Nom de la loi

Loi Mamilia instituant une quaestio contre ceux qui avaient comploté avec Jugurtha contre les intérêts du peuple romain (pl. sc.)

Date

109 av. J.-C.

Rogator

C. Mamilius Limetanus

Thèmes

Sources

Cic., Brut., 127, 128
127. Huic successit aetati C. Galba, Serui illius eloquentissimi uiri filius, P. Crassi eloquentis et iuris periti gener. Laudabant hunc patres nostri, fauebant etiam propter patris memoriam, sed cecidit in cursu. Nam rogatione Mamilia Iugurthinae coniurationis inuidia, cum pro sese ipse dixisset, oppressus est. Exstat eius peroratio, qui epilogus dicitur ; qui tanto in honore pueris nobis erat ut eum etiam edisceremus. Hic, qui in conlegio sacerdotum esset, primus post Romam conditam iudicio publico est condemnatus. 128. P. Scipio, qui est in consulatu mortuus, non multum ille quidem nec saepe dicebat, sed et Latine loquendo cuiuis erat par et omnis sale facetiisque superabat. Eius conlega L. Bestia bonis initiis orsus tribunatus – nam P. Popillium ui C. Gracchi expulsum sua rogatione restituit –, uir et acer et non indisertus, tristis exitus habuit consulatus. Nam inuidiosa lege [Mamilia quaestio] C. Galbam sacerdotem et quattuor consularis, L. Bestiam C. Catonem Sp. Albinum ciuemque praestantissimum L. Opimium, Gracchi interfectorem, a populo absolutum, cum is contra populi studium stetisset, Gracchani iudices sustulerunt
 - Cic., Nat. deor., 3, 74
Cognosce alias quaestiones, auri Tolossani, coniurationis Iugurthinae;
 - Sall., Iug., 40
1. Interim Romae C. Mamilius Limetanus tribunus plebis rogationem ad populum promulgat, uti quaereretur in eos, quorum consilio Iugurtha senati decreta neglegisset, quique ab eo in legationibus aut imperiis pecunias accepissent, qui elephantos quique perfugas tradidissent, item qui de pace aut bello cum hostibus pactiones fecissent. 2. Huic rogationi partim conscii sibi, alii ex partium inuidia pericula metuentes, quoniam aperte resistere non poterant, quin illa et alia talia placere sibi faterentur, occulte per amicos ac maxume per homines nominis Latini et socios Italicos inpedimenta parabant. 3. Sed plebes incredibile memoratu est quam intenta fuerit quantaque ui rogationem iusserit, magis odio nobilitatis, quoi mala illa parabantur, quam cura rei publicae: tanta lubido in partibus erat. 4. Igitur ceteris metu perculsis M. Scaurus, quem legatum Bestiae fuisse supra docuimus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam tum ciuitate, quom ex Mamilia rogatione tres quaesitores rogarentur, effecerat, uti ipse in eo numero crearetur. 5. Sed quaestio exercita aspere uiolenter – que ex rumore et lubidine plebis : uti saepe nobilitatem, sic ea tempestate plebem ex secundis rebus insolentia ceperat
 - Sall., Iug., 65, 5
simul ea tempestate plebs nobilitate fusa per legem Mamiliam nouos extollebat
 - Schol. Bob., p.141 St.
L. Opimius indignissime concidit. Et Sallustius auctor est in bello Iugurthino L. Opimium Mamilia lege damnatum, quod videretur in ea legatione, quam cum ceteris functus est aput Iugurtham, pecunia esse corruptus.

Bibliographie

  • Bloch, G., « M. Aemilius Scaurus », Mélanges d’histoire ancienne, dans AA.VV., Paris, 1909, 1-81, part. 51-72
  • Brennan, Praetorship, 386-387
  • Fraccaro, P., « Scauriana », RAL , 1911, 169-196 (= Opuscula, II, 125-147, part. 129)
  • Gruen, RPCC, 136-156
  • Mantovani, Accusa popolare, 230-231
  • Mommsen, Strafr., 197
  • Paul, G. M., A Historical Commentary on Sallust’s Bellum Iugurthinum, Liverpool, 1984, p. 116-121
  • Rotondi, LPR, 324
  • Sumner, G. V., « Scaurus and the Mamilian Inquisition », Phoenix , XXX, 1976, 30, 73-75
  • Venturini, C., « Quaestiones non permanenti : problemi di definizione e di tipologia », dans A. Burdese (éd.), Idee vecchie e nuove sul diritto criminale romano, Padoue, 1988, 85-116, part. 99-105 (= Processo penale, 220-226)
  • Venturini, C., « Quaestiones e accusa popolare », Labeo 39, 1993, 95-111, part. 108

Commentaire

La politique du Sénat envers Jugurtha et la conduite tant des magistrats que des légats dans les années 112-110 furent violemment mises en cause par des tribuns de la plèbe. En 111, C. Memmius avait cité Jugurtha lui-même à comparaître pour dénoncer ceux qui s’étaient laissé corrompre, mais l’intercession d’un de ses collègues avait bloqué la procédure avant que le roi pût donner des noms (cf. Sall., Iug., , 30, 3-35 et la notice n° 550). C’est sans doute pourquoi, en 109, le tribun C. Mamilius Limetanus préféra mettre sur pied une quaestio extraordinaire : une fois passée la proposition de loi, cette procédure judiciaire échappait à toute intercession. Étaient visés ceux quorum consilio Iugurtha senati decreta neglexisset ; quique ab eo in legationibus aut imperiis pecunias accepissent, qui elephantos quique perfugas tradidissent ; item qui de pace aut bello cum hostibus pactiones fecissent (Sall., Iug., 40, 1 reprenant sans doute assez fidèlement les termes de la loi). La loi prévoyait trois quaesitores (ibid., § 4), c-à-d trois quaestiones (Mommsen, Bloch) plutôt qu’une seule quaestio avec trois présidents se succédant alternativement (Fraccaro). Cela pourrait expliquer que M. Aemilius Scaurus, qui selon Sall. (ibid.) fut l’un des quaesitores, ait néanmoins pu assister L. Calpurnius Bestia alors qu’il était accusé par C. Memmius (Cic., de or., 2, 283ut, cum Scaurus non nullam haberet inuidiam ex eo, quod Phrygionis Pompei, locupletis hominis, bona sine testamento possederat, sederetque aduocatus reo Bestiae, cum funus quoddam duceretur, accusator C. Memmius « uide », inquit « Scaure, mortuus rapitur, si potes esse possessor ») – à moins que le M. Scaurus quaesitor n’ait pas été Aemilius, comme le croyait Salluste, mais Aurelius, cos. suff. 108 (en ce sens Sumner et Paul) ; ou que le procès auquel il est fait allusion ne soit pas, comme on l’admet généralement (Alexander, Trials, , 27-28 ; David, Patronat, , 682-683) celui qui fut intenté à Bestia en vertu de la loi Mamilia et aboutit à sa condamnation (Cic., Brut., 128P. Scipio, qui est in consulatu mortuus, non multum ille quidem nec saepe dicebat, sed et Latine loquendo cuiuis erat par et omnis sale facetiisque superabat. Eius conlega L. Bestia bonis initiis orsus tribunatus – nam P. Popillium ui C. Gracchi expulsum sua rogatione restituit –, uir et acer et non indisertus, tristis exitus habuit consulatus. Nam inuidiosa lege [Mamilia quaestio] C. Galbam sacerdotem et quattuor consularis, L. Bestiam C. Catonem Sp. Albinum ciuemque praestantissimum L. Opimium, Gracchi interfectorem, a populo absolutum, cum is contra populi studium stetisset, Gracchani iudices sustulerunt), mais un précédent procès intenté à Bestia (par exemple une accusation de repetundis liée à un gouvernement provincial exercé pendant sa préture ou ex praetura). Il est possible qu’à chacune des quaestiones ait été affecté un crimen distinct (Venturini, 1988) : incitation à la désobéissance, corruption (incluant la restitution des transfuges et des éléphants [cf. Sall., Iug., 32, 3Dum haec Romae geruntur, qui in Numidia relicti a Bestia exercitui praeerant, secuti morem imperatoris sui plurima et flagitiosissima facinora fecere. Fuere qui auro corrupti elephantos Iugurthae traderent, alii perfugas uendebant, pars ex pacatis praedas agebant : tanta uis avaritiae [in] animos eorum ueluti tabes inuaserat.]), conclusion d’accords déshonorants. Cic. parle à deux reprises de Iugurthina conspiratio (Cic., Nat.deor., 3, 74coniurationis Iugurthinae et Cic., Brut., 127Iugurthinae coniurationis), un terme qui convient tout particulièrement au premier de ces chefs d’inculpation. Les quaesitores durent être élus par le peuple (Sall., Iug., 40, 4Igitur ceteris metu perculsis M. Scaurus, quem legatum Bestiae fuisse supra docuimus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam tum ciuitate, quom ex Mamilia rogatione tres quaesitores rogarentur, effecerat, uti ipse in eo numero crearetur). Les juges furent très probablement des chevaliers, peut-être pris dans l’album destiné à la q. de repetundis (une q. de maiestate ne sera mise en place qu’en 103 ou en 100 : notice n° 47) : on notera toutefois que l’expression Gracchani iudices utilisée par Cic. (Brut., 128)Nam inuidiosa lege [Mamilia quaestio] C. Galbam sacerdotem et quattuor consularis, L. Bestiam C. Catonem Sp. Albinum ciuemque praestantissimum L. Opimium, Gracchi interfectorem, a populo absolutum, cum is contra populi studium stetisset, Gracchani iudices sustulerunt ne signifie probablement pas des juges élus selon la loi de C. Gracchus (Mommsen ; Bloch ; Nicolet, Ordre équestre, , I, p. 530 ; même interprétation, semble-t-il, de la part de Gruen, RPCC, , p. 142), mais « des juges partisans des Gracques », et de ce fait assouvissant leur vengeance contre Opimius (« pro-Gracchan » est le sens proposé à juste titre par l’OLD, ; cf. également Plin., Nat. 33, 10Idque durauit ultra C. Gracchum. Iunius certe, qui ab amicitia eius Gracchanus appellatus est, scriptum reliquit his uerbis.). Enfin, si Cic., De or., 2, 283 se rapporte bien à un procès devant l’une des quaestiones Mamiliae, il en faudrait déduire que la loi ne prévoyait pas une procédure inquisitoire, mais une accusation populaire par nominis delatio : C. Memmius est présenté, non comme quaesitor, mais comme accusator de Bestia. On prendra garde toutefois que le lien couramment admis entre ce procès et la quaestio Mamilia n’est aucunement certain (cf. supra). Cic., Brut., donne les noms de quatre consulaires et d’un prêtre qui furent condamnés, et cette liste n’est certainement pas complète. Cette sévérité suscita une réaction du Sénat contre les jurys équestres : ce fut la loi Servilia Caepionis de 106 (notice n° 688).

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Mamilia instituant une quaestio contre ceux qui avaient comploté avec Jugurtha contre les intérêts du peuple romain (pl. sc.)", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice532/. Date de mise à jour :28/11/14 .