Sources

Commentaire

Une lettre d’un triumvir connue depuis 1705 permettait de savoir que la cité d’Aphrodisias avait vu ses privilèges garantis à la fois par un édit, un s. c., un traité et une loi (Lex Aphrod., doc. 6, l. 23-33ἀλλὰ καὶ [ἡ]-/μᾶς παρεκάλε-/[σ]εν εἰς τὸ τοῦ γεγο-/νότος ὑμεῖν ἐπι-/κρίματος καὶ δόγμα-/τος καὶ ὁρκίου καὶ νό-/μου ἀντιπεφωνημέ-/να ἐκ τῶν δημοσίων / δέλτων ἐξαποστεῖ-/λαι ὑμεῖν τὰ ἀντί-/γραφα.). Cette lettre, traditionnellement attribuée à Antoine, l’est à Octave par J. Reynolds ; de nouveaux arguments en faveur d’Antoine ont été proposés par A. Giovannini. Le s. c. doit être daté de 39 plutôt que de 35 (Robert, 419 = OMS, VI, 43 ; Reynolds, 63-65). On n’en connaissait que deux fragments attribués jusque-là à deux documents différents (RDGE, 28 B et 29), mais on a maintenant un texte beaucoup plus long qui, vers la fin, donne instruction aux consuls C. Caluisius et L. Marcius Censorinus (ou aux consuls suffects qui allaient leur succéder, C. Cocceius Balbus et P. Alfenus Varus : Reynolds, 90, commentaire à Lex Aphrod., doc. 8, l. 88-90 [․…………..c.65………….. τ]ά τε πλήθη ἐνένκωσιν ἃ ἂν οὗτοι / [․․․․․.c.45․․․․․․․ ?φροντίσωσιν ὅπως ἐπειδὴ…. γ]ένωνται, κατασταθῶσίν τε νόμον / [περὶ τούτων τῶν πρ]αγμάτων ἐπὶ τὸν δῆμον [ ?ἐπιφέρωσιν..․․․c.10..․․․].) de proposer une loi au peuple. Les θεμιστῆρες mentionnés un peu plus haut (Lex Aphrod., doc. 8, l. 85[βευτῶν ?ὀμόσαι ․․․․․․․․c.55․․․․․․․․]ΗΑΝ αὐτοὺς τοὺς θεμιστῆρας πα-) étant très vraisemblablement des fétiaux, comme l’a suggéré J. Reynolds (89-90), les prescriptions concernant la conclusion formelle du traité avec l’échange des serments devaient figurer dans Lex Aphrod., doc. 8, l. 83-85 ὅπως τε Λεύκιος Μάρκιος Κηνσ]ωρεῖνος καὶ Γάϊος Καλουείσιος / [ὕπατοι ?τὸ ὅρκιον τοῦ δήμου τοῦ Ῥωμαίων γενέσθαι φροντίσωσι τόν τε δῆμον τὸν Πλαρασ]έων καὶ Ἀφροδ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ω̣ν̣ διὰ τῶν πρεσ-/ [βευτῶν ?ὀμόσαι …………..c.55…………..]. L’ordre n’est donc pas celui qu’on attendrait si la loi avait eu pour but de faire ratifier le traité par le peuple avant l’ultime sanction religieuse de l’échange des serments. Nous savons d’autre part que l’échange des serments eut lieu au Sénat (Lex Aphrod., doc. 8, l. 95[․․․ c.11․․․.․ καὶ] v. συνκλητικοὶ τριακό̣σ̣[ιοι τεσσαράκοντα ὅτε ἐγ]ένετο τὸ ὅρκιον. vacat, et Lex Aphrod., doc. 9, l. 7Εἶδος ὁρκίου γενομένου Ῥωμαίων καὶ Πλαρασέων Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ω̣ν̣ παρόντων συνκλητικῶν τμʹ.), et il est possible que le traité ait été conclu sous la seule autorité du Sénat. La lettre n° 6 ne permet pas de douter que le s. c., le serment et la loi aient été des documents distincts, et pourtant seul le s. c. semble avoir été gravé en entier sur le « mur des archives ». C’était manifestement le texte fondamental, dont les autres s’étaient inspirés : on notera la présence d’impératifs dans Lex Aphrod., doc. 8, l. 65-69[ ?ἐάν τε στρατηγός, ἀντιστράτηγος, ὕπατός τ]ε v. ἐάν τε καὶ ἕτερός τις ἄρχων προσόδους̣ [δη]μ̣οσίας δή-/[μου Ῥωμαίων ?αὐτοῖς ἐπιτάσσῃ ?παρὰ τὰ φιλάνθρωπα τὰ ὑπὸ τῆς σ]υνκλήτου Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣ε̣ῦσι δεδομένα, συν̣κεχωρημένα / [․․․…c.45․․․…]νται, μήτε μήν τις ἐκείνων τῶν πραγμάτων̣ τινί τι μισθούτ<ω> / [․․․…c.25․․․․… ἄρχων, ἀντάρχων τε ὃς ἂν περὶ τῶ]ν ἐν τα̣[ῖ]ς̣ ἐπαρχείαις δικαιοδότῃ ἐπικρεινέτω μή τι ὑπε-/[ναντίον τούτῳ τῷ δόγματι τῆς συνκλήτου γένηται·, comme si le s. c. adoptait déjà le style du serment ou de la loi. Le document n° 9 contient un extrait du serment (Lex Aphrod., doc. 9, l. 7-9Εἶδος ὁρκίου γενομένου Ῥωμαίων καὶ Πλαρασέων Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ω̣ν̣ παρόντων συνκλητικῶν τμʹ. / ἔπαρχον, φρουράν τε εἴσω πόλεως Πλαρασέων καὶ Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έων εἴς τε τὴν ἑαυτῶν χώραν ἥτις / αὐτῶν χώρα ἰδιόκτητος αὐτῶν ὑπάρχῃ ἄκοντες μὴ ἐπιδεχέσθωσαν. προσόδους, φόρους μὴ διδότωσαν.), entre deux autres fragments que J. Reynolds voudrait attribuer à la loi. Mais cela paraît très peu probable (cf. Ferrary, RS, 1, 339) : on ne trouve pas dans ces lignes l’impératif que l’on attendrait dans des fragments de loi, ni même (sauf dans J Lex Aphrod., doc. 9, l. 10-13 Ὅπως τε ἐν τοῖς ἀγῶσιν καὶ ταῖς μονομαχίαις ἔτι τε κυνηγίοις καὶ ἐὰν ἄθληται ἀγωνίζωνται ἐν πόλει Ῥώμῃ πλησίον τε πόλεως Ῥώμης / μειλίου ἑνὸς ἐν τῷ τῶν συνκλητικῶν τόπῳ πρεσβευταῖς Πλαρασέων καὶ Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ων καθῆσθαι θεωρεῖν τε ἔξῃ καὶ οἵτινες δὲ / ἄμ ποτε πρεσβευταὶ Πλαρασέων καὶ Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ω̣ν̣ εἰς Ῥώμην πρὸς τὴν σύνκλητον παραγένωνται τοῖς ἄρχουσιν, ἀντάρχουσιν / δήμου Ῥωμαίων τοῖς ἐξουσία̣ν ἔχουσιν σύνκλητον συναγαγεῖν ἐνφανίσωσιν ὅπως σύνκλητος αὐτοῖς δοθῇ v. : Ὅπως suivi du subjonctif) une formulation qui pourrait convenir au texte d’une rogatio, mais des infinitifs dans Lex Aphrod., doc. 9, l. 2-6 μήτε μὴν ἄρχοντά τινα ἢ ἀντάρχοντα δήμου Ῥωμαίων ἕτερόν τέ τινα εἰς τὴν πόλιν ἢ καὶ τὴν χώ/ραν ἢ καὶ τοὺς ὅρους τοὺς Πλαρασέων καὶ Ἀφροδεισιέων στρατιώτην καὶ ἀντιστρατιώτην, ἱππέα, / ἕτερόν τινα εἰς παραχειμασίαν πρὸς αὐτοὺς δίδοσθαι μηδὲ καταθέσθαι ἕτερόν τινα εἰς παραχειμασίαν πρὸς αὐτοὺς δίδοσθαι μηδὲ καταθέσθαι κελεύειν μήτε χρήματα / μήτε στρατιώτας μήτε πλοῖα μήτε σεῖτον μήτε ὅπλα μήτε σχεδίας μήτε μὴν ἕτερόν τι πρᾶγμα / vac. τῷ δήμῷ τῷ Πλαρασέων καὶ Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ω̣ν̣ ἐπιτάσσεσθαι vacat., et ἀρέσκει (= placet) suivi de l’infinitif, c.-à-d. un formulaire caractéristique des s. c., dans Lex Aphrod., doc. 9, l. 13-15 ἀρέσκει ἐκ τοῦ στί-/χου σύνκλητον αὐτοῖς δοθῆναι, ἐξουσίαν τε αὐτοῖς γενέσθαι εἰς τὸ ἐκείνῃ τῇ τάξει διαλεγῆναι ἐμφανίσαι τε, ἐν ἡμέραις δέκα ταῖς / ἔνγιστα αἷς ἂν προσέλθωσιν ἐμφανίσωσιν ἀπόκριμα πρεσβευταῖς Πλαρασέων καὶ Ἀφροδεισιέων δοθῆναι vacat. ; de fait J. Reynolds, Aphrodisias and Rome, Londres, 1982, Lex Aphrod., doc. 9, l. 2-6 μήτε μὴν ἄρχοντά τινα ἢ ἀντάρχοντα δήμου Ῥωμαίων ἕτερόν τέ τινα εἰς τὴν πόλιν ἢ καὶ τὴν χώ/ραν ἢ καὶ τοὺς ὅρους τοὺς Πλαρασέων καὶ Ἀφροδεισιέων στρατιώτην καὶ ἀντιστρατιώτην, ἱππέα, / ἕτερόν τινα εἰς παραχειμασίαν πρὸς αὐτοὺς δίδοσθαι μηδὲ καταθέσθαι ἕτερόν τινα εἰς παραχειμασίαν πρὸς αὐτοὺς δίδοσθαι μηδὲ καταθέσθαι κελεύειν μήτε χρήματα / μήτε στρατιώτας μήτε πλοῖα μήτε σεῖτον μήτε ὅπλα μήτε σχεδίας μήτε μὴν ἕτερόν τι πρᾶγμα / vac. τῷ δήμῷ τῷ Πλαρασέων καὶ Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ω̣ν̣ ἐπιτάσσεσθαι vacat. et Lex Aphrod., doc. 9, l. 10-15 Ὅπως τε ἐν τοῖς ἀγῶσιν καὶ ταῖς μονομαχίαις ἔτι τε κυνηγίοις καὶ ἐὰν ἄθληται ἀγωνίζωνται ἐν πόλει Ῥώμῃ πλησίον τε πόλεως Ῥώμης / μειλίου ἑνὸς ἐν τῷ τῶν συνκλητικῶν τόπῳ πρεσβευταῖς Πλαρασέων καὶ Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ων καθῆσθαι θεωρεῖν τε ἔξῃ καὶ οἵτινες δὲ / ἄμ ποτε πρεσβευταὶ Πλαρασέων καὶ Ἀ̣φ̣ρ̣ο̣δ̣ε̣ι̣σ̣ι̣έ̣ω̣ν̣ εἰς Ῥώμην πρὸς τὴν σύνκλητον παραγένωνται τοῖς ἄρχουσιν, ἀντάρχουσιν / δήμου Ῥωμαίων τοῖς ἐξουσία̣ν ἔχουσιν σύνκλητον συναγαγεῖν ἐνφανίσωσιν ὅπως σύνκλητος αὐτοῖς δοθῇ v. ἀρέσκει ἐκ τοῦ στί-/χου σύνκλητον αὐτοῖς δοθῆναι, ἐξουσίαν τε αὐτοῖς γενέσθαι εἰς τὸ ἐκείνῃ τῇ τάξει διαλεγῆναι ἐμφανίσαι τε, ἐν ἡμέραις δέκα ταῖς / ἔνγιστα αἷς ἂν προσέλθωσιν ἐμφανίσωσιν ἀπόκριμα πρεσβευταῖς Πλαρασέων καὶ Ἀφροδεισιέων δοθῆναι vacat sont identiques à Lex Aphrod., doc.8, l. 32-36 μήτε μὴν ἄρχοντά τιν[α ἢ ἀντάρχοντα δήμου Ῥωμαίων ἕτερόν τέ] / [τινα εἰς τὴ]ν πόλιν ἢ̣ [τ]ὴ̣ν̣ χώραν ∙ ἢ καὶ τοὺς ὅρους τοὺ[ς] Πλαρασέων κα̣[ὶ Ἀφροδεισιέων στρατιώτην καὶ ἀντιστρα]-/[τιώτην, ἱππ]έα, ἕτερό̣[ν τινα εἰ]ς παρα̣[χει]μ̣α̣σ̣[ί]α̣ν πρὸς αὐτοὺς δίδο[σθαι μηδὲ καταθέσθαι κελεύειν, μήτε χρή]-/[ματα ∙ ? μήτ]ε̣ στρα[τιώτας ? μήτε πλοῖα ? μήτε σεῖτον ? μή]τε ὅπλα μήτε σχ[εδίας ? μήτε μὴν ἕτερόν τι πρᾶγμα] /[τῷ δήμῳ τῷ] Πλα̣ρ̣[ασέων καὶ Ἀφροδεισιέων ἐπιτάσσεσθαι…………..] ? et Lex Aphrod., doc.8, l. 76-83 ὅπως τ]ε ἐν τοῖς ἀγῶσί τε καὶ ταῖς μονομα-/[χίαις ἔτι τε κυνηγίοις, καὶ ἐὰν ἀθληταὶ ἀγωνίζωνται ἐν πόλει Ῥώμῃ πλησίον τε πόλεως Ῥώμης μιλίου ἑνός, ἐν τῷ τῶν / [συνκλητικῶν τόπῳ τῷ? πρεσβευτῇ Πλαρασέων καὶ Ἀφροδεισιέων καθῆσθαι, θε]ωρεῖν τ’ ἐξὸν ᾖ καὶ οἵτινες δὲ ἄν / [ποτε πρεσβευταὶ τοῦ? δήμου τοῦ Πλαρασέων καὶ Ἀφροδεισιέων εἰς Ῥώμην π]ρὸς τὴν σύνκλητον παραγένωνται, / [τοῖς ἄρχουσιν, ἀντάρχουσιν δήμου Ῥωμαίων, τοῖς ἐξουσίαν ἔχουσιν σύνκλητ]ον συναγαγεῖν, ἐνφανίσωσιν ὅπως / [σύνκλητος αὐτοῖς δοθῇ· ἀρέσκειν δὲ ἐκ τοῦ στίχου σύνκλητον αὐτοῖς δοθῆναι, ἐξο]υσίαν τε αὐτοῖς γενέσθαι εἰς τὸ ἐ-/ [κείνῃ τῇ τάξει διαλεγῆναι ἐμφανίσαι τε, ἐν ἡμέραις δέκα ταῖς ἔνγιστα, αἷς ἂν πρ]οσέλθωσιν, ἐνφανίσωσιν ἀπόκριμα / [πρεσβευταῖς Πλαρασέων καὶ Ἀφροδεισιέων δοθῆναι. (texte du s. c.), à part quelques variantes purement formelles qui n’impliquent pas l’appartenance à des documents différents, mais peuvent s’expliquer par l’usage d’une « tradition indirecte », si les fragments regroupés dans le texte n° 9 proviennent de citations contenues dans des lettres impériales (ce qui pourrait rendre compte de doc. 9, l. 1 : Εἶδος ἐκ τῶν δεδομένων φιλανθρώπων ὑπό τε Αὐτοκρατόρων καὶ συνκλήτου καὶ δήμον Ῥωμαίων). On doit finalement se résoudre à admettre que nous ne pouvons rien dire du contenu exact de la loi et de son rapport avec le traité.