirio Postumo. Einleitung und Kommentar, Stuttgart, 1992, 37 et n. 69).

L'un des points les plus intrigants de la loi Clodia concerne les pouvoirs accordés à Pison sur les peuples libres de la Grèce (Cic., Dom., 23Sed omitto Catonem, cuius eximia uirtus, dignitas, et in eo negotio quod gessit fides et continentia tegere uideretur improbitatem et legis et actionis tuae : quid ? Homini post homines natos turpissimo, sceleratissimo, contaminatissimo quis illam opimam fertilemque Syriam, quis bellum <cum> pacatissimis gentibus, quis pecuniam ad emendos agros constitutam, ereptam ex uisceribus aerari, quis imperium infinitum dedit ? Cui quidem cum Ciliciam dedisses, mutasti pactionem et Ciliciam ad praetorem item extra ordinem transtulisti : Gabinio pretio amplificato Syriam nominatim dedisti. Quid ? Homini taeterrimo, crudelissimo, fallacissimo, omnium scelerum libidinumque maculis notatissimo, L. Pisoni, nonne nominatim populos liberos, multis senatus consultis, etiam recenti lege generi ipsius liberatos, uinctos et constrictos tradidisti ? Nonne, cum ab eo merces tui benefici pretiumque prouinciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium cum eo partitus es ? et Cic., Dom., 60Sed quid ego uestram crudelitatem exprobro quam in ipsum me ac meos adhibuistis, qui parietibus, qui tectis, qui columnis ac postibus meis hostificum quoddam et nefarium omni imbutum odio bellum intulistis ? Non enim te arbitror, cum post meum discessum omnium locupletium fortunas, omnium prouinciarum fructus, tetrarcharum ac regum bona spe atque auaritia deuorasses, argenti et supellectilis meae cupiditate esse caecatum : non existimo Campanum illum consulem cum saltatore conlega, cum alteri totam Achaiam, Thessaliam, Boeotiam, Graeciam, Macedoniam omnemque barbariam, bona ciuium Romanorum condonasses, alteri Syriam, Babylonem, Persas, integerrimas pacatissimasque gentis, ad diripiendum tradidisses, illos tam cupidos liminum meorum et columnarum et ualuarum fuisse. ; Cic., Pis., 37Confer nunc, Epicure noster ex hara producte non ex schola, confer, si audes, absentiam tuam cum mea. Obtinuisti prouinciam consularem finibus eis quos lex cupiditatis tuae, non quos lex generi tui pepigerat. Nam lege Caesaris iustissima atque optima populi liberi plane et uere erant liberi, lege autem ea quam nemo legem praeter te et conlegam tuum putauit omnis erat tibi Achaia, Thessalia, Athenae, cuncta Graecia addicta ; habebas exercitum tantum quantum tibi non senatus aut populus Romanus dederat, sed quantum tua libido conscripserat ; aerarium exhauseras.). On doit veiller à distinguer les accusations de Cicéron impliquant une atteinte au statut des cités libres du fait de la loi Clodia et celles qui relèvent tout simplement de crimen de repetundis : ainsi un texte comme Cic., Prou. cons., 5Iam uero exercitus noster ille superbissimo dilectu et durissima conquisitione conlectus omnis interiit. Magno hoc dico cum dolore : miserandum in modum milites populi Romani capti necati deserti dissipati sunt, incuria fame morbo uastitate consumpti, ut, quod est indignissimum, scelus imperatoris in p<atri>am exercitum<que> exp<ia>tum esse uideatur. Atque hanc Macedoniam, domitis iam gentibus finitimis barbariaque compressa, pacatam ipsam per se et quietam, tenui praesidio atque exigua manu etiam sine imperio per legatos nomine ipso populi Romani tuebamur ; quae nunc consulari imperio atque exercitu ita uexata est uix ut se possit diuturna pace recreare ; cum interea quis uestrum hoc non audiuit, quis ignorat, Achaeos ingentem pecuniam pendere L. Pisoni quotannis, uectigal ac portorium Dyrrachinorum totum in huius unius quaestum esse conuersum, urbem Byzantiorum uobis atque huic imperio fidelissimam hostilem in modum esse uexatam ? Quo ille, postea quam nihil exprimere ab egentibus, nihil ulla ui a miseris extorquere potuit, cohortis in hiberna misit ; iis praeposuit quos putauit fore diligentissimos satellites scelerum, ministros cupiditatum suarum., n'implique-t-il pas que Dyrrachium, cité libre, aurait été privée du droit de lever ses propres impôts (pour le portorium, cf. loi Antonia de TermessibusRS, n° 19, col. II, l. 31-36Quam legem portorieis terrestribus maritumeisque / Termenses maiores P{h}isidae capiundeis intra suos / fineis deixserint, ea lex ieis portorieis capiundeis / esto, dum nei quid portori ab ieis capiatur , quei publica / populi Romani uectigalia redempta habebunt ; quos / per eorum fineis publicanei ex eo uectigali transportabunt [---].), mais plutôt que la cité aurait dû consacrer tous ses revenus financiers à acheter les complaisances de Pison (cf. Cic., Sest., 94alterum Thracibus ac Dardanis primum pacem maxima pecunia uendidisse, deinde, ut illi pecuniam conficere possent, uexandam iis Macedoniam et spoliandam tradidisse, eundemque bona creditorum, ciuium Romanorum, cum debitoribus Graecis diuisisse, cogere pecunias maximas a Dyrrachinis, spoliare Thessalos, certam Achaeis in annos singulos pecuniam imperauisse neque tamen ullo in publico aut religioso loco signum aut tabulam aut ornamentum reliquisse ; illos sic inludere quibus omne supplicium atque omnis iure optimo poena debetur, reos esse hos duos quos uidetis. Omitto iam Numerium, Serranum, Aelium, quisquilias seditionis Clodianaen ; sed tamen hi quoque etiam nunc uolitant, ut uidetis, nec, dum uos de uobis aliquid timebitis, illi umquam de se pertimescent. et Cic., Pis., 83An uero tu parum putas inuestigatas esse a nobis labis imperi tui stragisque prouinciae ? Quas quidem nos non uestigiis odorantes ingressus tuos sed totis uolutationibus corporis et cubilibus persecuti sumus. Notata a nobis sunt et prima illa scelera in aduentu cum, accepta pecunia a Dyrrachinis ob necem hospitis tui Platoris, eius ipsius domum deuertisti cuius sanguinem addixeras, eumque seruis symphoniacis et aliis muneribus acceptis timentem multumque dubitantem confirmasti et Thessalonicam fide tua uenire iussisti. Quem ne maiorum quidem more supplicio adfecisti, cum miser ille securibus hospitis sui ceruices subicere gestiret, sed ei medico quem tecum tu eduxeras imperasti ut uenas hominis incideret ;). Le caractère exceptionnel de la situation créée par la loi Clodia est en tout cas confirmé par un document irréfutable, une dédicace des Hermaïstes de Délos datée du proconsulat de Pison (I Délos 1737 L • Cal[pu] ṛṇio • L • f • Pisone • proco[s] [ Ἐ]πὶ [ἀ]νθυπάτου Λ[ευκίου] Καλπορνίου τοῦ Λ[ευκίου] 5 [Πε]ίσωνος, οἱ Ἑρμασταὶ τὸν ναὸ[ν] [κ]α̣ι?̀ τὰ ἀγάλματα v. Ἑρμε[ῖ]. ; CIL, I2, 2962L. Cal[pu]rnio L. f. | Pisone proco(n)[s(ule)]. | Ἐ]πὶ [ἀ]νθυπάτου Λ[ευκίου] | Κα]λπορνίου τοῦ Λευκί[ου | Πε]ίσωνος, οἱ Ἑρμασταὶ τὸν ναὸ[ν | κ]α̣ὶ τὰ ἀγάλματα Ἑρμε[ῖ]. ). Les Hermaïstes, il est vrai, sont un collège d'hommes d'affaires romains, mais il s'agit là de tout autre chose que de dater une dédicace par les consuls de l'année (cf. I Délos, 1753 et 1758). L'intention des Hermaïstes était manifestement de souligner le fait que Délos en tant que possession athénienne, et implicitement Athènes elle-même, relevaient alors de l'autorité de Pison (cf. F. Durrbach, Choix d'inscriptions de Délos, I, Paris, 1921, 256 ; J.-L. Ferrary dans C. Nicolet (dir), Insula sacra, Rome, 1980, 43-44). Par cet aspect de la loi, le proconsul se trouvait affranchi, par ex., de l'interdiction de cantonner des troupes dans les cités libres sans une autorisation expresse du Sénat (cf. Cic., Prou. cons., 5Atque hanc Macedoniam, domitis iam gentibus finitimis barbariaque compressa, pacatam ipsam per se et quietam tenui praesidio atque exigua manu etiam sine imperio per legatos nomine ipso populi Romani tuebamur ; quae nunc consulari imperio atque exercitu ita uexata est, uix ut se possit diuturna pace recreare, cum interea quis uestrum hoc non audiuit, quis ignorat, Achaeos ingentem pecuniam pendere L.Pisoni quotannis, uectigal ac portorium Dyrrachinorum totum in huius unius questum esse conuersum, urbem Byzantiorum, uobis atque huic imperio fidelissimam, hostilem in modum esse uexatam ? Quo ille, posteaquam nihil exprimere ab egentibus, nihil ulla ui a miseris extorquere potuit, cohortis in hiberna misit ; iis praeposuit quos putauit fore diligentissimos satellites scelerum, ministros cupiditatum suarum. et loi Antonia, RS, n° 19, coll. II, 1. 6-17Nei quis magistratus proue magistratu legatus ne[u] / quis alius meilites in oppidum Thermesum Maiorum / Pisidarum agrumue Thermensium Maiorum / Pisidarum hiemandi caussa introducito, neiue / facito, quo quis eo meilites introducat quo meilites hiement, nisei senatus nominatim, utei Thermesum/ Maiorum Pisidarum in in hibernacula meilites / deducantur, decreuerit ; neu quis magistratus / proue magistratu legatus neu quis alius facito / neiue inperato, quo quid magis iei dent praebeant / ab ieisue auferatur, nisei quod e<o>s ex lege Porcia / dare praebere oportet oportebit.), mais on ne voit pas que ce pouvoir exceptionnel lui ait été accordé dans un but essentiellement militaire. Le point essentiel, parce que d'actualité, était sans doute plutôt celui de la iurisdictio, en particulier en matière de dettes contractées par les cités libres.

Un s.c. de 60 semble avoir interdit aux magistrats romains de recevoir une plainte concernant une créance sur une cité libre (Cic., Att., 1, 19, 9De tuo autem negotio saepe ad me scribis ; cui mederi nunc non possumus. Est enim illud senatus consultum summa pedariorum uoluntate, nullius nostrum auctoritate factum. Nam quod me esse ad scribendum uides, ex ipso senatus consulto intellegere potes aliam rem tum relatam, hoc autem de populis liberis sine causa additum. Et ita factum est a P. Seruilio filio, qui in postremis sententiam dixit ; sed immutari hoc tempore non potest. Itaque conuentus, qui initio celebrabantur, iam diu fieri desierunt. Tu si tuis blanditiis tamen a Sicyoniis nummulorum aliquid expresseris, uelim me facias certiorem. et Cic., Att., I, 20, 4De Sicyoniis, ut scripsi ad te antea, non multum spei est in senatu ; nemo est enim iam qui queratur. Qua re si id exspectas, longum est. Alia uia, si qua potes, pugna. Cum est actum, neque animaduersum est ad quos pertineret et raptim in eam sententiam pedarii cucurrerunt. Inducendi senatus consulti maturitas nondum est, quod neque sunt qui querantur et multi, partim maleuolentia partim opinione aequitatis, delectantur. ; Peppe, 35-80), et l'interdiction avait été renouvelée en 59 par la loi Iulia de repetundis (notice 463). L'extension aux cités libres de la Grèce de la iurisdictio de Pison ne pouvait que satisfaire les hommes d'affaires romains, et venait fort opportunément à leurs yeux corriger les mesures des années précédentes. Il semble pourtant que Pison n'ait pas répondu aux attentes des créanciers, refusant de recevoir leurs plaintes ou tranchant en faveur des cités (Cic., Prou. cons., 7te imperatore infelicissimo et taeterrimo, Caesonine Caluenti, ciuitas libera, et pro eximiis suis beneficiis a senatu et a populo Romano liberata, sic spoliata atque nudata est ut, nisi C. Vergilius legatus, uir fortis et innocens, interuenisset, unum signum Byzantii ex maximo numero nullum haberent. Quod fanum in Achaia, qui locus aut lucus in Graecia tota tam sanctus fuit in quo ullum simulacrum, ullum ornamentum reliquum sit ? Emisti a foedissimo tribuno plebis tum in illo naufragio huius urbis, quam tu idem qui gubernare debueras euerteras, tum, inquam, emisti grandi pecunia ut tibi de pecuniis creditis ius in liberos populos contra senatus consulta et contra legem generi tui dicere liceret : id emptum ita uendidisti ut aut ius non diceres aut bonis ciuis Romanos euerteres. ; cf. également Cic., Dom., 60Sed quid ego uestram crudelitatem exprobro quam in ipsum me ac meos adhibuistis, qui parietibus, qui tectis, qui columnis ac postibus meis hostificum quoddam et nefarium omni imbutum odio bellum intulistis ? Non enim te arbitror, cum post meum discessum omnium locupletium fortunas, omnium prouinciarum fructus, tetrarcharum ac regum bona spe atque auaritia deuorasses, argenti et supellectilis meae cupiditate esse caecatum : non existimo Campanum illum consulem cum saltatore conlega, cum alteri totam Achaiam, Thessaliam, Boeotiam, Graeciam, Macedoniam omnemque barbariam, bona ciuium Romanorum condonasses, alteri Syriam, Babylonem, Persas, integerrimas pacatissimasque gentis, ad diripiendum tradidisses, illos tam cupidos liminum meorum et columnarum et ualuarum fuisse. ; Cic.Sest., 94alterum Thracibus ac Dardanis primum pacem maxima pecunia uendidisse, deinde, ut illi pecuniam conficere possent, uexandam iis Macedoniam et spoliandam tradidisse, eundemque bona creditorum, ciuium Romanorum, cum debitoribus Graecis diuisisse, cogere pecunias maximas a Dyrrachinis, spoliare Thessalos, certam Achaeis in annos singulos pecuniam imperauisse neque tamen ullo in publico aut religioso loco signum aut tabulam aut ornamentum reliquissen; illos sic inludere quibus omne supplicium atque omnis iure optimo poena debetur, reos esse hos duos quos uidetis. Omitto iam Numerium, Serranum, Aelium, quisquilias seditionis Clodianae ; sed tamen hi quoque etiam nunc uolitant, ut uidetis, nec, dum uos de uobis aliquid timebitis, illi umquam de se pertimescent. ; Cic., Pis., 86Quid auaritiae, quae criminibus infinitis implicata est, summam nunc explicem ? Generatim ea quae maxime nota sunt dicam. Nonne sestertium centiens et octogiens, quod quasi uasari nomine in uenditione mei capitis ascripseras, ex aerario tibi attributum Romae in quaestu reliquisti ? Nonne, cum CC talenta tibi Apolloniatae Romae dedissent ne pecunias creditas soluerent, ultro Fufidium, equitem Romanum, hominem ornatissimum, creditorem debitoribus suis addixisti ? Nonne, hiberna cum legato praefectoque tuo tradidisses, euertisti miseras funditus ciuitates, quae non solum bonis sunt exhaustae sed etiam nefarias libidinum contumelias turpitudinesque subierunt ? Qui modus tibi fuit frumenti aestimandi, qui honorarii ? Si quidem potest ui et metu extortum honorarium nominari. Quod cum peraeque omnes, tum acerbissime Bottiaei, Byzantii, Cherronensus, Thessalonica sensit. Vnus tu dominus, unus aestimator, unus uenditor tota in prouincia per triennium frumenti omnis fuisti.). Si l'on en croit Cic., Pison se serait fait accorder une juridiction exceptionnelle, non pour rendre justice aux créanciers, mais pour que les cités le payent afin de l'exercer à leur profit, ou de ne pas l'exercer du tout ; et Clodius lui aurait accordé cette prébende dans le seul but d'avoir son appui pour abattre Cicéron. Cette explication est peut-être trop simple. Il n'est pas exclu que Clodius ait courtisé avec succès certains milieux d'affaires et que Pison ait ensuite trompé leurs espoirs, mais il faudrait disposer de documents autres que les textes cicéroniens pour avoir la possibilité d'en juger vraiment.

Séduisante est l'hypothèse de Badian, que le choix de la Cilicie par Gabinius ait été lié au projet d'annexion de Chypre (cf. notice 109X), et que la Syrie lui ait été substituée lorsqu'il fut décidé de confier à Caton le soin de vendre les biens du roi et d'en verser le montant au trésor public. Badian propose également de faire remonter à la loi Clodia le rattachement à la province de Cilicie des trois diocèses de Phrygie, attesté pendant les gouvernements d'Ap. Claudius Pulcher (54-51) et de Cicéron (51-50). Les proconsuls d'Asie T. Ampius Balbus et C. Fabius ayant encore frappé des cistophores à Laodicée et Apamée en 58-57 (G. R. Stumpf, Numismatische Studien zur Chronologie der römischen Statthalter in Kleinasien (112 v. Chr. - 163 n. Chr.), Saarbrücken, 1991, 17-28), le rattachement des diocèses phrygiens à la Cilicie ne fut effectif que de 56 à 50, lorsque la Cilicie reçut des gouverneurs de rang consulaire, à partir de P. Cornelius Lentulus Spinther, cos. 57. Mais il est en effet probable que le s.c. sur les provinces consulaires de 58 avait défini comme province consulaire (ensuite échue à Lentulus par sortitio) la Cilicie telle que la première loi Clodia l'avait agrandie pour Gabinius, avec Chypre et les diocèses phrygiens, tandis que la province était provisoirement maintenue dans ses limites antérieures (remontant à l'organisation pompéienne des provinces d'Asie) pour le gouverneur de rang prétorien à qui la Cilicie fut attribuée extra ordinem par la seconde loi Clodia.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Clodia sur les provinces de Cilicie et de Syrie (pl. sc.)", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice106/. Date de mise à jour :12/03/20 .