Nom de la loi

Loi Gabinia Calpurnia sur l’île de Délos

Date

58 av. J.-C.

Rogator

L. Calpurnius Piso (RE 90)

Thèmes

Sources

CIL, I2, 2500
[A(ulus) Gabinius A(uli) f(ilius) L(ucius) Calpurnius L(uci) f(ilius) Piso co(n)ss(ules) d(e) s(enatus) s(ententia)] / [populum] iuure r[ogauerunt populusq(ue) iuure sciuit in foro pro rostris] / [aedis] Castor(is) a(nte) d(iem) VI K(alendas) [--- tribus --- principium fuit pro] / [tribu] A(ulus) Gabinius A(uli) f(ilius) Capito prei[mus sciuit rogamus vos Quirites ve]/[litis iu]beatis quom res publica pop[ulei Romanei deorum immortalium] / [opib]us ac consilieis sit aucta q[uomque in populum Romanum fides? Athena]/[rum cl]arissumae ceiuitatis sit confirma[ta quomque ea ceiuitas multis fa]/[nis sit] decorata in quo numero fanum A[pollinis in insula Delo anti]/[quissum]um ac religiosissumum sit constitutu[m propter eius fani re]/[ligion]em et sanctitatem caerimoniasq(ue) pr[---] / [illam] insulam in qua insula Apollinem et Dianam n[atos esse homines] / [putent] uecteigalibus leiberari quae insula post hominum me[moriam semper vacua] / [omnium] regum ceiuitatium nat[io]num[q]ue imperieis sacra leib[era immunisque fue]/[rit quo]mque praedon[es q]uei orbem [ter]rarum complureis [annos uastarint] / [et fa]na delubra simul[a]cra deorum inmor[t]alium loca religi[osissuma ---] / [compil]arint lege Ga[b]inia superatei ac deletei s[i]nt et omneis rel[igiosissuma et sanc]/[tissuma p]raeter insu[l]am Delum sedes Apollinis ac Dianae in antei[quom statum et] / [splendor]em sit rest[it]uta populeique Roma[nei] dign[it]atis maiestatis[que sit re publica] / [pulcer]rume adm[i]nistrata imperio am[pli]ficato [p]ace per orbe[m terrarum con]/[fecta il]lam insul[a]m nobilissumam ac sa[nc]tissum[a]m deis inmo[rtalibus sacram] / [esse i]nsulam l[ei]berari ne ue[ctigalis] sit [---] quom uectigal eius [ex lege dic]/[ta in lo]catione q[u]am L(ucius) Cae[sar C(aius) Curio cens(ores) i]nsul[ae] Delei feceru[nt hoc anno exac]/[tum erit] neue quid [a]liud ue[ctigal neve pro c]us[t]odia publici fr[umenti pecunia de]/[tur neu]e quis post[ea] insul[am Delum et insul]as [qu]ae circum De[lum sunt in quarum] / [numero] Artemitam C[e]ladeam [et insulas uicin]as locet neue [uectigales insulam] / [Delum e]t eas insulas f[a]ciat n[eue quei insulam] Delum inc[olunt incoluerunt aut] / [poste]a incolent uec[tei]gal [debeant quo] in iure insul[a Delus queique insulam] / [incol]uerunt fuerunt [antequam bellum] Mitridates in [populum Romanum intulit] / [in eode]m iure insula Delus [queique eam in]colent sint q[---] / [--- pec]udemue quam inp[ortant --- De]lumque ad[---] / [--- D]elum queiq(ue) eam in[sulam insulas]ue quae s(upra) s(criptae) s(unt) [incolet incolu]/[eritue s]ei eius familia pe[cuniaue plus] minus dimi[nuta sit --- iurisdictio?] / [--- d(e)] e(a) r(e) [e]i populei pleb[eisue er?]it magist[ratum proue mag(istratu) ---] / [iudiciu]m iudicatioque [sit neue quis] interced[at neue quid aliud faciat] / [quominu]s setiusue d(e) e(a) r(e) iu[dicetur si]ue i[ud]icium [fiat] / s(i) s(acro) s(anctum) e(st) q(uod) [n(on) i(ure) s(it) r(ogatum) e(ius) h(ac) l(ege)] n(ihil) r(ogatur).
 - I. Délos, 1511
[A. Gabinius A. f. Capito cos., L. Calpurnius L. f. Piso cos. de s(enatus) s(ententia)] | [populu]m iuure ṛ[ogavere populusque iuure scivit ————————— pro] | [aede C]astor(is) a(nte) d(iem) VI kạ[lendas ———, tribus ————— principium] | [fuit], A. Gabinius A. f. Capiṭọ pṛ[o tribu primus scivit —————— veli]-|[tis, iu]beatis. quom res publica po[puli Romani ——————————— divinis? ————] | [. . opi?b]us ac consileis sit aucta q[uomque ————————————————] | [. . . cla]rissumae ceivitatis sit confirma[t —————————————————] | . . . . . . decorata in quo numero fanum Ạ[pollinis? ————————————]-|[.issim]um ac religiosissimum sit constituṭụ[m ————————————————] | . . . . . .em et sanctitatem caerimoniasq(ue) pr—————————— | . . . . . . insulam, in qua insula Apollinem et Dianam ṇ[atos esse arbitrantur? ——] | . . . . . . vecteigalibus leiberari, quae insula post hominum me[moriam —————] | . . . . . . regum, ceivitatum nationumque imperieis sacra leiḅ[era —————————] | [. . . . qu]omque praedones quei orbem te[r]rarum complureis [annos? vexarint? ——] | [. . . fan]a delubra simu[la]cra deorum immor[t]alium loca religio[sissuma ———] | [devast]arint, lege Ga[b]inia superatei ac deletei s[i]nt et omneis rel ——————— | . . . . . . praeter insu[l]am Delum sedes Apollinis ac Ḍianae in antei[quom —————] | [honor?]em sit rest[it]uta populeique Romani dign[it]atis maiestatis[que causa? ——] | . . . . . .rume administrata, imperio am[pli]ficato [p]ace per orbe[m terrarum ————] | [. . . . il]lam insul[a]m nobilissimam ac sa[nc]tissum[a]m deis immo[rtalibus —————] | [. . . . . i]nsulam l[ei]berari NE ∙ VF̣ . . . . . . sit . . . quom vectigal eius [———————] | [adiudi]catione q[u]am L. Ca—— c.15 —VI ∙ Delei feceruṇ[t —————————] | . . . . . . neve quid [al]iud ve[ctigal ——— pro?] c̣us[t]ọdia publica fẹ——————— | [. . . nev]e quis post[ea] insul[as illas? vicin?]as [qu]ae circum Dẹ[lum? ————] | . . . . . .ạ Artemitam C[e]ḷadeam —— c.15 ——as locet nevẹ ———————— | . . . . . . eas insulas [fa]ciat n[———— que]i Delum inc[olunt ———————————] | [poste]ạ incolent vec[ti]ga[l—————]u iure insul————————————————— | . . . . . .verunt fuerunt ——— c.14 —— Ṃitridates in ————————————— | . . . . . .m iure insula Delus [queique eam in]colent sint ọ————————— ———— | . . . . . .udemve quam int[———— De]lumque ad——————————————————— | . . . . . . Delum queiq(ue) eam in[colent . . . . . .]ạe quae s(upra) s(criptae) s(unt) n——— | [. . . . . . s]ei eius familia pe[cuniave plus] ṃinus dimị[nuta sit ————————————] | . . . . . .erei populei pleb[isve —— c.9 ——]it magist[ratus prove magistratu ———] | . . . . . .a iudicatioque —— c.12 —— interced———————————————— | [quominu]s setiusve d(e) e(a) r(e) iu[dicetur si]ve i[ud]icium [fiat liceto]. | {vac.} s(i) s(acrum) s(anctum) e(st) q(uod) [n(on) i(ure) s(it) r(ogatum) e(ius) h(ac) l(ege)] n(ihil) r(ogatur). |[Αὖλος Γ]α̣βείνιος Αὔλου [υἱὸς Καπίτων] ὕπ̣[ατος καὶ Λεύκιος Καλπόρνιος Λευκί]-|[ου υἱὸ]ς Πείσων ὕπατ[ος ————] | [. . . . . δικα]ί̣ως ἐκύρω[σε ———] | [. . . πρὸ ἡμερ]ῶν ἓξ καλ[ανδῶν ———] | ———
 - RS, n° 22

Bibliographie

  • Cuq, E., « L'Inscription bilingue de Délos de l'an 58 av. J.-C. », BCH, 46, 1922, 198-215
  • Nicolet, C., « La loi Gabinia-Calpurnia de Délos et L. Iulius Caesar, censeur en 61 av. J.-C. », REL, 51, 1973, 150-158
  • Nicolet, C., « La lex Gabinia Calpurnia de insula Delo et la loi annonaire de Clodius (58 av. J.-C.) », CRAI, 124, 1980, 260-292
  • Dumont, J. C., Ferrary, J.-L., Moreau, Ph., Nicolet, C., Insula sacra. La loi Gabinia Calpurnia de Délos (58 av. J.-C.), Rome, 1980
  • Crawford, M., Ferrary, J.-L., Moreau, Ph., Nicolet, C., « Lex Gabinia Calpurnia de insula Delo », RS, 345-351
  • Ferrary, J.-L., « Princeps legis et adscriptores: la collégialité des magistrats romains dans la procédure de proposition des lois », RPh, 70, 1996, 217-246, part. 231-2

Commentaire

Cette loi consulaire de 58, peut-être votée en février (Dumont 1980, 25-33) est ignorée par une tradition littéraire pourtant particulièrement riche pour cette période, et ne nous est connue que par une inscription bilingue découverte à Délos en 1907 et publiée pour la première fois en 1922. Elle possède des considérants comme on en trouve d'habitude dans des s. c., et qui permettaient à Gabinius de célébrer la répression de la piraterie grâce à la loi dont il avait été l'auteur en 67 (notice n° 404). Délos (que les Romains n'avaient pas retirée à Athènes malgré le ralliement de cette dernière à Mithridate) avait beaucoup souffert de l'occupation de Mithridate puis de l'attaque en 69 du pirate Athénodore (Phlégon de Tralles, FrGrHist, 257, F 12Καὶ Ἀθηνόδωρος πειρατὴς ἐξανδραποδισάμενος Δηλίους τὰ τῶν λεγομένων θεῶν ξόανα διελυμήνατο, Γάιος δὲ Τριάριος τὰ λελωβημένα τῆς πόλεως ἐπισκευάσας ἐτείχισε τὴν Δῆλον.), dont elle ne se releva d'ailleurs jamais vraiment [voir E. Le Quéré, Les Cyclades sous l’Empire romain. Histoire d’une renaissance, Rennes, 2015, 33-48].

La loi de 58 lui accorde essentiellement l'immunité fiscale (les uectigalia abolis avaient probablement été imposés par Sylla ; ils n'impliquaient pas nécessairement que Délos cessât d'être un port-franc, mais les autres revenus fiscaux de l'île avaient dû être retirés aux Athéniens au profit du peuple romain ; pour une opinion différente, voir R. Étienne, Ténos II. Ténos et les Cyclades du milieu du IVe siècle avant J.-C. au milieu du IIIe siècle après J.-C., Athènes, 1990, 134). L'interprétation des dernières lignes du texte, très lacunaires, reste difficile : on a d'abord pensé qu'il s'agissait de procédures offertes aux habitants de Délos pour recouvrer les biens perdus du fait des pirates (Cuq ; Moreau 1980, 127-143), mais il est plus probablement question d'une procédure en amende sanctionnant quiconque assujettirait l'île à un impôt ou mettrait en adjudication la ferme de cet impôt (RS).

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Gabinia Calpurnia sur l’île de Délos", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice783/. Date de mise à jour :03/04/23 .