Nom de la loi
Loi Trebonia (pl.sc.) sur les provinces consulaires
Date
55 av. J.-C.
Thèmes
- Lois sur les magistratures et les promagistratures
- Attribution, prorogation et abrogation d'imperium
Sources
Vell., 2, 46, 233. 2. Γάιος δὲ δὴ Τρεβώνιος δημαρχῶν ἔγραψε τῷ μὲν τήν τε Συρίαν καὶ τὰ πλησιόχωρα αὐτῆς, τῷ δὲ τὰς Ἰβηρίας καὶ γάρ τι καὶ ἔναγχος ἐκεκίνηντο ἄρχειν ἐπὶ πέντε ἔτη δοθῆναι, στρατιώταις τε ὅσοις ἂν ἐθελήσωσι καὶ τῶν πολιτῶν καὶ τῶν συμμάχων χρωμένοις, καὶ πόλεμον καὶ εἰρήνην πρὸς οὓς ἂν βουληθῶσι ποιουμένοις. 3. χαλεπῶς οὖν ἐπὶ τούτῳ πολλῶν, καὶ μάλιστα τῶν τοῦ Καίσαρος φίλων, ἐχόντων, ὅτι ἤμελλον ἐκεῖνοι, τυχόντες ὧν διῳκοῦντο, τὸν Καίσαρα μηκέτ᾽ ἐπὶ πολὺ τὴν ἀρχὴν ἕξοντα καθείρξειν, καὶ παρασκευαζομένων διὰ τοῦτο ἀντειπεῖν τινων τοῖς γεγραμμένοις, φοβηθέντες οἱ ὕπατοι μὴ διαμάρτωσιν ὧν ἔπραττον, προσεποιήσαντο αὐτοὺς ὥστε τὴν ἡγεμονίαν καὶ ἐκείνῳ τρία ἔτη πλείω, ὥς γε τἀληθὲς εὑρίσκεται, μηκῦναι. 4. οὐ μέντοι καὶ ἐς τὸν δῆμόν τι ὑπὲρ αὐτοῦ πρότερον ἐσήνεγκαν πρὶν τὰ σφέτερα βεβαιώσασθαι. οἵ τε γὰρ τοῦ Καίσαρος ἐπιτήδειοι προκαταληφθέντες οὕτως ἡσύχασαν, καὶ τῶν ἄλλων τὸ μὲν πολὺ δουλωθὲν ὑπὸ τοῦ φόβου ἡσυχίαν ἤγαγον, ἀγαπῶντες εἰ καὶ ὥς περισωθεῖεν.
34.1. ὁ δὲ δὴ Κάτων καὶ ὁ Φαουώνιος ἠναντιοῦντο μὲν πᾶσι τοῖς πρασσομένοις ὑπ᾽αὐτῶν, συνεργοὺς ἄλλους τέ τινας καὶ τοὺς δύο δημάρχους ἔχοντες, ἅτε δὲ ὀλίγοι πρὸς πολλοὺς ἀγωνιζόμενοι μάτην ἐπαρρησιάζοντο, 2. καὶ ὁ μὲν Φαουώνιος μίαν ὥραν μόνην παρὰ τοῦ Τρεβωνίου πρὸς τὴν ἀντιλογίαν λαβών, κατέτριψεν αὐτὴν ὑπὲρ αὐτῆς τῆς τοῦ καιροῦ στενοχωρίας εἰκῇ βοῶν: ὁ δὲ δὴ Κάτων ἔτυχε μὲν ἐν δύο ὥραις δημηγορῆσαι 3. τραπόμενος δὲ πρὸς κατηγορίαν τῶν τε ἐν χερσὶ καὶ τῆς ὅλης καταστάσεως, ὥσπερ εἰώθει, κατανάλωσε τὸν καιρὸν πρὶν καὶ ὁτιοῦν τῶν προκειμένων εἰπεῖν, 1 οὐχ ὅτι οὐκ ἐνεδέχετό τι καὶ περὶ ἐκείνων λεχθῆναι, ἀλλ᾽ ἵν᾽ ἔτι τι δημηγορῆσαι δοκῶν ἔχειν ὑπό τε τοῦ Τρεβωνίου σιγασθῇ καὶ αὐτῷ καὶ τοῦτ᾽ αὐτὸ ἐγκαλῇ, ἐπεὶ εὖ γε ἠπίστατο ὅτι οὐδ᾽ εἰ πάσῃ τῇ ἡμέρᾳ ἐκέχρητο, πεῖσαί τι ὧν ἐβούλετο ψηφίσασθαί σφας ἐδύνατο. 4. οὐκοῦν οὔτε παραχρῆμα σιωπῆσαι κελευσθεὶς ἐπαύσατο, ἀλλὰ καὶ ἐξωσθεὶς καὶ ἑλκυσθεὶς ἐκ τοῦ συλλόγου ἐπανῆλθε, καὶ τὸ τελευταῖον καὶ ἐς τὸ οἴκημα ἐσαχθῆναι προσταχθεὶς οὐκ ἐμετρίασεν.
35.1. Καὶ ἐκείνη μὲν ἡ ἡμέρα οὕτω κατετρίβη ὥστε μηδ᾽εἰπεῖν ἀρχὴν μηδὲν τοὺς δημάρχους δυνηθῆναι. ἐν γάρ τοι ταῖς συνόδοις ταῖς τοῦ δήμου ἐν αἵς γε καὶ ἐβουλεύοντο, πάσαις τοῖς ἰδιώταις πρὸ τῶν τὰς ἀρχὰς ἐχόντων ὁ λόγος ἐδίδοτο, 2. πρὸ τῶν τὰς ἀρχὰς ἐχόντων ὁ λόγος ἐδίδοτο, τοῦ μηδένα αὐτῶν, ὡς ἔοικε, τῇ τοῦ κρείττονος γνώμῃ προκαταλαμβανόμενον ὑποστέλλεσθαί τι ὧν φρονοίη, ἀλλ᾽ ἐπὶ πάσης παρρησίας τὰ δοκοῦντα αὐτῷ λέγειν. 3. φοβηθεὶς οὖν ὁ Γάλλος μή τις αὐτὸν ἐκ τῆς ἀγορᾶς τῇ ὑστεραίᾳ ἐξείρξῃ ἢ καὶ δεινότερόν τι ἐργάσηται, ἔς τε τὸ συνέδριον ἀφ᾽ ἑσπέρας ἐσῆλθε καὶ ἐν αὐτῷ ἐνυκτέρευσε, τῆς τε ἀσφαλείας ἕνεκα τῆς παρὰ τοῦ χωρίου, καὶ ὅπως ἐκεῖθεν ἅμα ἕῳ πρὸς τὸ πλῆθος ἐξέλθῃ 4. καὶ τοῦτον μὲν ὁ Τρεβώνιος μάτην ἐνταῦθα καὶ τὴν νύκτα καὶ τῆς ἡμέρας τὸ πλεῖον ἐνδιατρῖψαι ἐποίησε, πάσας τὰς θύρας τοῦ βουλευτηρίου κλείσας: τὸν δὲ Ἀτέιον τόν τε Κάτωνα καὶ τὸν Φαουώνιον καὶ τοὺς ἄλλους τοὺς μετ᾽ αὐτῶν ὄντας ἕτεροι, προκαταλαβόντες τῆς νυκτὸς τὸ τοῦ συλλόγου χωρίον, ἐξεῖργον. 5. καὶ ἐπειδὴ ὁ μὲν Φαουώνιος καὶ ὁ Νίννιος διαλαθόντες πως ἔνδον ἐγένοντο, ὁ δὲ δὴ Κάτων καὶ ὁ Ἀτέιος ἐπαναβάντες τισὶ τῶν περιεστηκότων καὶ μετεωρισθέντες ὑπ᾽ αὐτῶν διοσημίαν, ὡς καὶ διαλύσοντές σφας, ἐπεφήμιζον, 1 τούτους μὲν ἑκατέρους οἱ ὑπηρέται τῶν δημάρχων ἐξήλασαν, τοὺς δ᾽ ἄλλους τοὺς σὺν αὐτοῖς ὄντας κατετραυμάτισαν, καί τινας καὶ ἀπέκτειναν.
36.1. Κυρωθέντος δὲ οὕτω τοῦ νόμοῦ, καὶ τοῦ πλήθους ἀπαλλαττομένου ἤδη ἐκ τοῦ συλλόγου…
Bibliographie
- Marshall, B.A., Crassus. A Political Biography, Amsterdam, 1976, 139-146
- Ward, A.M., Marcus Crassus and the Late Roman Republic, Columbia, 1977, 273-275
- Seager, Pompey, 130-131
- Ridley, R.T., « Pompey's Commands in the 50's. How Cumulative ? », RhM 126, 1983, 136-148
- Girardet, K.M., « Imperium und Provinciae des Pompeius seit 67 v. Chr. », CCG 3, 1992, 177-188, part. 186 (= Rom auf dem Weg von der Republik zum Prinzipat, 28-38)
Commentaire
Nous ne disposons que de sources relativement tardives, souvent discordantes et inexactes. L'auteur du pl. sc., C. Trebonius, n'est mentionné que par la periocha de Tite Live, Plutarque (Plut., Pomp., 52, 4 ἔπειτα νόμους διὰ Τρεβωνίου δημαρχοῦντος εἰσέφερον, Καίσαρι μέν, ὥσπερ ὡμολόγητο, δευτέραν ἐπιμετροῦντας πενταετίαν, Κράσσῳ δὲ Συρίαν καὶ τὴν ἐπὶ Πάρθους στρατείαν διδόντας, αὐτῷ δὲ Πομπηΐῳ Λιβύην ἅπασαν καὶ Ἰβηρίαν ἑκατέραν καὶ τέσσαρα τάγματα στρατιωτῶν ; Plut., Cat. mi., 43, 11. Γαΐου δὲ Τρεβωνίου γράψαντος νόμον ὑπὲρ νομῆς ἐπαρχιῶν τοῖς ὑπάτοις, ὥστε τὸν μὲν Ἰβηρίαν ἔχοντα καὶ Λιβύην ὑφ᾽ αὑτῷ, τὸν δὲ Συρίαν καὶ Αἴγυπτον, οἷς βούλοιντο πολεμεῖν καὶ καταστρέφεσθαι ναυτικαῖς καὶ πεζικαῖς δυνάμεσιν ἐπιόντας,) et Dion (Dio, 39, 33, 233. 2. Γάιος δὲ δὴ Τρεβώνιος δημαρχῶν ἔγραψε τῷ μὲν τήν τε Συρίαν καὶ τὰ πλησιόχωρα αὐτῆς, τῷ δὲ τὰς Ἰβηρίας καὶ γάρ τι καὶ ἔναγχος ἐκεκίνηντο ἄρχειν ἐπὶ πέντε ἔτη δοθῆναι, στρατιώταις τε ὅσοις ἂν ἐθελήσωσι καὶ τῶν πολιτῶν καὶ τῶν συμμάχων χρωμένοις, καὶ πόλεμον καὶ εἰρήνην πρὸς οὓς ἂν βουληθῶσι ποιουμένοις.), alors que Velleius, parlant de la province de Crassus et de la prorogation de celle de César, semble les attribuer toutes deux à une loi de Pompée.
Le précédent de la loi Clodia de 58 (notice n° 106) ferait penser à une attribution nominative des deux Espagnes à Pompée, l'Afrique étant ajoutée à tort par Plutarque (outre Plut., Pomp., 52, 4 ἔπειτα νόμους διὰ Τρεβωνίου δημαρχοῦντος εἰσέφερον, Καίσαρι μέν, ὥσπερ ὡμολόγητο, δευτέραν ἐπιμετροῦντας πενταετίαν, Κράσσῳ δὲ Συρίαν καὶ τὴν ἐπὶ Πάρθους στρατείαν διδόντας, αὐτῷ δὲ Πομπηΐῳ Λιβύην ἅπασαν καὶ Ἰβηρίαν ἑκατέραν καὶ τέσσαρα τάγματα στρατιωτῶν et Plut., Cat. mi., 43, 11. Γαΐου δὲ Τρεβωνίου γράψαντος νόμον ὑπὲρ νομῆς ἐπαρχιῶν τοῖς ὑπάτοις, ὥστε τὸν μὲν Ἰβηρίαν ἔχοντα καὶ Λιβύην ὑφ᾽ αὑτῷ, τὸν δὲ Συρίαν καὶ Αἴγυπτον, οἷς βούλοιντο πολεμεῖν καὶ καταστρέφεσθαι ναυτικαῖς καὶ πεζικαῖς δυνάμεσιν ἐπιόντας,, cf. Plut., Caes., 28, 8οἱ δὲ καὶ χρόνον ἐπεψηφίσαντο τῶν ἐπαρχιῶν: δύο δὲ εἶχεν, Ἰβηρίαν καὶ Λιβύην σύμπασαν.) et Appien, et de la Syrie à Crassus, l'Égypte étant ajoutée à tort par Plutarque (Plut., Cat. mi., 43, 11. Γαΐου δὲ Τρεβωνίου γράψαντος νόμον ὑπὲρ νομῆς ἐπαρχιῶν τοῖς ὑπάτοις, ὥστε τὸν μὲν Ἰβηρίαν ἔχοντα καὶ Λιβύην ὑφ᾽ αὑτῷ, τὸν δὲ Συρίαν καὶ Αἴγυπτον, οἷς βούλοιντο πολεμεῖν καὶ καταστρέφεσθαι ναυτικαῖς καὶ πεζικαῖς δυνάμεσιν ἐπιόντας,). Mais Plutarque (Plut., Crass., 15, 7καί μετ᾽ οὐ πολὺν χρόνον αὖθις ὅπλοις περισχόντες τὸ βῆμα καί τὸν Κάτωνα τῆς ἀγορᾶς ἐκβαλόντες καί τινας ὑποστάντας ἀποκτείναντες, Καίσαρι μὲν ἄλλην ἐπέδοσαν πενταετίαν τῆς ἀρχῆς, αὑτοῖς δὲ τῶν ἐπαρχιῶν ἐψηφίσαντο Συρίαν καὶ Ἰβηρίας συναμφοτέρας. κληρουμένων δὲ Συρίαν ἔλαχε Κράσσος, τὰ δ᾽ Ἰβηρικὰ Πομπήιος.) parle de sortitio, et on ne peut exclure que la tradition ait sur ce point été respectée en apparence, même si le tirage au sort était arrangé à l'avance. Dans une lettre du 27 avril 55 (Cic., Att., 4, 9, 1Nos hic cum Pompeio fuimus. Multa mecum de re publica sane sibi displicens, ut loquebatur (sic est enim in hoc homine dicendum), Syriam spernens, Hispaniam iactans.), Cicéron parle d'un entretien où Pompée s'est montré sane sibi displicens..., Syriam spernens, Hispaniam iactans : on a pensé que la loi Trebonia n'avait pas encore été votée (ainsi Shackleton Bailey), mais une autre interprétation possible serait que, les provinces ayant été votées mais la sortitio n'ayant pas encore eu lieu, Pompée affectât de n'être intéressé ni par l'une ni par l'autre.
Les deux provinces furent attribuées pour 5 ans (Per. Liv., 105Cum C. Catonis tribuni plebis intercessionibus comitia tollerentur, senatus uestem mutauit. ; Dio, 39, 33, 233. 2. Γάιος δὲ δὴ Τρεβώνιος δημαρχῶν ἔγραψε τῷ μὲν τήν τε Συρίαν καὶ τὰ πλησιόχωρα αὐτῆς, τῷ δὲ τὰς Ἰβηρίας καὶ γάρ τι καὶ ἔναγχος ἐκεκίνηντο ἄρχειν ἐπὶ πέντε ἔτη δοθῆναι, στρατιώταις τε ὅσοις ἂν ἐθελήσωσι καὶ τῶν πολιτῶν καὶ τῶν συμμάχων χρωμένοις, καὶ πόλεμον καὶ εἰρήνην πρὸς οὓς ἂν βουληθῶσι ποιουμένοις.), selon le modèle de la loi Vatinia de 59 (notice n° 746).
Selon Plutarque (Plut., Cat. mi., 43, 11. Γαΐου δὲ Τρεβωνίου γράψαντος νόμον ὑπὲρ νομῆς ἐπαρχιῶν τοῖς ὑπάτοις, ὥστε τὸν μὲν Ἰβηρίαν ἔχοντα καὶ Λιβύην ὑφ᾽ αὑτῷ, τὸν δὲ Συρίαν καὶ Αἴγυπτον, οἷς βούλοιντο πολεμεῖν καὶ καταστρέφεσθαι ναυτικαῖς καὶ πεζικαῖς δυνάμεσιν ἐπιόντας,) et Dion (Dio, 39, 33, 233. 2. Γάιος δὲ δὴ Τρεβώνιος δημαρχῶν ἔγραψε τῷ μὲν τήν τε Συρίαν καὶ τὰ πλησιόχωρα αὐτῆς, τῷ δὲ τὰς Ἰβηρίας καὶ γάρ τι καὶ ἔναγχος ἐκεκίνηντο ἄρχειν ἐπὶ πέντε ἔτη δοθῆναι, στρατιώταις τε ὅσοις ἂν ἐθελήσωσι καὶ τῶν πολιτῶν καὶ τῶν συμμάχων χρωμένοις, καὶ πόλεμον καὶ εἰρήνην πρὸς οὓς ἂν βουληθῶσι ποιουμένοις.), Pompée et Crassus auraient reçu le droit de lever autant de troupes qu'ils le voudraient (nous ne savons en fait combien de légions Crassus emmena en Syrie ; quant à Pompée, il dut envoyer des renforts en Espagne, mais il fit également prêter le serment militaire à des mobilisables qu'il n'utilisa pas immédiatement : ainsi put-il en 53 mettre à la disposition de César une légion qu'il avait mobilisée en Cisalpine pendant son consulat de 55 : Caes., Gall., 6, 1 ab Gnaeo Pompeio proconsule petit, quoniam ipse ad urbem cum imperio rei publicae causa remaneret, quos ex Cisalpina Gallia consulis sacramento rogauisset, ad signa conuenire et ad se proficisci iuberet. et Hirtius, Caes.Gall. 8, 54, 2 ; voir Brunt, IM, 461-463 et 472), le droit aussi de faire la guerre à qui ils le voudraient : on trouve des indications de ce genre à partir de la loi Manilia de 66 (notice n° 534), et l'interprétation en est toujours malaisée. Selon d'autres sources (Per. Liv., 105Cum C. Catonis tribuni plebis intercessionibus comitia tollerentur, senatus uestem mutauit. ; cf. également Eutr., 6, 18, 1 Circa eadem tempora, anno Urbis condita DCXCVII, M. Licinius Crassus, collega Cn. Pompei Magni in consulatu secundo, contra Parthos missus est., et Plut.Pomp. 52, 4), la loi aurait explicitement confié à Crassus le commandement d'une guerre contre les Parthes ; c'est ce que contredisent formellement Plutarque (Plut., Crass., 16, 2τότε δ᾽ ἐπηρμένος κομιδῇ καὶ διεφθαρμένος οὐ Συρίαν οὐδὲ Πάρθους ὅρον ἐποιεῖτο τῆς εὐπραξίας, ἀλλ᾽ ὡς παιδιὰν ἀποφανῶν τὰ Λουκούλλου πρὸς Τιγράνην καὶ Πομπηΐου πρὸς Μιθριδάτην, ἄχρι Βακτρίων καὶ Ἰνδῶν καὶ τῆς ἔξω θαλάσσης ἀνῆγεν ἑαυτὸν ταῖς ἐλπίσι.) et Dion (Dio, 40, 12, 1Ἐπὶ τοὺς Πάρθους ἐπεστράτευσε, μήτε ἔγκλημα τι αὐτοῖς ἐπιφέρων μήτε τοῦ πολέμου οἱ ἐψηφισμένου.), et cette tradition est généralement rejetée (sauf par Marshall), probablement à juste titre. Les Parthes n'avaient rien fait qui justifiât le vote d'une guerre (cf. Cic., Fin., 3, 75Crassus, qui nisi eguisset, numquam Euphraten nulla belli causa transire uoluisset.), et il serait plus facile, comme César en avait donné l'exemple, de justifier la guerre une fois la victoire obtenue. Cela, bien sûr, n'empêchait pas que les desseins de Crassus fussent connus de tous.
Pompée ne se rendit pas en Espagne, dont il confia le gouvernement à deux légats, P. Afranius (cos. 60) et M. Petreius (praet. avant 63). Rien ne permet d'affirmer que cela ait été prévu et autorisé par la loi Trebonia (même dans le cas où les Espagnes lui auraient été nominativement attribuées). Le fait qu'une procuratio annonae avec un imperium consulaire lui avait été conférée pour 5 ans en 57 créait une situation juridique sans précédent, mais n'impliquait pas qu'il dût rester aux portes de Rome : Cicéron, en 54, est encore surpris que Pompée tarde à partir (Cic., Fam., 7, 5, 1Pompeii commoratio diuturnior erat, quam putaram). Le gouvernement des Espagnes par l'intermédiaire de légats propréteurs annonce d'une certaine manière celui des provinces impériales, mais ce n'était qu'un état de fait, consécutif au refus de Pompée de quitter l'Italie, et à l'incapacité du sénat de l'y contraindre [(voir F. J. Vervaet, The High Command in the Roman Republic, Stuttgart, 2014, 222-223)].
Comment citer cette notice
Jean-Louis Ferrary. "Loi Trebonia (pl.sc.) sur les provinces consulaires", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice715/. Date de mise à jour :23/04/24 .