Sources

Commentaire

Pl. sc. du tribun C. Helvius Cinna (Dio, Obs.), par lequel fut abrogée la magistrature de deux de ses collègues. Le récit le plus sûr est celui de Dion (en grande partie confirmé par Appien [App., 2, 108, 449-452Ἀλλὰ τοῦδε μὲν ἐσφάλησαν, εἰκόνα δ᾽ αὐτοῦ τις τῶν ὑπερεθιζόντων τὸ λογοποίημα τῆς βασιλείας ἐστεφάνωσε δάφναις, ἀναπεπλεγμένης ταινίας λευκῆς· καὶ αὐτὸν οἱ δήμαρχοι Μάρυλλός τε καὶ Καισήτιος ἀνευρόντες ἐς τὴν φυλακὴν ἐσέβαλον, ὑποκρινάμενοί τι καὶ τῷ Καίσαρι χαρίζεσθαι, προαπειλήσαντι τοῖς περὶ βασιλείας λέγουσιν. ὁ δὲ τοῦτο μὲν ἤνεγκεν εὐσταθῶς, ἑτέρων δ᾽ αὐτὸν ἀμφὶ τὰς πύλας ἰόντα ποθὲν βασιλέα προσειπόντων καὶ τοῦ δήμου στενάξαντος, εὐμηχάνως εἶπε τοῖς ἀσπασαμένοις· "οὐκ εἰμὶ Βασιλεύς, ἀλλὰ Καῖσαρ," ὡς δὴ περὶ τὸ ὄνομα ἐσφαλμένοις. οἱ δ᾽ ἀμφὶ τὸν Μάρυλλον καὶ τῶνδε τῶν ἀνδρῶν τὸν ἀρξάμενον ἐξεῦρον καὶ τοῖς ὑπηρέταις ἐκέλευον ἄγειν ἐς δίκην ἐπὶ τὸ ἀρχεῖον αὑτῶν. καὶ ὁ Καῖσαρ οὐκέτι ἐνεγκὼν κατηγόρησεν ἐπὶ τῆς βουλῆς τῶν περὶ τὸν Μάρυλλον ὡς ἐπιβουλευόντων οἱ μετὰ τέχνης ἐς τυραννίδος διαβολήν, καὶ ἐπήνεγκεν ἀξίους μὲν αὐτοὺς εἶναι θανάτου, μόνης δ᾽ αὐτοὺς ἀφαιρεῖσθαι καὶ παραλύειν τῆς τε ἀρχῆς καὶ τοῦ βουλευτηρίου. ὃ δὴ καὶ μάλιστα αὐτὸν διέβαλεν ὡς ἐπιθυμοῦντα τῆς ἐπικλήσεως καὶ τὰς ἐς τοῦτο πείρας καθιέντα καὶ τυραννικὸν ὅλως γεγονότα· ἥ τε γὰρ πρόφασις τῆς κολάσεως περὶ τῆς βασιλικῆς ἐπωνυμίας ἦν, ἥ τε τῶν δημάρχων ἀρχὴ ἱερὰ καὶ ἄσυλος ἦν ἐκ νόμου καὶ ὅρκου παλαιοῦ· τήν τε ὀργὴν ὀξεῖαν ἐποίει τὸ μηδ᾽ ἀναμεῖναι τῆς ἀρχῆς τὸ ὑπόλοιπον cf. App., 4, 93, 389"Ἀλλ᾽ οὐκ, ἀφ᾽ οὗ Καῖσαρ ἐδυνάστευσεν, οὐκ ἀρχήν τινα, οὐ στρατηγόν, οὐχ ὕπατον, οὐ δήμαρχον ἐχειροτονήσατε ἔτι, οὐκ ἐμαρτυρήσατε οὐδενί, οὐκ ἀμοιβὴν εἴχετε δοῦναι μαρτυροῦντες. ἐν κεφαλαίῳ δὲ εἰπεῖν, οὐδὲ εἷς ὑμῖν χάριν ὤφειλεν, οὐκ ἀρχῆς, οὐχ ἡγεμονίας, οὐκ εὐθυνῶν, οὐ δίκης. ὃ δὲ οἴκτιστον ἁπάντων ἐγένετο, οὐδ᾽ αὐτοῖς ἐδυνήθητε ἐπικουρῆσαι τοῖς δημάρχοις ὑμῶν ὑβριζομένοις, ἥν τινα ἀΐδιον ὑμῶν αὐτῶν ἀρχὴν ἐστήσασθε εἶναι καὶ ἱερὰν καὶ ἄσυλον ἀπεφήνατε, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀσύλους εἴδετε τὴν ἀρχὴν τὴν ἄσυλον καὶ τὴν ἐσθῆτα τὴν ἰερὰν ἐς ὕβριν ἀφαιρουμένους ἀκρίτους, ἀπὸ μόνου προστάγματος, ὅτι ἔδοξαν ὑπὲρ ὑμῶν χαλεπῆναι τοῖς καὶ βασιλέα αὐτὸν ἐθέλουσι προσαγορεῦσαι. ὃ καὶ μάλιστα ἐπαχθῶς ἤνεγκεν ἡ βουλὴ δι᾽ ὑμᾶς· ὑμετέρα γὰρ καὶ οὐ τῆς βουλῆς ἐστιν ἡ τῶν δημάρχων ἀρχή. ἐπιμέμψασθαι δὲ σαφῶς οὐ δυναμένη τὸν ἄνδρα οὐδ᾽ ἐς κρίσιν ἐπαγαγεῖν διὰ ἰσχὺν στρατοπέδων, ἃ καὶ αὐτά, τέως ὄντα τῆς πόλεως, ἑαυτοῦ πεποίητο ἴδια, τὸν ἔτι λοιπὸν τρόπον ἀμύνασθαι τὴν τυραννίδα ἐπενόησεν, ἐς τὸ σῶμα ἐπιβουλεύσασα], alors que Plutarque [Plut., Caes., 61,4-5ταῦτα Καῖσαρ ἐθεᾶτο, καθήμενος ὑπὲρ τῶν ἐμβόλων ἐπὶ δίφρου χρυσοῦ, θριαμβικῷ κόσμῳ κεκοσμημένος. 5 Ἀντώνιος δὲ τῶν θεόντων τὸν ἱερὸν δρόμον εἷς ἦν· καὶ γὰρ ὑπάτευεν· ὡς οὖν εἰς τὴν ἀγορὰν ἐνέβαλε καὶ τὸ πλῆθος αὐτῷ διέστη, φέρων διάδημα στεφάνῳ δάφνης περιπεπλεγ μένον ὤρεξε τῷ Καίσαρι· καὶ γίνεται κρότος οὐ λαμπρός, ἀλλ᾽ ὀλίγος ἐκ παρασκευῆς cf. Plut., Ant., 12,7τὸν δὲ στέφανον ἑνὶ τῶν ἀνδριάντων αὐτοῦ περιτεθέντα δήμαρχοί τινες κατέσπασαν, οὓς ὁ δῆμος εὐφημῶν μετὰ κρότου παρείπετο, Καῖσαρ δὲ τῆς ἀρχῆς ἀπέστησεν] et Suétone [Suet., Iul., 79,1nam cum in sacrificio Latinarum reuertente eo inter inmodicas ac nouas populi acclamationes quidam e turba statuae eius coronam lauream candida fascia praeligata inposuisset et tribuni plebis Epidius Marullus Caesetiusque Flauus coronae fasciam detrahi hominemque duci in uincula iussissent, dolens seu parum prospere motam regni mentionem siue, ut ferebat, ereptam sibi gloriam recusandi, tribunos grauiter increpitos potestate priuauit et Suet., lul., 80,3post remotos Caesetium et Marullum tribunos reperta sunt proximis comitiis complura suffragia consules eos declarantium] sont très incomplets, et Plutarque, en outre, chronologiquement erroné ; autres sources : Nic. Dam., FrGrHist, 90 F 127, 20,69Γενόμενον δέ τι καὶ τόσον παρώξυνε τὰ μάλιστα τοὺς ἐπ᾽ αὐτὸν συνεστῶτας. ῏Ην αὐτῷ χρυσοῦς ἀνδριὰς, ὥσπερ ἐψήφιστο, ἐπὶ τῶν ἐμβόλων. Τούτου διάδημα ὤφθη περὶ τῇ κεφαλῇ κείμενον· ὑπόπτως δὲ πάνυ πρὸς αὐτὸν ἔχουσι Ῥωμαῖοι, δουλείας οἰόμενοι εἶναι σύμβολον· ἐπελθόντες δὲ τῶν δημάρχων Λεύκιος καὶ Γάϊος ἐκέ λευσάν τινι τῶν ὑπηρετῶν ἀναβάντι καθελεῖν αὐτὸ καὶ ῥῖψαι. Τοῦτο γενόμενον Καῖσαρ ὡς ᾔσθετο καλέσας τὴν σύγκλητον εἰς τὸ τῆς Ὁμονοίας ἱερὸν κατηγόρησε τῶν δημάρχων, φάσκων αὐτοὺς εἶναι τοὺς περιθέντας κρύφα τὸ διάδημα, ὅπως ἂν ἐν φανερῷ αὐτὸν ὑβρίσειαν καὶ δοκοῖεν ἀνδραγαθίζεσθαι ἐπὶ τῇ ἐκείνου ἀτιμίᾳ, ὡς οὐκέτι βουλῆς οὔτ᾽ αὐτοῦ ἐπιστρεφόμενοι· μείζονός τε γνώμης καὶ ἐπιβουλῆς εἶναι αὐτοῖς τὸ δρασθὲν, εἴ πως δύναιντο εἰς τὸ πλῆθος αὐτὸν διαβαλόντες ὡς ἂν δυναστείας παρανόμου ἐρῶντα καὶ αὐτοὶ ἐξάρχοντες νεωτεροποιίας ἀποκτεῖναι. Ταῦτα εἰπὼν, συνδόξαν τῇ συγκλήτῳ, ἤλασεν αὐτοὺς φυγάδας. Καὶ οἱ μὲν ᾤχοντο φεύγοντες, ἕτεροι δ᾽ ἀντ᾽ αὐτῶν δήμαρχοι ἐγένοντο· ὁ δὲ δῆμος ἐβόα βασιλέα τε αὐτὸν εἶναι καὶ ἀναδεῖσθαι μηδὲν ἔτι μέλλοντα, ἐπεὶ καὶ ἡ Τύχη αὐτὸν ἀνέδησεν. Ὁ δὲ πᾶν ἂν ἔφη χαρισάμενος τῷ δήμῳ διὰ τὴν πρὸς αὐτὸν εὔνοιαν τοῦτο [δ᾽] οὔποτε δώσειν, καὶ συγγνώμην ᾐτεῖτο εἰ ἀντιλέγει σώζων τὰ πάτρια· βούλεσθαι γὰρ τὴν ὕπατον ἀρχὴν ἔχειν νομίμως ἢ βασιλείαν παρανόμως ; Vell., 2,68,4-5Quatenus autem aliquid ex omissis peto, notetur immodica et intempestiua libertate usos aduersus C. Caesarem Marullum Epidium Flauumque Caesetium, tribunos plebis, dum arguunt in eo regni uoluntatem, paene uim dominationis expertos. 5 In hoc tamen saepe lacessiti principis ira excessit ut, censoria potius contentus nota quam animaduersione dictatoria, summoueret eos a re publica testareturque esse sibi miserrimum quod aut natura sua ei excedendum foret aut minuenda dignitas. Sed ad ordinem reuertendum est ; Val. Max., 5,7,2Non tam speciosa Caeseti equitis Romani sors patria, sed par indulgentia. Qui ab Caesare omnium iam et externorum et domesticorum hostium uictore cum abdicare filium suum iuberetur, quod is tribunus pl. cum Marullo collega inuidiam ei tamquam regnum adfectanti fecerat, in hunc modum respondere sustinuit: 'celerius tu mihi, Caesar, omnes filios meos eripies quam ex his ego unum nota mea pellam'. Habebat autem duos praeterea optimae indolis filios, quibus Caesar se incrementa dignitatis benigne daturum pollicebatur. Hunc patrem tametsi summa diuini principis clementia tutum praestitit, quis tamen non humano ingenio maius ausum putet, quod cui totus terrarum orbis succubuerat non cessit? ; Per. Liv., 116Caesar ex Hispania quintum triumphum egit. Et cum plurimi maximique honores a senatu decreti essent, inter quos, ut parens patriae appellaretur et sacrosanctus ac dictator in perpetuum esset, inuidiae aduersus eum causam praestiterunt, quod senatui deferenti hos honores, cum ante aedem Veneris Genetricis sederet, non adsurrexit, et quod a M. Antonio cos., collega suo, inter lupercos currente diadema capiti suo inpositum in sella reposuit, et quod Epidio Marullo et Caesetio Flavo trib. pl. invidiam ei tamquam regnum adfectanti * * * potestas abrogata est) : les tribuns Epidius et Caesetius font d’abord enlever un diadème dont avait été couronnée la statue de César élevée sur les rostres, et lors d’une contio louent le dictateur de ne pas vouloir le titre de roi ; ensuite, lorsque le 26 janvier, célébrant son ouatio de retour des Féries Latines, César est salué par certains du titre de roi, les tribuns font arrêter le meneur de cette manifestation, dans l’intention, semble-t-il, de porter une accusation contre lui ; cette fois, César manifeste ouvertement son irritation, et la crise éclate après l’affichage d’un édit dans lequel les tribuns déclarent que leur liberté de parole et d’action est menacée. C’est alors que César les accuse violemment devant le Sénat de vouloir susciter la haine contre lui, en insinuant qu’il serait coupable d’adfectatio regni. Une meilleure appréciation de la crise impliquerait que l’on sache avec certitude si avaient déjà été adoptées par le Sénat, et sanctionnées par le peuple, plusieurs mesures en l’honneur de César (serment in acta Caesaris des magistrats, sacrosainteté). Ce n’est malheureusement pas le cas (voir notice n° 910, A). Cinna (conformément sans doute à une résolution votée par le Sénat [Dio]) proposa un pl. sc. destituant les deux tribuns. Ils furent ensuite rayés de l’album sénatorial par César (peut-être en vertu de la loi Cassia, si elle ne concernait pas seulement ceux dont le peuple avait abrogé l’imperium, mais aussi ceux qu’il avait déchus de leur magistrature), et partirent en exil. Nic. Dam. (20,69 : ἤλασεν αὐτοὺϛ φυγάδαϛ), mais aussi Appien (App., BC. 2,122,514Σέξστον τε Πομπήιον, τὸν Πομπηίου Μάγνου, τοῦ Καίσαρι περὶ τῆς δημοκρατίας πεπολεμηκότος, καλεῖν ἠξίουν, πολεμούμενον ἔτι πρὸς τῶν Καίσαρος στρατηγῶν ἐν Ἰβηρίᾳ, καὶ τοὺς δημάρχους Καισήτιον καὶ Μάρυλλον, οἳ τὴν ἀρχὴν ὑπὸ τοῦ Καίσαρος ἀφαιρεθέντες ἠλῶντο. et App., BC. 138,575τί δὲ οἱ τοῦ δήμου προστάται Καισήτιος καὶ Μάρυλλος; οὐχ ἱερὰν καὶ ἄσυλον ἄρχοντες ἀρχὴν ἐξηλαύνοντο σὺν ὕβρει; καὶ ὁ μὲν νόμος ὁ τῶν προγόνων καὶ ὁ ὅρκος οὐδ᾽ ἐπάγεσθαι δίκην ἔτι οὖσι δημάρχοις ἐπιτρέπουσιν: ὁ δὲ Καῖσαρ αὐτοὺς ἐξήλασεν, οὐδὲ δίκην ἐπαγαγών.) semblent indiquer que cet exil ne fut pas volontaire. Il faudrait penser en ce cas à un édit de César (aucune de nos sources, en tout cas, ne suggère un second pl. sc. prenant une mesure d’interdictio), mais une inexactitude de Nic. Dam. et d’App. ne saurait être exclue, et la formulation cicéronienne a re publica remouere (Cic., Phil. 13, 31Cascam tribunatum gerere passi estis. » Quid ergo ? Vt Marullum, ut Caesetium a re publica remoueremus eum, per quem, ut neque hoc idem posthac neque multa eius modi accidere possent, consecuti sumus ?) n’implique pas davantage que l’abrogation de la fonction tribunicienne et l’expulsion du Sénat, probablement indissociable de toute une série d’interdictions (cf. la loi latine de Bantia,RS, n° 7, l. 1-6[--- c.55 ---]sque pro+[--- c.50 ---]/ [--- c.50 --- ]+ in sena[tu seiu]e in poplico ioudicio ne sen[tentiam rogato --- c.25 ---]/ [--- c.25 --- neiue is poplice testumon]ium deicito neiue quis mag(istratus) testumonium poplice ei de[nontiato neiue d]e[n]ontiari/ [sinito neiue eum iudicem neiue arbitrum neiue recupe]ratorem dato; neiue is in poplico luuci praetextam neiue soleas habeto neiue quis/ [mag(istratus) --- c.35 --- sini]to; mag(istratus) qu[e]iquomque comitia conciliumue habebit eum sufragium ferre nei sinito;/ [mag(istratus) queiquomque censum habebit eum aerarium] relinquito.). Après l’assassinat de César, Brutus et Cassius n’auraient pas manqué de dénoncer la violence faite aux tribuns, et dès leur premier discours au peuple auraient demandé leur rappel (App., BC. 2, 122, 514Σέξστον τε Πομπήιον, τὸν Πομπηίου Μάγνου, τοῦ Καίσαρι περὶ τῆς δημοκρατίας πεπολεμηκότος, καλεῖν ἠξίουν, πολεμούμενον ἔτι πρὸς τῶν Καίσαρος στρατηγῶν ἐν Ἰβηρίᾳ, καὶ τοὺς δημάρχους Καισήτιον καὶ Μάρυλλον, οἳ τὴν ἀρχὴν ὑπὸ τοῦ Καίσαρος ἀφαιρεθέντες ἠλῶντο.). Y eut-il en ce sens un s.c. et une loi proposée par le préteur L. Cornelius Cinna ? C’est ce que suggère Nic. Dam., 22,76 (Κίνναϛ ... δόγμα ἐκύρωσεν), mais il paraît en tout cas difficile de le suivre, comme le font Schmidt et Duttlinger, lorsqu’il prétend que les anciens tribuns purent revenir à Rome et retrouver leurs droits (mais non l’exercice de leur magistrature) alors que César était encore vivant ; on notera d’autre part qu’aucune autre source ne confirme ce retour des deux anciens tribuns.