Nom de la loi

Loi Sempronia (pl. sc.) sur les provinces consulaires

Date

123/122

Rogator

C. Sempronius Gracchus (RE 47)

Thèmes

Sources

Cic., Prou. cons., 3
Quattuor sunt prouinciae, Patres conscripti, de quibus adhuc intellego sententias esse dictas, Galliae duae, quas hoc tempore uno imperio uidemus esse coniunctas et Syria et Macedonia, quas uobis inuitis et oppressis pestiferi illi consules pro peruersae rei publicae praemiis occupauerunt. Decernandae nobis sunt lege Sempronia duae.
 - Cic., Prou. cons., 17
Atqui duas Gallias qui decernit consulibus duobus, hos retinet ambo ; qui autem alteram Galliam et aut Syriam aut Macedoniam, tamen alterum retinet et in utriusque pari, scelere disparem condicionem facit. « Faciam, inquit, illas praetorias, ut Pisoni et Gabinio succedatur statim ». Si hic sinat ! Tum enim tribunus intercedere poterit, nunc non potest. Itaque ego idem, qui nunc consulibus iis, qui designati erunt, Syriam Macedoniamque decerno, decernam easdem praetorias, ut et praetores annuas prouincias habeant, et eos quam primum uideamus, quos animo aequo uidere non possumus. Sed mihi credite, numquam succedetur illis, nisi cum ea lege referetur, qua intercedi de prouinciis non licebit. Itaque, hoc tempore amisso, annus est integer uobis exspectandus, quo interiecto ciuium calamitas, sociorum aerumna, sceleratissimorum hominum impunitas propagatur.
 - Cic., Dom., 24
Itane uero ? Tu prouincias consularis, quas C. Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit a senatu, sed etiam ut necesse esset quotannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Sempronia per senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sorte nominatim dedisti non consulibus, sed rei publicae pestibus.
 - Cic., Balb., 61
C. Caesarem senatus et genere supplicationum amplissimo ornauit et numero dierum nouo : idem in angustiis aerari uictorem exercitum stipendio adfecit, imperatori decem legatos decreuit, lege Sempronia succedendum non censuit.
 - Cic., Fam., 1, 7, 10
Nam et stipendium Caesari decretum est et decem legati et ne lege Sempronia succederetur facile perfectum est.
 - Sall., Iug., 27, 3
Sed ubi senatus delicti conscientia populum timet, lege Sempronia prouinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretae.

Bibliographie

  • Mommsen, Staatsr., I, 54 et 283 ; II, 217-8 ; III, 1086
  • Willems, Sénat, II, 562-3
  • Stockton, Gracchi, 129-31 et 236-7.

Commentaire

Cette loi de C. Gracchus (Cic., Dom., 24Itane uero ? Tu prouincias consularis, quas C. Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit a senatu, sed etiam ut necesse esset quotannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Sempronia per senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sorte nominatim dedisti non consulibus, sed rei publicae pestibus.), restée en vigueur jusqu'à la loi Pompeia de 52 (voir notice n° 609), n'est mentionnée dans aucune de nos sources sur les tribunats de 123 et 122, ce qui n'en facilite ni la datation ni l'interprétation. Il est clair que l'attribution des provinces consulaires était depuis longtemps dans les faits une prérogative du Sénat, même si elle ne le devint formellement qu'avec cette loi (Cic., Dom., 24Itane uero ? Tu prouincias consularis, quas C. Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit a senatu, sed etiam ut necesse esset quotannis constitui per senatum lege sanxit, eas lege Sempronia per senatum decretas rescidisti, extra ordinem sine sorte nominatim dedisti non consulibus, sed rei publicae pestibus.), et la querelle qui s'est développée sur ce point entre Mommsen et Willems est assez artificielle. Ce que la loi apportait pratiquement de nouveau, c'était l'obligation pour le Sénat de déterminer les provinces consulaires avant les élections Cic., Prou. cons., 17Atqui duas Gallias qui decernit consulibus duobus, hos retinet ambo ; qui autem alteram Galliam et aut Syriam aut Macedoniam, tamen alterum retinet et in utriusque pari, scelere disparem condicionem facit. « Faciam, inquit, illas praetorias, ut Pisoni et Gabinio succedatur statim ». Si hic sinat ! Tum enim tribunus intercedere poterit, nunc non potest. Itaque ego idem, qui nunc consulibus iis, qui designati erunt, Syriam Macedoniamque decerno, decernam easdem praetorias, ut et praetores annuas prouincias habeant, et eos quam primum uideamus, quos animo aequo uidere non possumus. Sed mihi credite, numquam succedetur illis, nisi cum ea lege referetur, qua intercedi de prouinciis non licebit. Itaque, hoc tempore amisso, annus est integer uobis exspectandus, quo interiecto ciuium calamitas, sociorum aerumna, sceleratissimorum hominum impunitas propagatur., cf. Cic., Prou. cons., 37Fuerit toto in consulatu sine prouincia, cui fuerit, antequam designatus est, decreta prouincia. Sortietur an non ? Nam et non sortiri absurdum est, et, quod sortitus sis, non habere. Proficiscetur paludatus ? Quo ? Quo peruenire ante certam diem non licebit. Ianuario, Februario, prouinciam non habebit ; Kalendis ei denique Martiis nascetur repente prouincia. ; Sall., Iug., 27, 3Sed ubi senatus delicti conscientia populum timet, lege Sempronia prouinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretae.), et pour être sûr qu'il en serait ainsi, C. Gracchus n'avait pas hésité à interdire toute intercession contre le s. c. sur les provinces consulaires (Cic., Prou. cons., 17Atqui duas Gallias qui decernit consulibus duobus, hos retinet ambo ; qui autem alteram Galliam et aut Syriam aut Macedoniam, tamen alterum retinet et in utriusque pari, scelere disparem condicionem facit. « Faciam, inquit, illas praetorias, ut Pisoni et Gabinio succedatur statim ». Si hic sinat ! Tum enim tribunus intercedere poterit, nunc non potest. Itaque ego idem, qui nunc consulibus iis, qui designati erunt, Syriam Macedoniamque decerno, decernam easdem praetorias, ut et praetores annuas prouincias habeant, et eos quam primum uideamus, quos animo aequo uidere non possumus. Sed mihi credite, numquam succedetur illis, nisi cum ea lege referetur, qua intercedi de prouinciis non licebit. Itaque, hoc tempore amisso, annus est integer uobis exspectandus, quo interiecto ciuium calamitas, sociorum aerumna, sceleratissimorum hominum impunitas propagatur.). Ainsi le choix des provinces consulaires ne pouvait-il être influencé par le résultat des élections, ce qui limitait la marge de manœuvre du Sénat sans porter atteinte à ses prérogatives. L'hypothèse (formulée en dernier lieu par Stockton) que la loi ait eu pour but immédiat d'empêcher le sénat d'éloigner de Rome C. Fannius (RE 7), candidat au consulat de 122 soutenu par Gracchus, comme il avait en 125 éloigné M. Fuluius Flaccus (RE 58), n'est guère convaincante : il est vrai que Fannius resta à Rome (où il rallia d'ailleurs le camp des adversaires de Gracchus), mais son collègue partit pour la Gaule, et rien ne permet de supposer que la répartition des provinces consulaires ne se fit pas par sortitio. La loi Sempronia n'était pas une loi de circonstance : elle ne pouvait donner à Gracchus l'assurance que Fannius resterait à Rome en 122, ni éviter qu'Opimius y restât en 121. Rien en fait ne permet de dire s'il faut l'attribuer à son premier ou à son second tribunat.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Sempronia (pl. sc.) sur les provinces consulaires ", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice673/. Date de mise à jour :03/04/23 .