Nom de la loi

Loi Sempronia (pl. sc.) interdisant la prononciation d'une condamnation capitale contre un citoyen romain par un tribunal qui n'a pas été institué par le peuple.

Date

123 av. J.-C.

Rogator

C. Sempronius Gracchus (RE 47)

Thèmes

Sources

Cic., 2 Verr., 5, 163
O nomen dulce libertatis ! o ius eximium nostrae ciuitatis ! o lex Porcia legesque Semproniae ! o grauiter desiderata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia potestas ! Hucine tandem haec omnia reciderunt ut ciuis Romanus in prouincia populi Romani, in oppido foederatorum, ab eo qui beneficio populi Romani fascis et securis haberet deligatus in foro uirgis caederetur ? Quid ? cum ignes ardentesque laminae ceterique cruciatus admotebantur, si te illius acerba imploratio et uox miserabilis non inhibebat, ne ciuium quidem Romanorum qui tum aderant fletu et gemitu maximo commouebare ? In crucem tu agere ausus es quemquam qui se ciuem Romanum esse diceret ?
 - Cic., Rab. perd., 12
C. Gracchus legem tulit ne de capite ciuium Romanorum iniussu uestro iudicaretur, hic popularis a IIuiris iniussu uestro non iudicari de ciue Romano sed indicta causa ciuem Romanum capitis condemnari coegit.
 - Cic., Cat., 4, 10
Video de istis, qui se populares haberi uolunt, abesse non neminem, ne de capite uidelicet civium Romanorum sententiam ferat. Is et nudius tertius in custodiam ciues Romanos dedit et supplicationem mihi decreuit et indices hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini dubium est qui reo custodiam, quaesitori gratulationem, indici praemium decrerit, quid de tota re et causa iudicarit. At uero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de ciuibus Romanis constitutam ; qui autem rei publicae sit hostis, eum ciuem esse nullo modo posse ; denique ipsum latorem Semproniae legis iniussu populi poenas rei publicae dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem et prodigum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio huius urbis tam acerbe, tam crudeliter cogitarit, etiam appellari posse popularem. Itaque homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris uinculisque mandare et sancit in posterum ne quis huius supplicio leuando se iactare et in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit. Adiungit etiam publicationem bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas consequatur.
 - Plut., C. Gr., 4
Δύο νόμους εἰσέφερε, τὸν μέν, εἴ τινος ἄρχοντος ἀφῃρῇτο τὴν ἀρχὴν ὁ δῆμος, οὐκ ἐῶντα τούτῳ δευτέρας ἀρχῆς μετουσίαν εἶναι : τὸν δ᾽, εἴ τις ἄρχων ἄκριτον ἐκκεκηρύχοι πολίτην, κατ᾽ αὐτοῦ διδόντα κρίσιν τῷ δήμῳ.
 - Schol. Cluniac et Ambros., 271
Legem Semproniam. Quam Sempronius tulerat Gracchus : ut ne quis in ciuem Romanum capitalem sententiam diceret.
 - Schol. Cluniac. et Ambros., 287
Deinde plerique timebant ad gratiam Ciceronis iudicare, ne ipsis negotium fieret, quia contra leges occidebantur rei ; lex enim uetabat Sempronia.
 - Schol. Cluniac. et Ambros., 289
Lege Sempronia iniussu populi non licebat quaeri de capite ciuis Romani.

Cf. C. Gracchus prononça plusieurs discours contre P. Popillius Laenas, très probablement à l'occasion du vote de cette loi puis de la Loi Sempronia (pl. sc.) d'interdictio aqua et igni contre P. Popillius Laenas (notice n° 689) : ORF, n° 48, fr. 32 Quae vos cupide per hosce annos adpetistis atque uoluistis, ea, si temere repudiaritis, abesse non potest, quin aut olim cupide adpetisse aut nunc temere repudiasse dicamini., ORF, n° 48, fr. 33 Homines liberi nunc in oppido occisitantur., ORF, n° 48, fr. 34 Credo ego inimicos meos hoc dicturum., ORF, n° 48, fr. 36 Malo cruce..

Bibliographie

  • Mommsen, Strafr, 258-9 et 633
  • Strachan-Davidson, Problems, 239-45
  • Siber, H., Analogie, Amstrecht und Rückwirkung im Strafrechte des römischen Freistaates, Abh. d. Sächs. Ak. Wiss., Philolol.-hist. Kl.,, 43, 3, 1936, 10 et n. 2
  • Kunkel , W., Untersuchungen, 28 n. 89, 89
  • Gruen, RPCC, 80-84
  • Lintott, A.W., Violence in Republican Rome, Oxford, 1968, 163-164
  • Ungern-Sternberg, J. v., Untersuchungen zum spätrepublikanischen Notstandrecht, Munich, 1970, 38-54
  • Wolf, G., Historische Untersuchungen zu den Gesetzen des C. Gracchus : " Leges de iudiciis" und " Leges de sociis", Munich, 1972, 14-41
  • Brunt, Fall, 224-5 et 333-4
  • Venturini, C., « Quaestiones ex senatus consulto », », dans F. Serrao (dir.), Legge, 2, 211-98, part. 283-93 (= Processo penale, 87-156, part. 145-50)
  • (Kunkel-) Wittmann, 645-6.

Commentaire

Cicéron (Cic., Rab. perd., 12C. Gracchus legem tulit ne de capite ciuium Romanorum iniussu uestro iudicaretur, hic popularis a IIuiris iniussu uestro non iudicari de ciue Romano sed indicta causa ciuem Romanum capitis condemnari coegit.) parle d'une loi de C. Gracchus ne de capite ciuium Romanorum iniussu uestro (= populi ) iudicaretur. C'est de la même loi qu'il est question dans Cic., Cat., 4, 10 Video de istis, qui se populares haberi uolunt, abesse non neminem, ne de capite uidelicet civium Romanorum sententiam ferat. Is et nudius tertius in custodiam ciues Romanos dedit et supplicationem mihi decreuit et indices hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini dubium est qui reo custodiam, quaesitori gratulationem, indici praemium decrerit, quid de tota re et causa iudicarit. At uero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de ciuibus Romanis constitutam ; qui autem rei publicae sit hostis, eum ciuem esse nullo modo posse ; denique ipsum latorem Semproniae legis iniussu populi poenas rei publicae dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem et prodigum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio huius urbis tam acerbe, tam crudeliter cogitarit, etiam appellari posse popularem. Itaque homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris uinculisque mandare et sancit in posterum ne quis huius supplicio leuando se iactare et in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit. Adiungit etiam publicationem bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas consequatur. Note : iussu codd. : iniussu Bucher, Ernesti (où l'on retrouve <in>iussu populi, si l'on adopte, comme il paraît nécessaire, la correction de Ernesti : Kunkel [Staatsordnung, 237 et n. 476] et Wittmann, 650 tentent vainement de justifier la tradition manuscrite en supposant que Cicéron fait allusion à une loi centuriate instituant la quaestio contre les partisans de C. Gracchus de Vell., 2, 7, 3 Crudelesque mox quaestiones in amicos clientesque Gracchorum habitae sunt. Sed Opimium, uirum alioqui sanctum et grauem, damnatum postea iudicio publico memoria istius saeuitiae nulla ciuilis prosecuta est misericordia. et Oros., 5, 12, 10Opimius consul sicut in bello fortis fuit ita in quaestione crudelis. Nam amplius tria milia hominum suppliciis necauit, ex quibus plurimi ne dicta quidem causa innocentes interfecti sunt., alors que Cicéron parle du sort de Gracchus lui-même, et de l'incapacité de sa propre loi à le protéger). Elle doit être également une des leges Semproniae associées à la loi Porcia dans Cic., 2 Verr., 5, 163 O nomen dulce libertatis ! o ius eximium nostrae ciuitatis ! o lex Porcia legesque Semproniae ! o grauiter desiderata et aliquando reddita plebi Romanae tribunicia potestas ! Hucine tandem haec omnia reciderunt ut ciuis Romanus in prouincia populi Romani, in oppido foederatorum, ab eo qui beneficio populi Romani fascis et securis haberet deligatus in foro uirgis caederetur ? Quid ? cum ignes ardentesque laminae ceterique cruciatus admotebantur, si te illius acerba imploratio et uox miserabilis non inhibebat, ne ciuium quidem Romanorum qui tum aderant fletu et gemitu maximo commouebare ? In crucem tu agere ausus es quemquam qui se ciuem Romanum esse diceret ? (mais ce dernier texte ne doit pas être surinterprété : si l'on admet avec Kunkel que la prouocatio ne fixait une limite qu'à l'usage de la coercitio, la loi Sempronia ne peut être comptée au nombre des lois sur la prouocatio [Kunkel, 28 et n. 89 ; voir toutefois la position plus nuancée de Venturini, 1989, 289-90 = 1996, 145-7, ainsi que 1996, 70]). Plutarque, de son côté, mentionne parmi les toutes premières propositions de C. Gracchus une loi (Plut., C. Gr., 4, 1-21. Δύο νόμους εἰσέφερε, τὸν μέν, εἴ τινος ἄρχοντος ἀφῃρῇτο τὴν ἀρχὴν ὁ δῆμος, οὐκ ἐῶντα τούτῳ δευτέρας ἀρχῆς μετουσίαν εἶναι : τὸν δ᾽, εἴ τις ἄρχων ἄκριτον ἐκκεκηρύχοι πολίτην, κατ᾽ αὐτοῦ διδόντα κρίσιν τῷ δήμῳ. 2. τούτων τῶν νόμων ἄντικρυς ὁ μὲν Μᾶρκον Ὀκτάβιον ἠτίμου τὸν ὑπὸ Τιβερίου τῆς δημαρχίας ἐκπεσόντα, τῷ δ᾽ ἐνείχετο Ποπίλλιος: οὗτος γὰρ στρατηγῶν τοὺς τοῦ Τιβερίου φίλους ἐξεκήρυξε. καὶ Ποπίλλιος μὲν οὐχ ὑποστὰς τὴν κρίσιν ἔφυγεν ἐξ Ἰταλίας: τὸν δὲ ἕτερον νόμον Γάιος αὐτὸς ἐπανείλετο, φήσας τῇ μητρὶ Κορνηλίᾳ δεηθείσῃ χαρίζεσθαι τὸν Ὀκτάβιον.), ajoutant qu'elle visait en particulier P. Popillius Laenas. Il semble bien qu'il s'agit encore de la même loi, mais que Cicéron fournit des informations plus exactes que celles de Plutarque.

Consuls en 132, Popillius et son collègue P. Rupilius avaient présidé une quaestio devant laquelle furent traduits ceux qui étaient accusés d'avoir incité Ti. Gracchus à des menées séditieuses ou d'y avoir collaboré, et des condamnations capitales avaient été prononcées, et pour certaines exécutées (Cic., Lael., 37Ti. quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q. Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. At C. Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti. Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. Tum ego : « Etiamne, si te in Capitolium faces ferre uvellet ? » « Numquam, inquit, uoluisset id quidem ; sed si uoluisset, paruissem ». Videtis, quam nefaria uox ! Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit ; non enim paruit ille Ti. Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluvit. ; Sall., Iug., 31, 7 Occiso Ti. Graccho, quem regnum parare aiebant, in plebem Romanam quaestiones habitae sunt ; post C. Gracchi et C. Fului caedem item uestri ordinis multi mortales in carcere necati sunt : utriusque cladis non lex, uerum lubido eorum finem fecit. Sed sane fuerit regni paratio plebi sua restituere ; quicquid sine sanguine ciuium ulcisci nequitur, iure factum sit. ; Vell., 2, 7, 3-4 3. Crudelesque mox quaestiones in amicos clientesque Gracchorum habitae sunt. Sed Opimium, uirum alioqui sanctum et grauem, damnatum postea iudicio publico memoria istius saeuitiae nulla ciuilis prosecuta est misericordia. 4. Eadem Rupilium Popiliumque, qui consules asperrime in Tiberii Gracchi amicos saeuierant, postea iudiciorum publicorum merito oppressit inuidia. Rei tantae parum ad notitiam pertinens interponetur. ; Val. Max., 4, 7, 1 Inimicus patriae fuisse Ti. Gracchus existimatus est, nec inmerito, quia potentiam suam saluti eius praetulerat. Quam constantis tamen fidei amicum etiam in hoc tam prauo proposito C. Blossium Cumanum habuerit operae pretium est cognoscere. Hostis iudicatus, ultimo supplicio adfectus, sepulturae honore spoliatus beniuolentia tamen eius non caruit : nam cum senatus Rupilio et Laenati consulibus mandasset ut in eos, qui cum Graccho consenserant, < more > maiorum animaduerte<re>nt, et ad Laelium, cuius consilio praecipue consules utebantur, pro se Blossius deprecatum uenisset familiaritatisque excusatione uteretur, atque is dixisset : « Quid ? si te Gracchus templo Iouis optimi maximi faces subdere iussisset, obsecuturusne illius uoluntati propter istam, quam iactas, familiaritatem fuisti ? » « Numquam istud, inquit, Gracchus imperasset ». Satis, immo etiam nimium : totius namque senatus consensu damnat<os ei>us mores defendere ausus est. ; Plut., T. Gr., 20, 4Ἀλλὰ καὶ τῶν φίλων αὐτοῦ τοὺς μὲν ἐξεκήρυττον ἀκρίτους, τοὺς δὲ συλλαμβάνοντες ἀπεκτίννυσαν ἐν οἷς καὶ Διοφάνης ὁ ῥήτωρ ἀπώλετο. Γάϊον δέ τινα Βίλλιον εἰς ἀγγεῖον καθείρξαντες καὶ συνεμβαλόντες ἐχίδνας καὶ δράκοντας οὕτω διέφθειραν.). Dans ces conditions, la loi Sempronia ne devait pas interdire le bannissement d'un citoyen sans jugement, mais la conduite d'un procès capital par un magistrat et devant un tribunal qui n'en auraient pas reçu le pouvoir du peuple, c.-à-d. la mise en place d'une quaestio capitale instituée en vertu d'un simple s. c. L'erreur de Plutarque est double : d'une part, il considère comme une peine l'exil choisi par certains des inculpés pour échapper à la peine capitale (Siber ; à moins de supposer avec Lintott que le verbe ἐξεκήρυττον fasse allusion à un édit des consuls déclarant hostes les prétendus complices de Ti. Gracchus). La seconde erreur de Plutarque est de parler, non pas de procès capitaux instruits sans décision du peuple, mais de sanctions capitales infligées sans jugement. Sur ce point, on peut se demander s'il n'y a pas une part de confusion avec la loi Clodia de 58 (on retrouve ἀκρίτους, à juste titre cette fois, dans Plut., Cic., 30, 5Ἐφ᾽ ᾧ παροξυνθεὶς ὁ Καῖσαρ τόν τε Κλώδιον ἐπέρρωσε καὶ Πομπήιον ἀπέστρεψε κομιδῇ τοῦ Κικέρωνος, αὐτός τε κατεμαρτύρησεν ἐν τῷ δήμῳ μὴ δοκεῖν αὐτῷ καλῶς μηδὲ νομίμως ἄνδρας ἀκρίτους ἀνῃρῆσθαι τοὺς περὶ Λέντλον καὶ Κέθηγον. αὕτη γὰρ ἦν ἡ κατηγορία, καὶ ἐπὶ τοῦθ̓ ὁ Κικέρων ἐκαλεῖτο. κινδυνεύων οὖν καὶ διωκόμενος ἐσθῆτά μετήλλαξε καὶ κόμης ἀνάπλεως περιιὼν ἱκέτευε τὸν δῆμον.). Ungern-Sternberg, 53 n. 43 (suivi par Wolf, 33) pense que la loi Sempronia aurait bien employé le mot indemnatus, considérant comme actes de pure coercitio les sanctions prononcées par la quaestio consulaire de 132 (comme par toutes les quaestiones ex s. c., où la sentence serait rendue par le magistrat seul, même s'il est entouré d'un consilium dont il prend l'avis : 36-#7 et n. 57) ; mais en ce cas on ne s'attendrait pas à trouver ne... iudicaretur, puisque du point de vue du législateur il n'y aurait pas eu iudicatio.

La même loi devait stipuler que la violation de cette interdiction constituait un crime capital, mais elle ne contenait pas nécessairement, comme le laisse entendre Plutarque, la précision que ce crime serait sanctionné selon la procédure du procès comitial. Elle avait d'autre part valeur rétroactive, puisqu'elle provoqua l'exil de P. Popillius, peut-être après sa mise en accusation.

La tradition historique et la littérature des exempla ont concentré leur attention sur le cas de Popillius, mais on a pensé que pouvaient également tomber sous le coup de la loi tous ceux qui avaient siégé comme juges dans la quaestio de 132 : voir en ce sens Stockton, 120 (invoquant Cic., Sest., 61 « Cur igitur rogationi paruit ? » Quasi uero ille non in alias quoque leges, quas iniuste rogatas putaret, iam ante iurarit ! Non offert se ille istis temeritatibus, ut, cum rei publicae nihil prosit, se ciui rem publicam priuet. Consule me cum esset designatus tribunus plebis, obtulit in discrimen uitam suam ; dixit eam sententiam cuius inuidiam capitis periculo sibi praestandam uidebat ; dixit uehementer, egit acriter ; ea quae sensit prae se tulit ; dux, auctor, actor rerum illarum fuit, non quo periculum suum non uideret, sed in tanta rei publicae tempestate nihil sibi nisi de patriae periculis cogitandum putabat. et Dio, 38, 14, 5Ὁ δὲ δὴ νόμος ὃν μετὰ ταῦτα ὁ Κλώδιος ἐσήνεγκεν, ἄλλως μὲν οὐκ ἐδόκει ἐπ᾽ αὐτῷ τίθεσθαι ῾οὐδὲ γὰρ τὸ ὄνομα αὐτοῦ εἶχεν ἀλλὰ κατὰ πάντων ἁπλῶς τῶν πολίτην 1 τινὰ ἄνευ τῆς τοῦ δήμου καταγνώσεως ἀποκτενούντων ἢ καὶ ἀπεκτονότων ἐσήγετὀ, ἔργῳ δὲ ἐπ᾽ αὐτὸν ὅτι μάλιστα συνεγράφετο., mais négligeant l'argument qu'on pourrait tirer aussi de Cic., Cat., 4, 10 Video de istis, qui se populares haberi uolunt, abesse non neminem, ne de capite uidelicet civium Romanorum sententiam ferat. Is et nudius tertius in custodiam ciues Romanos dedit et supplicationem mihi decreuit et indices hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini dubium est qui reo custodiam, quaesitori gratulationem, indici praemium decrerit, quid de tota re et causa iudicarit. At uero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse de ciuibus Romanis constitutam ; qui autem rei publicae sit hostis, eum ciuem esse nullo modo posse ; denique ipsum latorem Semproniae legis iniussu populi poenas rei publicae dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem et prodigum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio huius urbis tam acerbe, tam crudeliter cogitarit, etiam appellari posse popularem. Itaque homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris uinculisque mandare et sancit in posterum ne quis huius supplicio leuando se iactare et in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit. Adiungit etiam publicationem bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas consequatur. Note : iussu codd. : iniussu Bucher, Ernesti. : ne de capite ... ciuium R. sententiam ferat), et Brunt, 225. Une telle hypothèse est bien sûr exclue si l'on se rallie à l'opinion de Ungern-Sternberg mentionnée supra ; on peut se demander si elle n'implique pas, en fait, d'accepter l'hypothèse controversée de Kunkel, sur le caractère contraignant de l'avis du consilium entourant le magistrat, même dans une procédure inquisitoire (en dernier lieu, « Die Funktion des Konsiliums in der magistratischen Strafjustiz und im Kaisergericht », ZSS, 84, 1967 et 1968 = Kl. Schr., 151-254).

Sur le problème de savoir si la mesure gracchienne réprimant le « meurtre judiciaire » appartenait également à cette loi, voir la notice n° 677. Même en ce cas, son insertion tralatice dans la loi Cornelia de sicariis n'impliquerait nullement que le reste de la loi gracchienne ait été abrogé. La loi Clodia de 58 (notice n° 99) n'implique pas davantage que la loi Sempronia n'était plus en vigueur (en ce sens, Stockton, 121 n. 14) : la stratégie de Clodius ne se serait pas accommodée d'un procès intenté à Cicéron en vertu de la loi Sempronia, et de toute façon la formulation en était différente. En fait, la loi Sempronia n'avait pas été abrogée, mais elle avait été tournée à partir de 121, comme l'a bien vu Strachan-Davidson, par le s. c. u. et la mise à mort sans véritable jugement. C'est à cette nouvelle donnée que répondirent, fût-ce tardivement, le procès de Rabirius en 63 et la loi Clodia de 58.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Sempronia (pl. sc.) interdisant la prononciation d'une condamnation capitale contre un citoyen romain par un tribunal qui n'a pas été institué par le peuple. ", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice662/. Date de mise à jour :20/03/23 .