Nom de la loi

Loi et rogationes Furiae Atiliae liées au rejet du traité conclu avec les Numantins par le consul C. Hostilius Mancinus

Date

136 av. J.-C.

Thèmes

Sources

Cic., Rep., 3, 28
Quod in singulis, idem est in populis: nulla est tam stulta ciuitas, quae non iniuste imperare malit quam servire iuste. Nec uero longius abibo. Consul ego quaesiui, cum uos mihi essetis in consilio, de Numantino foedere. Quis ignorabat Q. Pompeium fecisse foedus, eadem in causa esse Mancinum? alter, uir optimus, etiam suasit rogationem me ex senatus consulto ferente, alter acerrime se defendit. Si pudor quaeritur, si probitas, si fides, Mancinus haec attulit consilium, prudentia, Pompeius antistat.
 - Cic., Off., 3, 109
At uero T. Veturius et Sp. Postumius, cum iterum consules essent, quia, cum male pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub iugum missis, pacem cum Samnitibus fecerant, dediti sunt iis, iniussu enim populi senatusque fecerant. Eodemque tempore Ti. Numicius, Q. Maelius, qui tum tribuni pl. erant, quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt, ut pax Samnitium repudiaretur. Atque huius deditionis ipse Postumius, qui dedebatur, suasor et auctor fuit. Quod idem multis annis post C. Mancinus, qui, ut Numantinis, quibuscum sine senatus auctoritate foedus fecerat, dederetur, rogationem suasit eam, quam L. Furius, Sex. Atilius ex senatus consulto ferebant; qua accepta est hostibus deditus. Honestius hic quam Q. Pompeius, quo, cum in eadem causa esset, deprecante accepta lex non est. Hic ea, quae uidebatur utilitas, plus ualuit quam honestas, apud superiores utilitatis species falsa ab honestatis auctoritate superata est.
 - Plut., Ti. Gr., 7, 4
τὸν μὲν γὰρ ὕπατον ἐψηφίσαντο γυμνὸν καὶ δεδεμένον παραδοῦναι τοῖς Νομαντίνοις, τῶν δ' ἄλλων ἐφείσαντο πάντων διὰ Τιβέριον.
 - Flor., 1, 34, 7
Sed non minus Numantini quam Caudini illius foederis flagrans ignominia ac pudore populus Romanus dedecus quidem praesentis flagitii deditione Mancini expiavit,
 - Eutr., 4, 17, 1
Πομπήιος δὲ τῇ πρὸς Νουμαντίνους ἡττηθεὶς μάχῃ σπονδὰς ἐπονειδίστους ἐποιήσατο. Καὶ Ὁστίλιος δὲ Μαγκῖνος ὁ μετ' αὐτὸν ὕπατος, ἐπαναλαβὼν τὴν μάχην, χαλεπώτερόν τε ἡττηθεὶς ἢ Πομπήιος, ἐπὶ σπονδαῖς ἀνεχώρησεν αἰσχροτέραις, ὡς τὸν δῆμον τὸν τῶν Ῥωμαίων μήτε δέξασθαι τὰς σπονδὰς καὶ τὸν Μαγκῖνον παραδοῦναι τοῖς πολεμοίοις, πεισόμενον ὅ τι ἂν αὐτοῖς δοκῇ. Ἐν τοσαύτῃ τοίνυν ἀτιμίᾳ διπλῇ καὶ ἥττης καὶ συνθήκης ἐκπέμπεται Σκιπίων ὁ καλούμενος Ἀφρικανὸς μετὰ τῆς ὑπατικῆς ἐξουσίας. Οὗτος πρότερον μὲν ἐπεμελήθη τῆς στρατιᾶς, ὑπὸ τοῖς προτέροις ἡγεμόσι διεφθαρμένης, γυμνασίοις τε αὐτοὺς καταμελετῶν καὶ χωρὶς ὠμότητος καὶ τιμωρίας εἰς τὸ δέον ἐπαναγαγών. Ὡς δὲ ἥρμοσε τοὺς ἄνδρας, ἐπῆλθε τῶν πόλεων ταῖς ἀποστάσαις, καὶ τοὺς μὲν σφᾶς αὐτοὺς παραδόντας, τοὺς δὲ πολιορκίαις ὑπηγάγετο. Τελευταῖον δὲ ἐπὶ τὸ κεφάλαιον ἦλθε τοῦ πολέμου, τὴν Νουμαντίαν, καὶ προςκαθεσθεὶς λιμῷ τε πιέσας τοὺς ἔνδον, τήν τε πόλιν εἷλε καὶ κατέσκαπτε καὶ τὸ ἔθνος ἅπαν ἀπέδωκε τῇ Ῥώμῃ.

Bibliographie

  • Elster, GMRR, 447-449
  • Rosenstein, N., « Imperatores uicti », Cl. Ant. 1986, 230-252 (avec la bibliographie antérieure)
  • Rotondi, LPR, 297-298

Commentaire

C. Hostilius ayant conclu dans des conditions particulièrement humiliantes une paix avec les Numantins, le Sénat décida de rejeter ce traité et, pour éviter à la cité la souillure d'un parjure, fit proposer au peuple de livrer aux Numantins les responsables de cet acte. Une loi fut présentée par les consuls P. Furius Philus et Sex. Atilius Serranus ex s.c. et votée par le peuple (Cic., Rep., 3, 28Quod in singulis, idem est in populis: nulla est tam stulta ciuitas, quae non iniuste imperare malit quam seruire iuste. Nec uero longius abibo. Consul ego quaesiui, cum uos mihi essetis in consilio, de Numantino foedere. Quis ignorabat Q. Pompeium fecisse foedus, eadem in causa esse Mancinum? alter, uir optimus, etiam suasit rogationem me ex senatus consulto ferente, alter acerrime se defendit. Si pudor quaeritur, si probitas, si fides, Mancinus haec attulit consilium, prudentia, Pompeius antistat. , et Cic., Off., 3, 109At vero T. Veturius et Sp. Postumius, cum iterum consules essent, quia, cum male pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub iugum missis, pacem cum Samnitibus fecerant, dediti sunt iis, iniussu enim populi senatusque fecerant. Eodemque tempore Ti. Numicius, Q. Maelius, qui tum tribuni pl. erant, quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt, ut pax Samnitium repudiaretur. Atque huius deditionis ipse Postumius, qui dedebatur, suasor et auctor fuit. Quod idem multis annis post C. Mancinus, qui, ut Numantinis, quibuscum sine senatus auctoritate foedus fecerat, dederetur, rogationem suasit eam, quam L. Furius, Sex. Atilius ex senatus consulto ferebant; qua accepta est hostibus deditus. Honestius hic quam Q. Pompeius, quo, cum in eadem causa esset, deprecante accepta lex non est. Hic ea, quae uidebatur utilitas, plus ualuit quam honestas, apud superiores utilitatis species falsa ab honestatis auctoritate superata est.; omission de la loi et simple mention de la deditio ex s.c. dans Cic., De or., 1, 181Omitto iam plura exempla causarum amplissimarum, quae sunt innumerabilia: capitis nostri saepe potest accidere ut causae versentur in iure. Etenim si C. Mancinum, nobilissimum atque optimum uirum atque consularem, cum eum propter inuidiam Numantini foederis pater patratus ex s. c. Numantinis dedidisset eumque illi non recepissent posteaque Mancinus domum reuenisset neque in senatum introire dubitasset, P. Rutilius, M. filius, tribunus plebis, iussit educi, quod eum civem negaret esse, quia memoria sic esset proditum, quem pater suus aut populus uendidisset aut pater patratus dedidisset et chez Oros., 5, 4, 21Quamuis et Pompeius iam alius aeque infame foedus cum isdem Numantinis paulo ante pepigisset, senatus dissolui foedus et Mancinum dedi Numantinis praecepit: qui nudato corpore manibusque post tergum reuinctis ante portas Numantinorum expositus ibique usque in noctem manens, a suis desertus, ab hostibus autem non suspectus lacrimabile utrisque spectaculum praebuit.) ; en conséquence, Hostilius fut livré par les fétiaux aux Numantins, qui refusèrent d'ailleurs de le recevoir. Selon Eutr., la même rogatio aurait proposé le rejet du traité conclu par Mancinus, et c'est bien en tout cas ce qu'impliquait la deditio de son auteur, mais il est fort possible que le rejet proprement dit ait été une décision du seul Sénat (cf. Cic., Har. Resp., 43Exorta est illa rei publicae, sacris, religionibus, auctoritati uestrae, iudiciis publicis funesta quaestura, in qua idem iste deos hominesque, pudorem, pudicitiam, senatus auctoritatem, ius, fas, leges, iudicia uiolauit. Atque hic ei gradus – o misera tempora stultasque nostras discordias! – P. Clodio gradus ad rem publicam hic primus <fuit> et aditus ad popularem iactationem atque adscensus. Nam Ti. Graccho inuidia Numantini foederis, cui feriendo, quaestor C. Mancini consulis cum esset, interfuerat, et in eo foedere improbando senatus seueritas dolori et timori fuit, eaque res illum fortem et clarum uirum a grauitate patrum desciscere coegit; C. autem Gracchum mors fraterna, pietas, dolor, magnitudo animi ad expetendas domestici sanguinis poenas excitauit; Saturninum, quod in annonae caritate quaestorem a sua frumentaria procuratione senatus amouit eique rei M. Scaurum praefecit, scimus dolore actum esse popularem; Sulpicium ab optima causa profectum Gaioque Iulio consulatum contra leges petenti resistentem longius quam uoluit popularis aura prouexit.; Vell., 2, 90, 3Illae enim prouinciae Scipiones consumpserunt; illae contumelioso XX annorum bello sub duce Viriatho maiores nostros exercuerunt; illae terrore Numantini belli populum Romanum concusserunt; in illis turpe Q. Pompei foedus turpiusque Mancini senatus cum ignominia dediti imperatoris rescidit; illa tot consulares, tot praetorios absumpsit duces patrumque aetate in tantum Sertorium armis extulit ut per quinquennium diiudicari non potuerit Hispanis Romanisne in armis plus esset roboris et uter populus alteri pariturus foret. ; Vir. ill., 59, 4Mancinus auctore Tiberio Graccho quaestore suo in leges hostium foedus percussit; quo per senatum improbato Mancinus Numantinis deditus nec receptus, augurio in castra deductus, praeturam postea consecutus est.), et que le peuple n'ait été appelé à se prononcer que sur la deditio: il est douteux que l'on ait jamais demandé aux comices de rejeter des accords (cf. toutefois le problème posé par la renégociation des préliminaires de Catulus en 241, notice n° 300) ; on les consultait pour les ratifier.

Une seconde rogatio dut concerner les membres du consilium de Mancinus, en premier lieu son questeur Ti. Gracchus, et fut rejetée : cette hypothèse rend compte du texte de Plut., de Vir. ill., 64, 1-21. Tiberius Gracchus, Africani ex filia nepos, quaestor Mancino in Hispania foedus eius flagitiosum probavit. 2. Periculum deditionis eloquentiae gratia effugit., ainsi que d'allusions à un discours de Ti. Gracchus rejetant sur Mancinus la seule responsabilité du traité (Quint., Inst., 7, 4, 13Haec circa defensionem facti: quae si neque per se ipsa nec adhibitis auxiliis dabitur, proximum est in alium transferre crimen, si possumus. Ideoque etiam in hos qui citra scriptum sunt status uisa est cadere tralatio. Interdum ergo culpa in hominem relegatur, ut si Ti. Gracchus reus foederis Numantini (cuius metu leges populares tulisse in tribunatu uidetur) missum se ab imperatore suo diceret; ; Mart. Cap., 5, 456remotio est, cum obiectum crimen in alterum vel in aliud ab eo, qui percellitur, removetur: in alium, ut Tiberius Gracchus in Mancinum, qui auctor faciendi foederis fuit, quod tam senatus quam populus improbarat. item in tali causa: legatus nisi intra triginta dies profectus erit, capite puniatur; quaestor sumptum legato non dedit; tempus emensum est. accusatus contra dicit et crimen obiectum removet in quaestorem. in aliud autem removet, si morbo tardatus in infortunium suum causam removeat tarditatis. removetur vero aut ipsum factum, si ad alterius attinuisse dicatur potestatem, aut causa, <si> alterius vitio quid accidisse dicatur.). La dissociation des cas de Mancinus et de son état-major pouvait avoir pour but de sauver Tiberius Gracchus, ou au contraire d'empêcher que sa popularité ne sauve aussi Mancinus.

Les textes cicéroniens, enfin, associent étroitement les cas de Mancinus et de Q. Pompeius, qui semble avoir été lui aussi l'objet d'une proposition de deditio, mais avoir obtenu qu'elle fût repoussée (Cic., Off., 3, 109At uero T. Veturius et Sp. Postumius, cum iterum consules essent, quia, cum male pugnatum apud Caudium esset, legionibus nostris sub iugum missis, pacem cum Samnitibus fecerant, dediti sunt iis, iniussu enim populi senatusque fecerant. Eodemque tempore Ti. Numicius, Q. Maelius, qui tum tribuni pl. erant, quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt, ut pax Samnitium repudiaretur. Atque huius deditionis ipse Postumius, qui dedebatur, suasor et auctor fuit. Quod idem multis annis post C. Mancinus, qui, ut Numantinis, quibuscum sine senatus auctoritate foedus fecerat, dederetur, rogationem suasit eam, quam L. Furius, Sex. Atilius ex senatus consulto ferebant; qua accepta est hostibus deditus. Honestius hic quam Q. Pompeius, quo, cum in eadem causa esset, deprecante accepta lex non est. Hic ea, quae uidebatur utilitas, plus ualuit quam honestas, apud superiores utilitatis species falsa ab honestatis auctoritate superata est.). Q. Pompeius (cos. 141) avait également conclu avec les Numantins un accord tenu pour déshonorant, mais il prit soin d'en nier l'existence, et de prétendre n'avoir reçu que leur deditio (cf. également Cic., Fin., 2, 54qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem uellentne de ea re quaeri. quo plebiscito decreta a senatu est consuli quaestio Cn. Caepioni. profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; erat enim res aperta. Non igitur de improbo, sed <de> callido improbo quaerimus, qualis Q. Pompeius in foedere Numantino infitiando fuit, nec uero omnia timente, sed primum qui animi conscientiam non curet, quam scilicet comprimere nihil est negotii. is enim, qui occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius improbe facto videatur. quid est enim aliud esse versutum? ). Plutôt qu'en 139, lorsque le Sénat, après délibération, se contenta de décider que la guerre contre Numance devait être poursuivie (App., Iber., 344κρίσεως δ' ἐν τῇ βουλῇ γενομένης Νομαντῖνοι μὲν καὶ Πομπήιος ἐς ἀντιλογίαν ἦλθον, τῇ βουλῇ δ' ἔδοξε πολεμεῖν Νομαντίνοις. ), la proposition de deditio de Pompeius dut avoir lieu en 136, en même temps que les deux précédentes : une partie de la défense de Mancinus devant le Sénat avait consisté à accuser Pompeius, lui reprochant notamment d'avoir provoqué la colère des dieux en violant les engagements qu'il avait pris (App., Iber., 359οἳ μὲν δὴ τὰς συνθήκας, ἃς ἐπεποίηντο πρὸς Μαγκῖνον, ἐπεδείκνυον· ὃ δὲ τὴν αἰτίαν αὐτῶν ἐς Πομπήιον ἀνέφερεν, τὸν πρὸ αὐτοῦ γενόμενον στρατηγόν, ὡς ἀργὸν καὶ ἄπορον τὸν στρατὸν ἐγχειρίσαντά οἱ καὶ δι' αὐτὸ κἀκεῖνον ἡσσημένον τε πολλάκις καὶ συνθήκας ὁμοίας αὑτῷ θέμενον πρὸς τοὺς Νομαντίνους· ὅθεν ἔφη καὶ τὸν πόλεμον τόνδε, παρὰ τὰς συνθήκας ἐκείνας ὑπὸ Ῥωμαίων ἐψηφισμένον, ἀπαίσιον αὐτοῖς γεγονέναι.). Notons aussi que le texte de Per. Liv., 54, 2cum isdem et Numantinis pacem a populo R. infirma- tam fecit. lustrum a censoribus conditum est., selon lequel Q. Pompeius pacem a populo Romano infirmatam fecit n'est qu'une correction de Gronovius (les manuscrits ont pacem ob infirmitatem ou ab infirmitate fecit ), et que cette correction n'est pas recevable : le peuple n'eut pas à annuler le traité de Pompeius, puisque précisément Pompeius niait l'existence de ce traité, et que cette interprétation fut définitivement cautionnée par le rejet de la proposition de deditio le concernant. L'hypothèse qui rend le mieux compte de l'ensemble de nos sources est donc celle de trois rogationes Furiae Attilae en 136, dont une seule fut acceptée par le peuple ; en revanche, le peuple ne dut pas être saisi dès 139 du cas de Pompeius.

Comment citer cette notice

Jean-Louis Ferrary. "Loi et rogationes Furiae Atiliae liées au rejet du traité conclu avec les Numantins par le consul C. Hostilius Mancinus", dans Lepor. Leges Populi Romani, sous la dir. de Jean-Louis Ferrary et de Philippe Moreau. [En ligne]. Paris:IRHT-TELMA, 2007. URL : http://www.cn-telma.fr/lepor/notice400/. Date de mise à jour :17/11/19 .