Nom de la loi

Loi Licinia (? Pompeia) sodaliciorum

Date

55 av. J.-C.

Rogator

M. Licinius Crassus

Thèmes

Sources

Cic., Planc., 49
Sed cur sic ago? Quasi non comitiis iam superioribus sit Plancius designatus aedilis; quae comitia primum habere coepit consul cum omnibus in rebus summa auctoritate, tum harum ipsarum legum ambitus auctor; deinde habere coepit subito praeter opinionem omnium, ut, ne si cogitasset quidem largiri quispiam, daretur spatium comparandi. Vocatae tribus, latum suffragium, diribitae tabellae. Longe plurimum ualuit Plancius; nulla largitionis nec fuit nec esse potuit suspicio. Ain tandem? una centuria praerogatiua tantum habet auctoritatis ut nemo umquam prior eam tulerit quin renuntiatus sit aut eis ipsis comitiis consul aut certe in illum annum; aedilem tu Plancium factum esse miraris, in quo non exigua pars populi, sed uniuersus populus uoluntatem suam declararit, cuius in honore non unius tribus pars sed comitia tota comitiis fuerint praerogatiua?
 - Caelius ap. Cic., Fam., 8, 2, 1
itaque relictus legi Liciniae maiore esse periculo uidetur
 - Schol. Bob., p. 152 St.
etiam pro hoc C. Plancio dixit: qui reus de sodaliciis petitus est lege Licinia, quam M. Licinius Crassus, Cn. Pompei Magni collega, in consulato suo pertulit, ut seuerissime quaereretur in eos candidatos qui sibi conciliassent sodales ea potissimum de causa, ut per illos pecuniam tribulibus dispertirent ac sibi mutuo eadem suffragationis emptae praesidia communicaret. Huic factioni coërcendae legis lator Crassus existimauit etiam genus iudicii multo periculosius comparandum, ut aput iudices editicios accusarentur, id est ut pro uoluntate accusatoris ederentur tribus ex quibus unam tantummodo reicere posset reus, de reliquis autem iudices haberentur utique infestissimi causam dicentibus, utpote quos accusator ad uoluntatem suam praelegisset edendo eas potissimum tribus quas reo minus aequas fore arbitraretur
 - Schol Bob., 160 St.
Ad ea sunt necessaria conclusis prioribus transit et potuisse Laterensem de ambitu accusare significat, nisi maluisset idcirco reum lege Licinia facere, ut haberet iudices editicios : de cuius formae acerbitate iam sumus in Argumento praelocuti. Diffidentia igitur accusatoris ostenditur ideo inuadentis in legem Liciniam, quod ambitus probari non possit, de quo iudices ex reiectione haberi soleant : aequalem scilicet numerum reicientibus tam accusatore quam reo. Verum specta diligentius omnem contextum huius …, ut intellegas oratorem mouere speciem quandam … in modum praescriptiuum : facta senatus consulti mentione, qui secundum legem Liciniam quattuor edi tribus ab accusatore uoluerit, ex quibus reo liceret unam repudiare, ut de tribus reliquis iudicum haberet editionem ; tamen ab accusatore sic fieri uoluisse, ut eas ederet quas corruptas a candidato criminaretur

(mais le texte de Mai conservé par P. Hildebrandt (1907) et Stangl est défectueux; il faut, à la suite de Mommsen [1843, 62], lire : "ut de tribus reliquis iud(ices) haberet. Editionem tamen ab accusatore sic fieri uoluisse...). C'est peut-être aussi la loi Licinia de Marcian., 14 Inst.
 - D., 4, 7, 12
Si quis iudicii communi diuidundo euitandi causa rem alienauerit, ex lege Licinnia ei interdicitur, ne communi diuidundo iudicio experiatur
 - Cic., Planc., 36-47
Sed aliquando veniamus ad causam. In qua tu nomine legis Liciniae, quae est de sodaliciis, omnis ambitus leges complexus es; neque enim quicquam aliud in hac lege nisi editicios iudices es secutus. Quod genus iudicum si est 36.5 aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi voluerit ab accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri voluerit iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis praetermitteret, 37.1 hoc tamen unum praetereundum putarit. Quid? huiusce rei tandem obscura causa est, an et agitata tum cum ista in senatu res agebatur, et disputata hesterno die copiosissime a Q. Hortensio, cui tum est senatus adsensus? 37.5 Hoc igitur sensimus: 'cuiuscumque tribus largitor esset, et per hanc consensionem quae magis honeste quam vere sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus essent esse notum.' Ita putavit senatus, cum reo tribus 37.10 ederentur eae quas is largitione devinctas haberet, eosdem fore testis et iudices. Acerbum omnino genus iudici sed tamen, si vel sua vel ea quae maxime esset cuique coniuncta 38.1 tribus ederetur, vix recusandum. Tu autem, Laterensis, quas tribus edidisti? Teretinam, credo. Fuit certe id aequum et certe exspectatum est et fuit dignum constantia tua. Cuius tu tribus venditorem et corruptorem et sequestrem Plancium fuisse clamitas, 38.5 eam tribum profecto, severissimorum praesertim hominum et gravissimorum, edere debuisti. At Voltiniam; libet enim tibi nescio quid etiam de illa tribu criminari. Hanc igitur ipsam cur non edidisti? Quid Plancio cum Lemonia, quid cum Oufentina, quid cum 38.10 Clustumina? Nam Maeciam, non quae iudicaret, sed quae reiceretur, 39.1 esse voluisti. Dubitatis igitur, iudices, quin vos M. Laterensis suo iudicio non ad sententiam legis, sed ad suam spem aliquam de civitate delegerit? Dubitatis quin eas tribus in quibus magnas necessitudines habet Plancius, cum ille non ediderit, 39.5 iudicarit officiis ab hoc observatas, non largitione corruptas? Quid enim potes dicere cur ista editio non summam habeat acerbitatem, remota ratione illa quam in decernendo secuti sumus? 40.1 Tu deligas ex omni populo aut amicos tuos aut inimicos meos aut denique eos quos inexorabilis, quos inhumanos, quos crudelis existimes; tu me ignaro, nec opinante, inscio convoces et tuos et tuorum amicorum necessarios, 40.5 iniquos vel meos vel etiam defensorum meorum, eodemque adiungas quos natura putes asperos atque omnibus iniquos; deinde effundas repente ut ante consessum meorum iudicum videam quam potuerim qui essent futuri suspicari, apud eosque me ne quinque quidem reiectis, 40.10 quod in proximo reo de consili sententia constitutum est, cogas causam de fortunis omnibus dicere? 41.1 Non enim, si aut Plancius ita vixit ut offenderet sciens neminem, aut tu ita errasti ut eos ederes imprudens, ut nos invito te tamen ad iudices non ad carnifices veniremus, idcirco ista editio per se non acerba est. 41.5 An vero nuper clarissimi cives nomen editicii iudicis non tulerunt, cum ex CXXV iudicibus principibus equestris ordinis quinque et LXX reus reiceret, L referret, omniaque potius permiscuerunt quam ei legi condicionique parerent; nos neque ex delectis iudicibus sed ex omni populo, neque 41.10 editos ad reiciendum sed ab accusatore constitutos iudices ita feremus ut neminem reiciamus? 42.1 Neque ego nunc legis iniquitatem queror, sed factum tuum a sententia legis doceo discrepare; et illud acerbum iudicium si, quem ad modum senatus censuit populusque iussit, ita fecisses ut huic et 42.5 suam et ab hoc observatas tribus ederes, non modo non quererer, sed hunc eis iudicibus editis qui idem testes esse possent absolutum putarem, neque nunc multo secus exi- stimo. Cum enim has tribus edidisti, ignotis te iudicibus uti malle quam notis indicavisti; fugisti sententiam legis, 42.10 aequitatem omnem reiecisti, in tenebris quam in luce causam 43.1 versari maluisti. 'Voltinia tribus ab hoc corrupta, Teretinam habuerat venalem. Quid diceret apud Voltiniensis aut apud tribulis suos iudices?' Immo vero tu quid diceres? quem iudicem ex illis aut tacitum testem haberes aut vero etiam 43.5 excitares? Etenim si reus tribus ederet, Voltiniam fortasse Plancius propter necessitudinem ac vicinitatem, suam vero certe edidisset. Vel si quaesitor huic edendus fuisset, quem tandem potius quam hunc C. Alfium quem habet, cui notissimus esse debet, vicinum, tribulem, gravissimum 43.10 hominem iustissimumque edidisset? cuius quidem aequitas et ea voluntas erga Cn. Planci salutem quam ille sine ulla cupiditatis suspicione prae se fert facile declarat non fuisse fugiendos tribulis huic iudices cui quaesitorem tribulem 44.1 exoptandum fuisse videatis. Neque ego nunc consilium reprehendo tuum quod <non> eas tribus quibus erat hic maxime notus edideris, sed a te doceo consilium non servatum senatus. Etenim quis te tum audiret illorum, aut 44.5 quid diceres? Sequestremne Plancium? Respuerent aures, nemo agnosceret, repudiarent. An gratiosum? Illi libenter audirent, nos non timide confiteremur. Noli enim putare, Laterensis, legibus istis quas senatus de ambitu sanciri voluerit id esse actum ut suffragatio, ut observantia, ut 44.10 gratia tolleretur. Semper fuerunt viri boni qui apud tribulis 45.1 suos gratiosi esse vellent; neque vero tam durus in plebem noster ordo fuit ut eam coli nostra modica liberalitate noluerit, neque hoc liberis nostris interdicendum est, ne observent tribulis suos, ne diligant, ne conficere necessariis 45.5 suis suam tribum possint, ne par ab eis munus in sua peti- tione respectent. Haec enim plena sunt offici, plena obser- vantiae, plena etiam antiquitatis. Isto in genere et fuimus ipsi, cum ambitionis nostrae tempora postulabant, et claris- simos viros esse vidimus, et hodie esse volumus quam 45.10 plurimos gratiosos. Decuriatio tribulium, discriptio populi, suffragia largitione devincta severitatem senatus et bonorum omnium vim ac dolorem excitarent. Haec doce, haec profer, huc incumbe, Laterensis, decuriasse Plancium, con- scripsisse, sequestrem fuisse, pronuntiasse, divisisse; tum mirabor te eis armis uti quae tibi lex dabat noluisse. Tri- bulibus enim iudicibus non modo severitatem illorum, si ista 46.1 vera sunt, sed ne voltus quidem ferre possemus. Hanc tu rationem cum fugeris cumque eos iudices habere nolueris quorum in huius delicto cum scientia certissima, tum dolor gravissimus esse debuerit, quid apud hos dices qui abs te 46.5 taciti requirunt cur sibi hoc oneris imposueris, cur se potissi- mum delegeris, cur denique se divinare malueris quam eos qui scirent iudicare? Ego Plancium, Laterensis, et ipsum gratiosum esse dico et habuisse in petitione multos cupidos sui gratiosos; quos tu si sodalis vocas, officiosam amicitiam 46.10 nomine inquinas criminoso; sin, quia gratiosi sint, accusan- dos putas, noli mirari te id quod tua dignitas postularit repudiandis gratiosorum amicitiis non esse adsecutum. 47.1 Nam ut ego doceo gratiosum esse in sua tribu Plancium, quod multis benigne fecerit, pro multis spoponderit, in operas plurimos patris auctoritate et gratia miserit, quod denique omnibus officiis per se, per patrem, per maiores 47.5 suos totam Atinatem praefecturam comprehenderit, sic tu doce sequestrem fuisse, largitum esse, conscripsisse, tribulis decuriavisse. Quod si non potes, noli tollere ex ordine nostro liberalitatem, noli maleficium putare esse gratiam, noli observantiam sancire poena. 47.10 Itaque haesitantem te in hoc sodaliciorum tribuario crimine ad communem ambitus causam contulisti, in qua desinamus aliquando, si videtur, volgari et pervagata decla- 48.1 matione contendere. Sic enim tecum ago. Quam tibi commodum est, unam tribum delige; tu doce, id quod debes, per quem sequestrem, quo divisore corrupta sit; ego, si id facere non potueris quod, ut opinio mea fert, ne incipies 48.5 quidem, per quem tulerit docebo. Estne haec vera con- tentio? placetne sic agi? num possum magis pedem conferre, ut aiunt, aut propius accedere? Quid taces, quid dissimulas, quid tergiversaris? Etiam atque etiam insto atque urgeo, insector, posco atque adeo flagito crimen. Quamcumque 48.10 tribum, inquam, delegeris quam tulerit Plancius, tu ostendito, si poteris, vitium; ego qua ratione tulerit docebo. Neque erit haec alia ratio Plancio ac tibi, Laterensis. Nam ut quas tribus tu tulisti, si iam ex te requiram, possis quorum studio tuleris explicare, sic ego hoc contendo, me tibi ipsi 48.15 adversario cuiuscumque tribus rationem poposceris reddi- turum.

Bibliographie

  • Accame, S., « La legislazione romana intorno ai collegi nel I sec. a. C. », Bull. del Museo dell’Impero Rom. 13, 1942, 13-48, part. 32-38 (= Scritti minori, I, Rome, 1990, 297-339, part. 320-328)
  • Brennan, Praetorship, 423-424
  • Cohn, M., Zum römischen Vereinsrecht, Berlin, 1873, 58-70
  • Fascione, Crimen, 76-9
  • Ferrary, Studi Talamanca, 180-189
  • Ferrary, « "Princeps legis" », 221
  • Grimal, P., « La lex Licinia de sodaliciis », Ciceroniana. Hommages à K. Kumaniecki, Leyde, 1975, 107-115 (= Rome, la littérature et l’histoire, Coll. E.F.R., 93, Rome, 1986, I, 37-45)
  • Gruen, Last Generation, (éd. revue et augmentée, 1995) 228-232
  • Kayser, P., Abhandlungen aus dem Process- und Strafrecht. II Die Strafgesetzgebung der Römer gegen Vereine, Berlin, 1873
  • Kunkel(-Wittmann), Staatsordnung, 83-85
  • Lange, RA, III2, 1876, 340-341
  • Linderski, J., « Ciceros Rede Pro Caelio und die Ambitus- und Vereingesetzgebung der ausgehenden Republik », Hermes , 89, 1961, 106-19 (= Roman Questions, 204-217, avec addenda, 647-649)
  • Linderski, J., « Two Speeches of Hortensius. A Contribution to the Corpus Oratorium of the Roman republic », PP , 16, 1961, 304-311 (repris sous une forme révisée dans Roman Questions, 328-335, avec addenda, 657-659)
  • Lintott, A.W., Bribery , JRS , 70, 1980, 1-16, part. 9
  • Mommsen, De collegiis, Kiel, 1843, 40-73
  • Mommsen, Strafr., 217 et 871-872
  • Nicolet, Ordre équestre, I, 620
  • Rinkes, S. H., De crimine ambitus et de sodaliciis apud Romanos tempore liberae reipublicae, Leyde, 1854, 141-158
  • De Robertis, F. M., Il diritto associativo romano dai collegi della repubblica alle corporazioni del Basso Impero, Bari, 1938, 100-124 (repris avec quelques additions tenant compte des travaux de J. Linderski dans Storia delle corporazioni e del regime associativo nel mondo romano, I, Bari, 1971, 116-146)
  • Rotondi, LPR, 407
  • Strachan-Davidson, Problems, 108-110
  • Venturini, C., « L’orazione Pro Cn. Plancio e la lex Licinia de sodaliciis », Studi in onore di C. Sanfilippo, 5, Milan, 1984, 789-804
  • Wunder, E., "Prolegomena", III, 3 à son édition du Pro Plancio, Leipzig, 1830, lxxii-lxxx (= Orelli-Baiter, Onomasticon Tullianum, III, 1838, 200-210)
  • Zumpt, Criminalrecht, II, 2, 367-404

Commentaire

Nous ne connaissons guère cette loi que parce que Cn. Plancius fut en 54 défendu par Cic. devant la quaestio qu’elle avait instituée. Elle fut proposée après la loi Trebonia et la loi Pompeia Licinia sur les pouvoirs de César en Gaule, peut-être dans la seconde moitié de mars (Grimal), par le consul Crassus (ou par les deux consuls, avec Pompée comme adscriptor : en ce sens Dio, bien que Pompée ne soit qualifié que d’auctor de la loi dans Cic., Planc., 49tum harum ipsarum legum ambitus auctor).

Dio ne parle que d’une mesure contre la brigue (la seule violence dénoncée dans ce texte étant celle des IIIvirs, comme l’avait vu Mommsen, De collegiis, 47 [plus exact que Mommsen, Strafr., 872 n. 2, qui cite d’ailleurs un texte tronqué, ou que Lintott, 9]), et l’on trouve chez Cic. lui-même harum ipsarum legum ambitus (Planc., 49). Mais depuis le § 48 Cic. prétend suivre sur son terrain l’accusateur lui-même, auquel il reproche de s’être rabattu sur le communis ambitus faute de rien pouvoir dire sur le sodaliciorum tribuarium crimen propre à la loi Licinia, quae est de sodaliciis (§ 36), et de l’avoir fait dans le seul but de pouvoir disposer d’une procédure de désignation des juges qui lui fût favorable. La loi était donc bien de sodaliciis et non de ambitu.

Un problème essentiel est de savoir s’il y eut continuité entre la loi Licinia et un s. c. du 10 février 56, connu par Cic., Ad Q. fr., 2, 3, 5Sed idem Nerius index edidit ad allegatos Cn. Lentulum Vatiam et C. Cornelium ista ei eodem die senatus consultum factum est ut sodalitates decuriatique discederent lexque de iis ferretur ut, qui non discessissent, ea poena, quae est de ui, tenerentur. . En faveur de cette continuité, niée par Mommsen (De collegiis, 45), Kayser, 168 et Accame, 323-324, mais affirmée par Wunder, 203, Zumpt, 374-375 et 390-391, Cohn, 65-9 et De Robertis, 110-116 = 129-137, des arguments importants ont été apportés par les travaux de Linderski : deux mois après le s.c. de 56, les adversaires de M. Caelius Rufus accusé de ui inclurent dans leur accusation des crimina sodalium sequestriumque dont Cic. prit soin de préciser qu’ils n’avaient (encore) aucun fondement légal (Cic., Cael., 16Quod haud scio an de ambitu et de criminibus istis sodalium ac sequestrium, quoniam huc incidi, similiter respondendum putem ) ; d’autre part, le recours à des iudices editicii figurait déjà dans un s.c. qui fut voté sur une motion d’Hortensius (Cic., Planc., 37Quid? Huiusce rei tandem obscura causa est, an et agitata tum cum ista in senatu res agebatur, et disputata hesterno die copiosissime a Q. Hortensio, cui tum est senatus adsensus? Hoc igitur sensimus: "cuiuscumque tribus largitor esset, et per hanc consensionem quae magis honeste quam uere sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus essent esse notum". Ita putauit senatus, cum reo tribus ederentur eae quas is largitione deuinctas haberet, eosdem fore testis et iudices. Acerbum omnino genus iudici sed tamen, si uel sua uel ea quae maxime esset cuique coniuncta tribus ederetur, uix recusandum ), et qui est le s.c. du 10 février 56, plus probablement qu’un s.c. de ambitu du 11 février 55 (en ce sens Grimal, 114, mais il fut voté sur une motion d’Afranius (Cic.Ad Q. fr., 2, 7, 3A. d. III Idus Febr. senatus consultum est factum de ambitu in Afranii sententiam, contra quam ego dixeram, cum tu adesses ; sed magno cum gemitu senatus consules non sunt persecuti eorum sententias, qui, Afranio cum essent assensi, addiderunt ut praetores ita crearentur ut dies sexaginta priuati essent : eo die Catonem plane repudiarunt. Quid multa ? Tenent omnia, idque ita omnes intelligere uolunt.), et ne fut probablement qu’une mesure circonstancielle concernant les élections prétoriennes pour l’année 55 : Gruen, 233 n. 93). La loi Licinia n’était ni une loi de ambitu ni une loi de ui, elle n’abrogea ni la loi Tullia Antonia (sur ce point, le doute de Gruen, 232 est injustifié) ni la loi Plautia, et elle n’introduisit pas même de dérogation les affectant. Les crimes qu’elle définissait relevaient en effet d’une quaestio particulière : c’est ainsi qu’en 51 M. Valerius Messalla, acquitté de ambitu, put être jugé de sodaliciis (Cic.Fam., 8, 2, 1Certe, inquam, absolutus est — me praesente pronuntiatum est —, et quidem ab omnibus ordinibus et singulis in uno quoque ordine sententiis. « Ride modo », inquis. Non mehercules : nihil umquam enim tam praeter opinionem, tam quod uideretur omnibus indignum, accidit ; quin ego, cum pro amicitia ualidissime fauerem ei et me iam ad dolendum praeparassem, postquam factum est, obstupui et mihi uisus sum captus esse. Quid alios putas ? Clamoribus scilicet maximis iudices corripuerunt et ostenderunt plane esse, quod ferri non posset ; itaque relictus legi Liciniae maiore esse periculo uidetur.) ; qu’en 52 Milon fut successivement condamné de ui devant la quaestio Pompeia, de ambitu, de sodaliciis et de ui devant trois autres quaestiones (Ascon., p. 45 St.Damnatum autem opera maxime Appi Claudi pronuntiatum est. Milo postero die factus reus ambitus apud Manlium Torquatum absens damnatus est. Illa quoque lege accusator fuit eius Appius Claudius, et cum ei praemium lege daretur, negauit se eo uti. Subscripserunt ei in ambitus iudicio P. Valerius Leo et Cn. Domitius Cn. f. Post paucos dies quoque Milo apud M. Fauonium quaesitorem de sodaliciis damnatus est accusante P. Fuluio Nerato, cui e lege praemium datum est. Deinde apud L. Fabium quaesitorem iterum absens damnatus est de ui : accusauit L. Cornificius et Q. Patulcius.). Ainsi que l’a en particulier souligné Venturini, 803-804, il n’y avait aucune difficulté à ce qu’une même action criminelle pût être du ressort de plusieurs quaestiones à la fois. Cette mise au point sur l’essentiel est loin de résoudre tous les problèmes que posent la définition exacte des crimes punis par la loi, la procédure qu’elle mettait en place, l’étendue même des domaines qu’elle abordait. Il faut souligner l’insuffisance de nos sources à son propos. Le Pro Plancio n’en parle que de façon relativement marginale et allusive, et la valeur des informations fournies par les Scholia Bobiensia est toujours marquée d’incertitude.

Il est difficile de préciser ce que recouvrent exactement les mots sodalitates et decuriati dans la phrase par laquelle Cic. résume le s.c. de 56. Il est évident qu’aux vieilles sodalités religieuses s’en étaient ajoutées d’autres, moins respectables (cf. Cic., Planc., 37"cuiuscumque tribus largitor esset, et per hanc consensionem quae magis honeste quam vere sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus essent esse notum"), qui avaient commencé déjà à apparaître dans les années 60 (cf. Q. Cic., Comm. pet., 19Nam hoc biennio quattuor sodalitates hominum ad ambitionem gratiosissimorum tibi obligasti, C. Fundani, Q. Galli, C. Corneli, C. Orchiui ; horum in causis ad te deferendis quid tibi eorum sodales receperint et confirmarint scio, nam interfui., et J. M. David, ANRW, I, 3, 1973, 275-27, 7), et dont le but, purement politique, était de favoriser l’ascension d’hommes politiques par tous les moyens, y compris la corruption ou la violence. Il est difficile d’apprécier la valeur de Schol. Bob., p. 152 St.etiam pro hoc C. Plancio dixit: qui reus de sodaliciis petitus est lege Licinia, quam M. Licinius Crassus, Cn. Pompei Magni collega, in consulato suo pertulit, ut seuerissime quaereretur in eos candidatos qui sibi conciliassent sodales ea potissimum de causa, ut per illos pecuniam tribulibus dispertirent ac sibi mutuo eadem suffragationis emptae praesidia communicaret. Huic factioni coërcendae legis lator Crassus existimauit etiam genus iudicii multo periculosius comparandum, ut aput iudices editicios accusarentur, id est ut pro uoluntate accusatoris ederentur tribus ex quibus unam tantummodo reicere posset reus, de reliquis autem iudices haberentur utique infestissimi causam dicentibus, utpote quos accusator ad uoluntatem suam praelegisset edendo eas potissimum tribus quas reo minus aequas fore arbitraretur (d’autant que sodales n’y est qu’une des restitutions possibles pour combler une lacune évidente : il faut toujours se reporter aux discussions de Mommsen, De collegiis, 55-56, Rinkes, 141-142, Zumpt, 380-382 et Stangl, Rh. Mus. 65, 1910, 257-259) ; il paraît encore plus difficile de se fonder sur ce texte pour en déduire, même si ce grief fut en effet avancé contre Plancius (Cic., Planc., 53-5453. An te illa argumenta duxerunt ? « Dubitatis, inquit, quin coitio facta sit, cum tribus plerasque cum Plotio tulerit Plancius ? » An una fieri potuerunt, si una tribus non tulissent ? « At non nullas punctis paene totidem. » Quippe, cum iam facti prope superioribus comitiis declaratique uenissent. Quamquam ne id quidem suspicionem coitionis habuerit. Neque enim umquam maiores nostri sortitionem constituissent aediliciam, nisi uiderent accidere posse ut competitores pares suffragiis essent. 54. Et ais prioribus comitiis Aniensem a Plotio Pedio, Teretinam <a> Plancio tibi esse concessam ; nunc ab utroque eas auolsas, ne in angustum uenirent.), que la répression de la coitio, de l’accord conclu entre deux candidats, aurait été l’un des points nouveaux essentiels de la loi Licinia (en ce sens Venturini, 794-798, 794-798). La procédure de choix des juges, l’expression sodaliciorum tribuarium crimen utilisée par Cic. (Cic., Planc., 47Quod si non potes, noli tollere ex ordine nostro liberalitatem, noli maleficium putare esse gratiam, noli obseruantiam sancire poena. Itaque haesitantem te in hoc sodaliciorum tribuario crimine ad communem ambitus causam contulisti, in qua desinamus aliquando, si uidetur, uolgari et peruagata declamatione contendere. ; cf. Cic., Planc., 36In qua tu nomine legis Liciniae, quae est de sodaliciis, omnis ambitus leges complexus es; neque enim quicquam aliud in hac lege nisi editicios iudices es secutus. Quod genus iudicum si est aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi uoluerit ab accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri uoluerit iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis praetermitteret, hoc tamen unum praetereundum putarit), montrent que le nouveau délit était avant tout associé au contrôle des tribus. Ce qui apparaît de nouveau avec le Pro Plancio, c’est un vocabulaire (conscribere, describere populum, decuriare tribules) que Cic. utilise également à propos des operae de Clodius (Cic., Sest., 34Isdemque consulibus inspectantibus seruorum dilectus habebatur pro tribunali Aurelio nomine conlegiorum, cum uicatim homines conscriberentur, decuriarentur, ad uim, ad manus, ad caedem, ad direptionem incitarentur et Cic., Sest., 55Nam latae quidem sunt consulibus illis — tacentibus dicam ? Immo uero etiam adprobantibus ; ut censoria notio et grauissimum iudicium sanctissimi magistratus de re publica tolleretur, ut conlegia non modo illa uetera contra senatus consultum restituerentur, sed (ab) uno gladiatore innumerabilia alia noua conscriberentur. ; Cic., Dom., 13Quis est Sergius ? Armiger Catilinae, stipator tui corporis, signifer seditionis, concitator tabernariorum, damnatus iniuriarum, percussor, lapidator, fori depopulator, obsessor curiae. His atque eius modi ducibus cum tu in annonae caritate in consules, in senatum, in bona fortunasque locupletium per causam inopum atque imperitorum repentinos impetus comparares, cum tibi salus esse in otio nulla posset, cum desperatis ducibus decuriatos ac descriptos haberes exercitus perditorum, nonne prouidendum senatui fuit ne in hanc tantam materiem seditionis ista funesta fax adhaeresceret ?) : après la loi Clodia sur les collèges, dont on sait qu’elle permit l’émergence de formes nouvelles d’organisation de la plèbe urbaine, il était inévitable que l’ambitus aussi prît des aspects nouveaux, où corruption et violence pouvaient se conjuguer. On a été surpris que Crassus fît voter une loi qui reprenait largement à son compte le s.c. de 56. De Robertis, 113-117 = 132-137 (suivi par Venturini, 802) a supposé que les consuls de 56 auraient, par voie purement administrative, appliqué le s.c. dans le sens d’un démantèlement des réseaux clodiens, en sorte que les optimates n’avaient plus eu besoin du vote d’une loi ; Crassus au contraire aurait fait adopter la loi pour combattre les réseaux qui permettaient aux optimates de contrôler les élections. L’idée que la répression de la violence ait été une préoccupation des seuls optimates, et celle de la brigue des seuls populares, est une schématisation abusive : le Sénat avait depuis 67, et surtout depuis 64, manifesté avec constance sa volonté de lutter contre la brigue. Inversement, les "triumvirs" eux-mêmes n’avaient pas intérêt à ce que l’anarchie et la violence échappent à tout contrôle. Une fois l’essentiel assuré, c.-à-d. les élections de 55 et les dispositions concernant leurs provinces, ils firent volontiers adopter une loi s’inspirant d’un s.c. dont ils avaient dû, l’année précédente, après les accords de Lucques, empêcher qu’il pût être immédiatement appliqué (Gruen, 229-230 ; Grimal, 113-114).

Cela ne signifie naturellement pas que la loi de 55 était exactement celle que le s.c. de 56 avait souhaité voir adopter. Aucune de nos sources ne permet d’affirmer, par exemple, que la loi Licinia ait interdit certaines catégories d’associations, ainsi que l’avait prévu le s. c. de 56. L’argument e silentio, toutefois, n’est pas décisif, dès lors que nos sources principales ne concernent que le procès de Plancius, et que Dio parle purement et simplement d’une nouvelle loi contre la brigue. Intéressante est une notice de Marcian., 14 Inst., D., 4, 7, 12Si quis iudicii communi diuidundo euitandi causa rem alienauerit, ex lege Licinnia ei interdicitur ne communi diuidundo iudicio experiatur. : l’hypothèse que cette loi Licinia soit celle de 55 (Voigt, Römische Rechtsgeschichte I, Leipzig, 1892, 806 n. 5 ; Kretschmar, P., Zur alienatio iudicii mutandi causa facta, ZRG, 1919, 161-164 n. ; De Robertis, Corporazioni 144-145 ; Venturini, 804 n. 45) n’est pas pas assurée, mais il n’est pas en tout cas d’autre loi de ce nom qui nous soit connue et à qui cette interdiction puisse être rapportée. Si l’on retient cette hypothèse, on est amené à supposer que la loi aurait également confirmé cet aspect du s.c. de 56, et statué sur les modalités de distribution entre leurs membres du patrimoine des associations contraintes à la dissolution.

Cic. nous fournit des informations plus nombreuses, mais d’interprétation parfois difficile, sur la procédure de sélection des juges en vertu de la loi Licinia. Alors que la procédure usuelle était depuis Sulla celle d’un tirage au sort (sortitio) suivi d’une récusation (reiectio) par les deux parties, la loi Licinia revint à la pratique antérieure d’une désignation par l’accusation (editio) suivie d’une récusation par l’accusé : en 63, lors de la discussion sénatoriale sur la loi Tullia Antonia de ambitu, c’est vainement que Ser. Sulpicius Rufus avait déjà proposé le recours à des iudices editicii (voir notice n° 717). Autre particularité, liée à la spécificité du sodaliciorum tribuarium crimen, c’est par tribus que l’on procédait à l’editio et à la reiectio : l’accusateur choisissait quatre tribus, l’accusé avait le droit d’en récuser une, et les juges étaient pris parmi les trois tribus restantes (Cic., Planc., 38Cuius tu tribus uenditorem et corruptorem et sequestrem Plancium fuisse clamitas, eam tribum profecto, seuerissimorum praesertim hominum et grauissimorum, edere debuisti. At Voltiniam; libet enim tibi nescio quid etiam de illa tribu criminari. Hanc igitur ipsam cur non edidisti? quid Plancio cum Lemonia, quid cum Oufentina, quid cum Clustumina? Nam Maeciam, non quae iudicaret, sed quae reiceretur, esse uoluisti ; Schol. Bob., p. 160 St.facta senatus consulti mentione, qui secundum legem Liciniam quattuor edi tribus ab accusatore uoluerit, ex quibus reo liceret unam repudiare, ut de tribus reliquis iudicum haberet editionem ; tamen ab accusatore sic fieri uoluisse, ut eas ederet quas corruptas a candidato criminaretur ; cf. Cic., Att., 4, 15, 9Messius defendebatur a nobis de legatione reuocatus ; nam eum Caesari legarat Appius. Seruilius edixit ut adesset. Tribus habet Pomptinam, Velinam, Maeciam. Pugnatur acriter ; agitur tamen satis.). Cic. explique longuement que l’intention du Sénat, lorsqu’avait été proposée cette réforme, était que l’accusateur choisît des tribus qui avaient été l’objet de pratiques illicites de la part du candidat, afin que le procès fût confié à des juges particulièrement bien informés (Cic., Planc., 36-3736. Sed aliquando ueniamus ad causam. In qua tu nomine legis Liciniae, quae est de sodaliciis, omnis ambitus leges complexus es; neque enim quicquam aliud in hac lege nisi editicios iudices es secutus. Quod genus iudicum si est aequum ulla in re nisi in hac tribuaria, non intellego quam ob rem senatus hoc uno in genere tribus edi uoluerit ab accusatore neque eandem editionem transtulerit in ceteras causas, de ipso denique ambitu reiectionem fieri uoluerit iudicum alternorum, cumque nullum genus acerbitatis praetermitteret, hoc tamen unum praetereundum putarit. 37. Quid? Huiusce rei tandem obscura causa est, an et agitata tum cum ista in senatu res agebatur, et disputata hesterno die copiosissime a Q. Hortensio, cui tum est senatus adsensus? Hoc igitur sensimus: "cuiuscumque tribus largitor esset, et per hanc consensionem quae magis honeste quam uere sodalitas nominaretur quam quisque tribum turpi largitione corrumperet, eum maxime eis hominibus qui eius tribus essent esse notum". Ita putauit senatus, cum reo tribus ederentur eae quas is largitione deuinctas haberet, eosdem fore testis et iudices. Acerbum omnino genus iudici sed tamen, si uel sua uel ea quae maxime esset cuique coniuncta tribus ederetur, uix recusandum ; Mommsen, De collegiis, 68-70 propose un rapprochement avec le jugement de l’accusateur poursuivi pour calumnia ou praeuaricatio par les mêmes juges qui l’avaient vu à l’œuvre comme accusateur). Cela implique que les tribus étaient considérées comme les victimes d’une corruption qui les privait de leur liberté de vote, ce qui était déjà apparu dans la rogatio Aufidia de 61, si l’on accepte la leçon tribulibus (voir notice n° 62). Pourtant, l’accusateur de Plancius n’avait pas choisi les tribus que son adversaire aurait, selon lui, corrompues, et Cic. l’accusa d’avoir violé l’esprit de la loi (sententia legis, § 39, 42), mais non la lettre. Il faut donc admettre que la loi avait été rédigée de façon ambiguë et imprécise (Linderski, 1995, 334). Une autre trace d’imperfection dans la rédaction de la loi est révélée par le fait qu’une reiectio de 5 juges avait été accordée à P. Vatinius de consili sententia, et qu’elle ne le fut pas à Plancius (Cic., Planc. 40Tu deligas ex omni populo aut amicos tuos aut inimicos meos aut denique eos quos inexorabilis, quos inhumanos, quos crudelis existimes; tu me ignaro, nec opinante, inscio conuoces et tuos et tuorum amicorum necessarios, iniquos uel meos uel etiam defensorum meorum, eodemque adiungas quos natura putes asperos atque omnibus iniquos; deinde effundas repente ut ante consessum meorum iudicum uideam quam potuerim qui essent futuri suspicari, apud eosque me ne quinque quidem reiectis, quod in proximo reo de consili sententia constitutum est, cogas causam de fortunis omnibus dicere? ; cf. Schol. Bob., p. 160 St.Ad ea, quae sunt necessaria, conclusis prioribus transit et potuisse Laterensem de ambitu accusare significat, nisi maluisset idcirco reum lege Licinia facere, ut haberet iudices editicios, de cuius formae acerbitate iam sumus in argumento praelocuti. Diffidentia igitur accusatoris ostenditur ideo inuadentis in legem Liciniam, quod ambitus probari non possit, de quo iudices ex reiectione haberi soleant: aequalem scilicet numerum reicientibus tam accusatore quam reo. Verum specta diligentius omnem contextum huius . . . , ut intellegas oratorem mouere speciem quandam . . . in modum praescriptiuum: facta senatus consulti mentione, qui secundum legem Liciniam quattuor edi tribus ab accusatore uoluerit, ex quibus reo liceret unam repudiare, ut de tribus reliquis iudicum haberet editionem; tamen ab accusatore sic fieri uoluisse, ui eas ederet, quas corruptas a candidato criminaretur. Hic uero Laterensis noluerat ipsas edere, quibus dicebat pecuniam datam, utique consulte, ne reo, a quo pecuniam sumpserant, fauore tacito patrocinarentur. Quasi negare itaque temptauit accusari posse lege Licinia Plancium, quando sint aliae tribus editae nec illae potissimum, quae sumpsisse pecuniam dicerentur et quas ideo uel maxime senatus edi uoluisset, ut et iudicarent et testimonium uel contra reum uel pro reo ex ipsa ueritate perhiberent, quia sine dubio, quid esset aput tribules suos gestum, optime scirent. ; les seules tentatives d’explication de ces textes sont celles de Zumpt, 399-401 et de Strachan-Davidson, 108) : il semble donc que le quaesitor et le jury, sur ce point, aient pu (ou dû) prendre des initiatives parce que les prescriptions de la loi étaient ambiguës, ou que certaines situations n’avaient pas été prévues. Un autre point, plus important, n’est pas moins troublant. À deux reprises (§ 40 et § 41), Cic. déclare que les juges de Plancius proviennent ex omni populo, et, dans le second de ces textes, il les oppose aux delecti iudices, également qualifiés de principes equestris ordinis, de la loi Servilia de Glaucia. Il est difficile de conciler ces formulations avec l’hypothèse qui paraît pourtant la plus naturelle, celle que les juges de la loi Licinia étaient pris dans l’album général des juges, comme ceux des autres quaestiones. Les tentatives d’explication de Mommsen, De collegiis, 61-67, de Zumpt, 395-359 et de Strachan-Davidson, 109-110, laissent insatisfait : par une exagération rhétorique, Cicéron utiliserait omnis populus pour désigner l’album général constitué chaque année par le préteur urbain, par opposition aux iudices delecti qui en seraient extraits pour chaque quaestio, ou qui auraient constitué les albums particuliers des diverses quaestiones présullaniennes. Peut-être doit-on, à la suite de C. Nicolet, chercher une explication du côté de la réforme, la même année 55, de l’album des juges par une loi Pompeia malheureusement mal connue (notice n° 614), d’autant qu’une complémentarité des lois Pompeia et Licinia serait naturelle ; mais une autre hypothèse à prendre en considération est celle de Rinkes, 153-155, que les juges de la loi Licinia n’aient pas été pris dans l’album du préteur urbain, mais dans un album spécial composé de citoyens élus par chaque tribu, selon le modèle de la loi Plautia de 89. Les iudices editicii, en tout cas, semblent avoir mérité leur réputation de sévérité (Planc., 37) : le témoignage de Caelius (Cic., Fam., 8, 2, 1Certe, inquam, absolutus est (me in re praesenti stante pronuntiatum est), et quidem omnibus ordinibus, sed singulis in uno quoque ordine sententiis. "gaude modo", inquis. non mehercules; nihil umquam enim tam praeter opinionem, tam quod uideretur omnibus indignum, accidit. quin ego, cum pro amicitia ualidissime fauerem ei et me iam ad indolendum praeparassem, postquam factum est, obstipui et mihi uisus sum captus esse. quid alios putas? Clamoribus scilicet maximis iudices corripuerunt et ostenderunt plane esse quod ferri non posset. Itaque relictus legi Liciniae maiore esse periculo uidetur) paraît bien confirmer qu’un procès de sodaliciis comportait plus de risques pour l’accusé que le traditionnel procès de ambitu. De plus, Cic., Att., 4, 15, 9Messius defendebatur a nobis de legatione reuocatus; nam eum Caesari legarat Appius. Seruilius edixit ut adesset. Tribus habet Pomptinam, Velinam, Maeciam. pugnatur acriter; agitur tamen satis. Deinde me expedio ad Drusum, inde ad Scaurum. Parantur orationibus indices gloriosi. Fortasse accedent etiam consules designati. In quibus si Scaurus non fuerit, in hoc iudicio ualde laborabit semble indiquer qu’un absens reip. causa pouvait être cité à comparaître, dans certaines conditions du moins (Zumpt, 402), ce qui va également dans le sens d’une procédure particulièrement sévère.

La présidence de la quaestio de sodaliciis, comme d’ailleurs celle de la quaestio de ui, ne fut probablement pas une prouincia prétorienne indépendante (même si Mommsen, Staatsr. II, 584, a tort de prétendre que ces deux quaestiones n’apparaissent jamais présidées par un préteur). Deux procès de sodaliciis furent présidés en 54 par deux préteurs différents (celui de C. Messius par P. Servilius Isauricus [Cic., Att., 4, 15, 9Servilius edixit ut adesset.] ; celui de Plancius par C. Alfius [Cic., Planc., 43Vel si quaesitor huic edendus fuisset, quem tandem potius quam hunc C. Alfium quem habet, cui notissimus esse debet, uicinum, tribulem, grauissimum hominem iustissimumque edidisset ?], qui d’autre part présidait la quaestio maiestatis [Cic., Ad. Q. fr., 3, 1, 24Gabinius a. d. IIII. Kal. Octobr. noctu in urbem introierat : [et] hodie hora VIII., cum edicto C. Alfii de maiestate eum adesse oporteret, concursu magno et odio uniuersi populi paene afflictus est.]). L’hypothèse de redistributions des provinces prétoriennes en cours d’année (Greenidge, A., The Legal Procedure of Cicero’s Time, Oxford, 1901, 430-431) n’est guère satisfaisante. Sans doute faut-il admettre qu’un président était choisi pour chaque procès parmi les préteurs disponibles, sans que nous puissions dire selon quelle procédure (Brennan).

Nous ne savons pas non plus quelle était la sanction du crimen sodaliciorum (ou les diverses sanctions, car elles ne furent pas nécessairement les mêmes pour les candidats et pour leurs complices : la possibilité en tout cas d’accuser pour ce crime un diuisor agent du candidat paraît bien confirmée par Cic., Planc., 55Qui si erat diuisor, praesertim eius quem tu habebas reum, cur abs te reus non est factus? cur non eius damnatione aliquid ad hoc iudicium praeiudici comparasti?). Pour les candidats, Dio parle d’une aggravation de la peine ; Mommsen (De collegiis, 70) a suggéré un exil à vie, c.-à-d. en fait l’interdictio, alors qu’en matière d’ambitus la loi Tullia Antonia n’avait prévu qu’un exil de dix ans, et il a été généralement suivi (contra Hinkes, 158, penchant pour le maintien de la peine prévue par la loi Tullia). De fait, si la loi reprit sur ce point le s.c. de 56, elle dut appliquer au crimen sodaliciorum la peine appliquée contre le crime de violence, c.-à-d. la peine capitale, et de fait l’interdictio. Des récompenses étaient bien entendu prévues pour les accusateurs victorieux (Ascon., p. 45 St.Post paucosque dies Milo apud M. Fauonium quaesitorem de sodaliciis damnatus est accusante P. Fuluio Nerato [reo] : cui e lege praemium datum est).

Le dernier procès de sodaliciis connu date de 51 (Cic., Fam., 8, 2, 1Certe, inquam, absolutus est — me praesente pronuntiatum est —, et quidem ab omnibus ordinibus et singulis in uno quoque ordine sententiis. « Ride modo », inquis. Non mehercules : nihil umquam enim tam praeter opinionem, tam quod uideretur omnibus indignum, accidit ; quin ego, cum pro amicitia ualidissime fauerem ei et me iam ad dolendum praeparassem, postquam factum est, obstupui et mihi uisus sum captus esse. Quid alios putas ? Clamoribus scilicet maximis iudices corripuerunt et ostenderunt plane esse, quod ferri non posset ; itaque relictus legi Liciniae maiore esse periculo uidetur.). Ce crimen disparut en tant que tel lorsque Auguste, réorganisant le système des quaestiones, se contenta de faire voter de nouvelles lois de ambitu et de ui : né de la crise des dernières années de la République, il n’avait plus de raison d’être sous le Principat. Quant aux associations, elles furent l’objet de mesures nouvelles de César puis d’Auguste (voir la notice n° 441 sur la loi Iulia).

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi Licinia (? Pompeia) sodaliciorum", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice501/. Date de mise à jour :03/12/15 .