./.

Decretum [D. 45, c. 5: De Iudeis]

Assemblée

Gratian

Concilium Toletantum quartum

Titre en français

Décret, I, D. 45, c. 5

Titre descriptif

Les juifs ne doivent pas être convertis de force mais s'ils le sont, ils doivent rester chrétiens

Type de texte

canon de collection canonique

Texte

Iudei non sunt cogendi ad fidem, quam tamen si inuiti susceperint, cogendi sunt retinere. Unde in Tolletano Concilio IV. statutum est: sicut non sunt Iudei ad fidem cogendi, ita nec conuersis ab ea recedere permittitur. De Iudeis autem precepit sancta sinodus, nemini deinceps uim ad credendum inferre. Cui enim uult Deus miseretur, et quem uult indurat. Non enim tales inuiti saluandi sunt, sed uolentes, ut integra sit forma iusticiæ. Sicut enim homo propria arbitrii uoluntate serpenti obediens periit, sic uocante se gratia Dei propriæ mentis conuersione quisque credendo saluatur. Ergo non ui, sed libera arbitrii facultate ut conuertantur suadendi sunt, non potius inpellendi. Qui autem iampridem ad Christianitatem coacti sunt, sicut factum est temporibus religiosissimi principis Sisebuti, quia iam constat eos sacramentis diuinis associatos, et baptismi gratiam suscepisse, et crismate unctos esse, et corporis Domini extitisse participes, oportet, ut fidem, quam ui uel necessitate susceperint, tenere cogantur, ne nomen Domini blasphemetur, et fides, quam susceperunt, uilis ac contemptibilis, habeatur.

Langue

Latin

Source du texte original

E. Friedberg & A.L. Richter, eds., Decretum, vol. 1, Corpus iuris canonici, (Graz, 1955, 1995), 161.

Datation

  • Entre 1139 et 1150
  • 12ème siècle (quart : 2 )
  • Précisions : Selon une opinion classique, le Décret aurait été réalisé à Bologne dans les années 1140, en deux versions successives. Mais ont également été avancées, pour la première version, les années 1120 ou 1130. La seconde version quant à elle pourrait n'avoir été achevée qu'en 1158.

Traduction française

Les juifs ne doivent pas être forcés de recevoir la foi, mais si néanmoins ils l'ont reçue contre leur gré, ils doivent être forcés de la conserver. D'où il a été statué, lors du concile de Tolède IV : de même que les Juifs ne doivent pas être forcés à la foi, de même ne doit-on pas autoriser les convertis de s'en éloigner.

A propos des Juifs, le saint synode a ordonné que personne ne soit forcé de croire. Dieu a pitié de qui il lui plaît et endurcit qui il lui plaît [Rom IX, 18]. Ces gens ne doivent pas être sauvés contre leur gré mais volontairement, pour que la justice soit parfaite. Car, comme c’est par l’effet de son libre-arbitre que l’homme obéissant au serpent a péri, c’est appelé par la grâce de Dieu et par l’effet de la conversion de son propre esprit que chaque homme doit être sauvé par la foi. Donc, les Juifs doivent être amenés à se convertir par l’effet du libre-arbitre et non par celui de la force.

En revanche, ceux qui depuis longtemps ont été forcés de venir au christianisme comme il a été fait au temps du très religieux prince Sisebute, parce qu’il est constant qu’ils ont été associés aux saints sacrements, ont reçu la grâce du baptême, ont été oints du chrême, et ont prit part au corps du Christ, doivent être forcés de garder la foi qu’ils ont reçue par la violence ou par la nécessité pour que le nom du Seigneur ne soit pas sujet au blasphème et qu’ils ne tiennent pas pour vile et méprisable la foi qu’ils ont reçue.

Source traduction française

C. Nemo-Pekelman

Résumé et contexte

Ce texte est l’un des dix-huit canons appartenant à la Distinction 45, qui elle-même fait partie d'une série de commentaires de I Timothée 3, 3 portant sur les qualités requises des évêques. Les chapitres de cette Distinction avaient pour but d’illustrer la phrase "non percussorem" que Gratien considérait comme une mise en garde contre les évêques irascibles qui frappaient leurs subordonnés quand au contraire, ils devraient être patients avec eux. Les deux canons précédents incitaient les évêques à convertir des juifs par la douceur, plutôt que d'interdire leurs rites (D., 45.3), et à faire preuve de modération en punissant leurs subalternes (D., 45.4). Ici, Gratien reprend le canon 57 du quatrième concile de Tolède, qui interdit le baptême forcé d'une part, et le retour des baptisés de force au judaïsme d'autre part, à cause du caractère sacré du baptême et de la communion, empêchant tout retour en arrière. Le texte du canon tel qu'il apparaît au Décret diffère quelque peu de celui du canon mentionné dans l’ancienne Collectio Hispana : "ad venire" vient après "ad Christianitatem", et "corporis Domini" est suivi de "et sanguinis" dans les versions antérieurs du canon. Évidemment, le contexte d'origine qui vit naître ce canon n'était plus d'actualité. Le canon conciliaire avait été émis suite à la tentative échouée des Wisigoths de contraindre les juifs à se convertir au christianisme, laquelle avait eu pour résultat un retour massif des "convertis" à leur religion durant le second quart du VIIe siècle. Au temps de Gratien, les conversions forcées et les retours au judaïsme furent de nouveau un problème, mais les méthodes de contrainte avaient changé. Avec le début de la première croisade en 1096 (et à nouveau avec la deuxième croisade de 1146, même s’il est possible que les violences aient eu lieu après que Gratien avait compilé le Décret), les croisés tuaient les juifs qui refusaient le baptême dans les villes de la Rhénanie. Ceux qui avaient survécu en acceptant le baptême, à quelques exceptions près, retournaient au judaïsme sans entrave de la part des autorités laïques ou ecclésiastiques. Ceci était la réponse habituelle, voire normative, à ces conversions forcées à travers le Moyen Age. Dans les années 1140, cependant, certains exprimèrent leur opposition à l’égard de la loi autorisant le retour des convertis à leur religion. Ce fut notamment le cas de Louis VII de France qui, en 1144, interdit le retour au judaïsme.

Signification historique

Le Décret n'était pas une collection d'édits, mais plutôt une tentative visant à concilier différentes traditions contradictoires au sein du droit canon et de la théologie chrétienne. D'une certaine façon, cet objectif fut rapidement atteint. En effet, peu de temps après sa deuxième recension dans les années 1140, ou peut-être au début des années 1150, il devint le principal recueil de droit canonique.

Malgré la lecture plutôt intransigeante que Gratien fait de ce canon - les Juifs ne devaient pas être contraints à adopter la foi chrétienne, à moins que, l'ayant déjà reçue, ils ne soient obligés de la garder - il a servi de tremplin pour un débat animé sur les baptêmes obligatoire parmi les décrétistes, en particulier parmi les commentateurs qui ont étudié ou enseigné à Bologne. Certains soutenaient que le recours à la contrainte était parfois acceptable (par exemple Rufin et Etienne de Tournai), d'autres affirmaient que le baptême ne pouvait être reçu en l'absence de consentement (par exemple Simon de Bisignano). Cependant, l'interprétation qui eut le plus d’influence fut celle de Huguccio de Pise. Ce dernier fit valoir qu'une distinction devait être faite entre les convertis ayant fait l’objet d’une contrainte absolue et ceux qui n’ont subi qu’une contrainte relative. Les premiers, n’ayant pas été baptisés, étaient libres de retourner à leur religion. Innocent III s’est référé au canon ainsi qu’aux commentaires, en particulier celui de Huguccio, son maiores ecclesiae de 1201, qui a effectivement fermé le débat. Innocent statua que celui qui a protesté activement pendant le rite était un converti involontaire et devait être considéré comme non-baptisé. Mais si cette personne a accepté le baptême sous la contrainte et n’a pas protesté, elle aura été conditionnellement volontaire et elle est donc une chrétienne baptisée.

Textes apparentés inclus dans le corpus

Manuscrits

  • Admont, Stiftsbibliothek, MS 35; s. 131
  • Admont, Stiftsbibliothek, MS 48; s. 13
  • Amiens, Bibliothèque municipale, MS 354; s. 12
  • Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M. 13; s. 12
  • Arras, Bibliothèque municipale, MS 7 (16)
  • Arras, Bibliothèque municipale, MS 27 (32); s. 12 ex.
  • Arras, Bibliothèque municipale, MS 585 (493)
  • Arras, Bibliothèque municipale, MS 592 (500); s. 12/13
  • Arras, Bibliothèque municipale, MS 599 (507); s. 12 ex.
  • Arras, Bibliothèque municipale, MS 809 (472)
  • Autun, Bibliothèque municipale, MS 80a (100)
  • Baltimore, Walters Art Gallery, MS 777; s. 122
  • Bamberg, Staatsbibliothek Can. 13 (P.I.16); s. 12/13
  • Bamberg, Staatsbibliothek Can. 14 (P.I.17); s. 122
  • Bamberg, Staatsbibliothek Can. 15 (P.I.18); s. 122
  • Beaune, Bibliothèque municipale, MS 5; c. 1160-1170
  • Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, MS Phill. 1742; s. 12 ex.
  • Bernkastel-Kues, Bibliothek im Obergeschoss des St. Nikolaus Hospitals, MS 223; s. 13 in.
  • Bernkastel-Kues, Bibliothek im Obergeschoss des St. Nikolaus Hospitals, MS 224; s. 13 in.
  • Biberach, Spitalarchiv, MS B 2515; s. 12
  • Boulogne-sur-Mer, Bibliothèque municipale, MS 118; s. 12
  • Bratislava, Státny slovenský ustredný archiv, Bratislavsky Kapituly, MS c. 14; s. 12/13
  • Bremen, Universitätsbibliothek, a 42; an. 1168
  • Brindisi, Biblioteca Annibale De Leo A/1; s. 12
  • Burgos, Biblioteca del Cabildo, MS 4; s. 13
  • Cambrai, Bibliothèque municipale, MS 646; s. 12 ex.
  • Cambrai, Bibliothèque municipale, MS 967; s. 12/13
  • Cambridge, Corpus Christi College, MS 10; s. 12
  • Cambridge, Fitzwilliam Museum McClean, MS 135 (Phill. 1076); s. 12
  • Cambridge, Gonville and Caius College, MS 6; s. 12
  • Cambridge, Gonville and Caius College, MS 676; c. 1200
  • Cambridge, Pembroke College, MS 162; s. 12
  • Cambridge, Sidney Sussex College, MS 101; s. 12
  • Cambridge, University Library, MS Add. 3447; s. 12
  • Cambridge, Mass., Harvard Law School Library, MS 64; s. 12 ex.
  • Chambéry, Bibliothèque municipale, MS 13; s. 12
  • Charleville, Bibliothèque municipale, MS 150; s. 12/13
  • Cividale del Friuli, Museo Archeologico Nazionale, MS V; s. 12
  • Darmstadt, Hessische Landesbibliothek, MS 907; s. 12
  • Douai, Bibliothèque municipale, MS 586; s. 12 ex.
  • Douai, Bibliothèque municipale, MS 590; s. 12 ex.
  • Douai, Bibliothèque municipale, MS 591; s. 12/13
  • Durham, Cathedral Library, MS C.I.7; s. 13
  • Durham, Cathedral Library, MS C.II.1; s. 12 ex.
  • Durham, Cathedral Library, MS C.III.1; s. 12 ex.
  • Durham, Cathedral Library, MS C.IV.1
  • Einsiedeln, Stiftsbibliothek, MS 193; s. 12 ex.
  • Erlangen, Universitätsbibliothek, MS 342; s. 12
  • Firenze, Biblioteca Maruecelliana, MS A.298; s. 13
  • Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, MS Acqui. 93; s. 12 ex.
  • Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, MS Edil. 96; s. 12 ex.
  • Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana S. Croce Isin. 1; s. 122
  • Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana S. Croce IVsin. 1; s. 12 ex.
  • Firenze, Biblioteca Nazionale, Conv. Soppr. A.II.376; s. 12
  • Firenze, Biblioteca Nazionale, Conv. Soppr. A.II.403; s. 12/13
  • Gdansk, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk, MS Mar. fol 77; s. 12/13
  • Gent, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, MS 55 (Kat. Nr. 287); s. 12 ex.
  • Gniezno, Biblioteka Kapitulna, MS 28; s. 12/13
  • Graz, Universitätsbibliothek, MS III.52; s. 131
  • Graz, Universitätsbibliothek, MS III.69; s. 13 1
  • Graz, Universitätsbibliothek, MS III.71; s. 12/13
  • Graz, Universitätsbibliothek, MS III.80; s. 131
  • Grenoble, Bibliothèque municipale, MS 11 (474); s. 12
  • Grenoble, Bibliothèque municipale, MS 34 (475); s. 12/13
  • Grenoble, Bibliothèque municipale, MS 62 (482); post 1215
  • Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek, MS 43; s. 12/13
  • Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek, MS 44; s. 12 ex.
  • Hereford, Cathedral Library, MS P.VII.3; s. 12 ex.
  • Innsbruck, Universitätsbibliothek, MS 90; s. 12
  • Ivrea, Archivio capitolare, MS 72 (C); s. 12
  • Jena, Universitätsbibliothek El. fol. 56; s. 12/13
  • Köln, Dombibliothek, MS 127; s. 12/13
  • Köln, Dombibliothek, MS 128; s. 12
  • Köln, Dombibliothek, MS 129; s. 12 ex.
  • Kraków, Biblioteka Jagiellońska, MS 356; s. 12/13
  • Kraków, Biblioteka Jagiellońska, MS 357; s. 13 in.
  • Kremsmünster, Stiftsbibliothek, MS 364; s. 13
  • Laon, Bibliothèque municipale, MS 476; s.12/13
  • Leipzig, Universitätsbibliothek, Haenel 17
  • Lilienfeld, Stiftsbibliothek, MS 222; s. 12/13
  • Lilienfeld, Stiftsbibliothek, MS 223
  • London, British Library, MS Add. 24658; s. 12
  • London, British Library, MS Arundel 490; s. 12
  • London, British Library, MS Harley 3256; s. 12
  • London, British Library, MS Royal 11.B.II
  • London, British Library, MS Stowe 378
  • London, Lambeth Palace, MS 449; s. 12
  • Lucca, Biblioteca Arcivescovale, MS 20 (6)
  • Luxembourg, Bibliothèque Nationale, MS I.139; s. 12 ex.
  • Madrid, Biblioteca Nacional, MS 87 (C.1); s. 12
  • Madrid, Biblioteca Nacional, MS 251 (C.2); s. 13
  • Madrid, Biblioteca Nacional, MS 12790 (Ee.3); s. 12
  • Madrid, Biblioteca de la Fundación Lázaro Galdiano, MS 440; s. 13 in.
  • Madrid, Universidad Central, Biblioteca de la Facultad de Derecho, Vol. 1137, Obra 447 Est. 16 Tabla 1 Clasif. 348.17; s. 12/13
  • Mainz, Stadtbibliothek, MS II.204; c. 1160s
  • Malibu, Calif., J. Paul Getty Museum (olim Prof. Ludwig, Aachen XIV.2); c. 1180
  • Marburg, Universitätsbibliothek, MS 33 (C.1); s. 12 ex.
  • Melk, Stiftsbibliothek, MS 259 (olim 698/M 22); s. 13
  • Melk, Stiftsbibliothek, MS 261 (olim 695/M 27); s. 12 ex.
  • Milano, Archivio capitolare di s. Ambrogio, M 57; c. 1200
  • Montecassino, Biblioteca Abbaziale, MS 64; s. 12/13
  • Montecassino, Biblioteca Abbaziale, MS 66; s. 12/13
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 4505; s. 13
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 10244; s. 13
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 13004; c. 1160-1170
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 14024; s. 131
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 17161; s. 122
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 18096; s. 13 in.
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 23551; c. 1200
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 27337; s. 12 ex.
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 28161
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 28174
  • München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 28175; s. 12/13
  • Napoli, Biblioteca Nazionale, MS XII.A.5
  • Napoli, Biblioteca Nazionale, MS XII.A.9
  • New York, Pierpont Morgan Library, MS M 446; s 13 in.
  • Olomouc, Statní Archiv, MS C.O.266; s. 13 in.
  • Oxford, Bodleian Library, MS Douce 218
  • Oxford, Bodleian Library, MS Lyell 41
  • Oxford, New College, MS 210; s. 13
  • Oxford, Trinity College, MS 70 (D.1-D.63.23)
  • Paris, Bibliothèque de l'Arsenal, MS 677; s. 12 ex.
  • Paris, Bibliothèque Mazarine, MS 1287; s. s. 12 ex.
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3884/1 & 3884/2; s. 12
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3885; s. 13 in.
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3886 A; s. 12/13
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3887; s. 12 ex.
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3888; s. 12 ex.
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3890; s. 12
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3895; s. 12 ex.
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3903
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 3905 B; s. 13 in.
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 11712; s. 12 ex.
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 14316; s. 12
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 14317; s. s. 12/13
  • Paris, Bibliothèque nationale, MS lat. 15393; s. 12/13
  • Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève, MS 168; s. 12
  • Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève, MS 341; s. 12 ex.
  • Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève, MS 342; s. 12 ex.
  • Perugia, Archivio di S. Pietro, C.M.4; s. 12 ex.
  • Pommersfelden, Bibliothek des Grafen Schönborn, MS 142; s. 12
  • Pommersfelden, Bibliothek des Grafen Schönborn, MS 327; s. 12
  • Praha, Knihovna Metropolitní Kapituly, MS I.19
  • Praha, Národní Museum, MS XVII.A.12 (I.B.I); s. 12 ex.
  • Praha, Universitní Knihovna, MS XXIII.B.4; s. 131
  • Reims, Bibliothèque municipale, MS 676; s. 12/13
  • Roma, Biblioteca Angelica, MS 1270; s. 12 ex.
  • Rouen, Bibliothèque municipale, MS E.21 (707); s. 12/13
  • St. Florian, Stiftsbibliothek, MS III.5; s. 12 ex.
  • Saint-Mihiel, Bibliothèque municipale, MS 5; s. 12/13
  • Saint-Omer, Bibliothèque municipale, MS 191; s. 12 ex.
  • Saint-Omer, Bibliothèque municipale, MS 192; s. 12 ex.
  • Saint-Omer, Bibliothèque municipale, MS 453; s. 12 ex.
  • Saint-Omer, Bibliothèque municipale, MS 454; s. 12
  • Saint-Omer, Bibliothèque municipale, MS 476; s. 12/13
  • St. Paul im Lavanttal, Stiftsbibliothek, MS 25/1; s. 12
  • St. Petersburg, Publichnaja Biblioteca im. M.E. Saltykova-Shchedrina, Lat. F.II vel. 23; s. 13
  • Salzburg, Stiftsbibliothek St. Peter, MS a.XI.9; s. 12 ex.
  • Salzburg, Stiftsbibliothek St. Peter, MS a.XII.9; s. 12/13
  • Siena, Biblioteca comunale degli Intronati, MS G.V.23
  • Toledo, Biblioteca del Cabildo, MS 4.5; s. 12/13
  • Tortosa, Biblioteca de la Catedral, MS 240; s. 12
  • Tours, Bibliothèque municipale, MS 557; s. 12
  • Tours, Bibliothèque municipale, MS 559; s. 12
  • Trier, Bibliothek des Priesterseminars, MS 8; s. 12 ex.
  • Trier, Stadtbibliothek, MS 906 (1141); s. 12 ex.
  • Trier, Stadtbibliothek, MS 907 (2182a); s. 12
  • Troyes, Bibliothèque municipale, MS 60; s. 12
  • Troyes, Bibliothèque municipale, MS 103; s. 12
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Arch. S. Pietro A.27; s. 12 ex.
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Chis. E.VII.206; s. 12
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Pal. lat. 621; s. 12 ex.
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Pal. lat. 622; s. 12
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Pal. lat. 624; s. 13
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Pal. lat. 625; s. 12 ex.
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Ross. lat. 595; s. 12 ex.
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Vat. lat. 1369; s. 12
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Vat. lat. 2494; s. 12 ex.
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Vat. lat. 2495; s. 12 ex.
  • Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Vat. lat. 3529; s. 12
  • Vendôme, Bibliothèque municipale, MS 88; s. 12/13
  • Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, MS lat. IV.117 (2435); s. 12
  • Vercelli, Biblioteca dell'Archivio Capitolare, MS XXV (118)
  • Verona, Biblioteca capitolare, MS CLXXXIV (164); s. 12 ex.
  • Vicenza, Biblioteca Bertoliana, MS 17 (olim G.15.2.2)
  • Washington, D.C., The Catholic University of America Library, MS 186
  • Washinton, D.C., Library of Congress, MS G.71 (de Ricci D.401); s. 12 ex.
  • Wien, Österreichische Nationalbibliothek, MS 2070; s. 13 in.
  • Wien, Österreichische Nationalbibliothek, MS 2102; s. 12 ex.
  • Wolfenbüttel, Landesbibliothek Helmstedt, MS 33; s. 12 ex.
  • Zwettl, Zisterzienserstift, Hs. 31; s. 12/13

Editions

  • Corpus juris canonici absolutis in III partes distintus: quarum prima Decretum Gratiani emenda & notis illustratum cum glossis diversorum, Gregorii XIII Pont. Max. jussu editum (Lyon, 1624).
  • Corpus iuris canonici, E.Friedberg & A.L. Richter, eds. (Leipzig, 1879).
  • Corpus ivris canonici emendatvm et notis illustratum (Cologne, 1631).
  • Corpus juris canonici (Basel, 1682).
  • Corpus juris canonici (Basel, 1730).
  • Corpus juris canonici (Lyon, 1661).
  • Corpus juris canonici (Paris, 1612).
  • Corpus juris canonici (Venice, 1605).
  • Corpus juris canonici academicum, G.P. Lancelotti, ed. (Basel, 1735).
  • Corpus juris canonici academicum, G.P. Lancelotti, ed. (Basel, 1757).
  • Corpus juris canonici academicum, G.P. Lancelotti, ed. (Basel, 1773).
  • Corpus juris canonici academicum, G.P. Lancelotti, ed. (Basel, 1783).
  • Corpus juris canonici catholicorum hodierni, G.A. Martin, ed. (1833).
  • Corpus juris canonici emendatum et notis illustratum (Basel, 1661).
  • Corpus juris canonici emendatum et notis illustratum (Basel, 1665).
  • Corpus juris canonici emendatum et notis illustratum (Basel, 1696).
  • Corpus juris canonici emendatum et notis illustratum, G.P. Lancelotti, ed. (Basel, 1670).
  • Corpus juris canonici emendatum et notis illustratum, G.P. Lancelotti, ed. (Basel, 1717).
  • Corpus juris canonici emendatum et notis illustratum, G.P. Lancelotti, ed. (Leiden, 1591).
  • Corpus Juris Canonici Gregorii XIII Pont. Max., P. Pithou & F. Pithou, eds. (Turin, 1746).
  • Corpus Juris Canonici in tres partes distinctum Gregorii Papae XIII jussu editum (Lyon, 1671).
  • Corpus juris canonici per regulas naturali ordine digestas, J.-P. Gibert, ed. (Lyon: Deville, 1737).
  • Corpus Juris Canonici, A.L. Richter, ed. (Leipzig, 1839).
  • Corpus juris canonici, A.M. Gustav, ed. (Zwickau, 1830).
  • Corpus Juris Canonici, Decretum Gratiani emendatum et notationibus illustratum Gregorii XIII. P. M. jussu editum, A.L. Richter & J.H. Böhmer, eds. (Leipzig, 1836).
  • Corpus juris canonici, E. Friedberg & A.L. Richter, eds. (Leipzig, 1928).
  • Corpus juris canonici, G.P. Lancelotti, ed. (1650).
  • Corpus Juris Canonici, G.P. Lancelotti, ed. (Turin, 1745).
  • Corpus Juris Canonici, G.P. Lancelotti, ed. (Venice: Constantini, 1782).
  • Corpus juris canonici, P. Pithou & F. Pithou, eds. (Basel: De Tournes, 1779).
  • Corpus juris canonici, P. Pithou & F. Pithou, eds. (Frankfurt, 1705).
  • Corpus Juris Canonici, per regulas naturali ordine digestas, usuque temperatas, ex eodem jure et conciliis, patribus atque aliunde desumptus, expositi. J.P. Gibert, ed. (Geneva, 1735).
  • Corpus juris canonici: Gregorii XIII P.M. jussu editum, P. Pithou & F. Pithou, eds. (Paris, 1687).
  • Corpus juris canonici. Corpus juris canonici Gregorii XIII. pont. max. jussu editum, P. Pithou & F. Pithou, eds. (Paris, 1695).
  • Corpus juris canonici academicum emendatum et notis P. Lancellotti illustratum (Basel, 1746).
  • Corpvs ivris canonici (Venice: Apud Iuntas, 1615).
  • Decretum Gratiani emendatum et notationibus illustratum, Gregorii Xiii Pont. Max. jussu editum., J.-P. Migne, et al. eds. (Paris, 1855; 1861).
  • Decretum, vol. 1, Corpus iuris canonici, E. Friedberg & A.L. Richter, eds. (Graz, 1955, 1995), 161.
  • Gratian, Concordantie auctoritatum sacre scripture iuxta ordinem librorum Biblie (Cologne, 1482).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Basel, 1481). Electronic facsimile
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Mainz, 1472).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Nuremberg, 1483).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1474).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1477).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1479/1480).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1485/1486). Electronic facsimile
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1486).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1487).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1489).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1490).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum (Venice, 1491).
  • Gratian, Concordia discordantium canonum, F. Moneliensis, ed. (Venice, 1482). Electronic facsimile
  • Gratian, Concordia discordantium canonum, G. de Stoutenburch, ed. (Venice, c. 1480). Electronic facsimile
  • Gratian, Corpus juris canonici emendatum et notis illustratum (Rome, 1582).
  • Gratian, Decreta patrum siue concordia discordantium canonum Gratiani auctoris siue compilatoris, cum apparatibus Johannes ac additionibus Bartholomei Brixiensis (Nuremberg, 1493).
  • Gratian, Decreti huius plenissimum argumentum fidelissime imprimitur istic Decretum Gratiani (Lyon, 1517).
  • Gratian, Decretorvm canonicorvm collectanae. ex divite illa scriptorum ecclessiasticorum, summorum Pontificum, conciliorumque oecumenicorum supellectile (Antwerp, 1570).
  • Gratian, Decretum (Basel, 1476
  • Gratian, Decretum (Basel, 1486).
  • Gratian, Decretum (Lyon, 1482).
  • Gratian, Decretum (Lyon, 1495).
  • Gratian, Decretum (Lyon: Johannes Siber, c. 1497-1500).
  • Gratian, Decretum (Lyon: Mathias Huss, c. 1497).
  • Gratian, Decretum (Lyon: Nicolaus de Benedictis & Jacobinus Suigus, 1497).
  • Gratian, Decretum (Milan, 1483).
  • Gratian, Decretum (Rome, 1476).
  • Gratian, Decretum (Rome, 1478).
  • Gratian, Decretum (Rome, 1479).
  • Gratian, Decretum (Strassburg, 1471).
  • Gratian, Decretum (Strassburg, 1472).
  • Gratian, Decretum (Strassburg, 1484).
  • Gratian, Decretum (Strassburg, 1490).
  • Gratian, Decretum (Venice, 1483).
  • Gratian, Decretum (Venice, 1493).
  • Gratian, Decretum Aureum Diui Gratiani (Paris, 1517).
  • Gratian, Decretum aureum diui Gratiani in quo est discordantium canonum concordia ac primum de iure diuine et humane institutionis, J. Chappius, ed. (Paris, 1501).
  • Gratian, Decretum aureum divi Gratiani, cuius titulus talis est. Incipit cocordantia discordantium canonum (Rouen, 1519).
  • Gratian, Decretum aureum divi Gratiani, cuius titulus talis est. Incipit concordantia discordantium canonum (Paris, 1522).
  • Gratian, Decretum Aureum Domini Gratiani cum suo apparatu (Paris, 1516).
  • Gratian, Decretum Aureum Gratiani cum suo apparatu, J. Chappuis, ed. (Paris, 1518).
  • Gratian, Decretum Aureum: Domini Gratiani cum suo apparatu, J. Chappuis, ed. (Paris, 1512).
  • Gratian, Decretum de Tortis (Venice: Baptisa de Tortis, 1496).
  • Gratian, Decretum de Tortis (Venice: Baptista de Tortis, 1499).
  • Gratian, Decretum de Tortis (Venice: Baptista de Tortis, 1500).
  • Gratian, Decretum divi Gratiani, totius propemodum iuris canonici compendium, summorumque pontificum decreta atque praeiudicia, una cum variis scribentium glossis & expositionibus (Lyon, c. 1560).
  • Gratian, Decretum divi Gratiani, universi iuris canonici pontificias constitutiones, et canonicas brevi compendio complectens, H. Messaggius, ed. (Venice, 1566).
  • Gratian, Decretum divi Gratiani, universi iuris canonici pontificias constitutiones, et canonicas brevi compendio complectens, H. Messaggius, ed. (Venice, 1567).
  • Gratian, Decretum divi Gratiani, vniversi ivris canonici pontificias constitvtiones, et cnaonicas [sic] brevi compendio complectens (Lyon, 1558).
  • Gratian, Decretum Gratiani (Antwerp, 1572).
  • Gratian, Decretum Gratiani (Paris, 1538).
  • Gratian, Decretum Gratiani (Venice: Baptistam de Tortis, 1504).
  • Gratian, Decretum Gratiani ab innumeris mendis (Lyon, 1533).
  • Gratian, Decretum Gratiani ab innumeris prope mendis, quibus incuria temporum & in glossis & in textu passim scatebat, non sine labore grauissimo repurgatum (Lyon, 1541).
  • Gratian, Decretum Gratiani cum glossis domini Iohannis Theutonici prepositi alberstatensis, et annotationibus Bartholomei Brixiensis, (Basel, 1512).
  • Gratian, Decretum Gratiani cum glossis domini Joannis Theutonici prepositi Alberstatensis; et annotationibus Bartholomei Brixiensis (Venice, 1514).
  • Gratian, Decretum Gratiani cum glossis, ad vetustorum exemplarium fidem nouissime recognitum (Paris, 1542).
  • Gratian, Decretum Gratiani cum multis nouiter additis (Lyon, 1509).
  • Gratian, Decretum Gratiani cum multis noviter additis, J. Chappius, ed. (Lyon, 1511).
  • Gratian, Decretum gratiani cum suo apparatu (Regitz: 1501).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatum et annotationibus illvstratum vna cum glossis. Gregorii XIII. pont. max. iussu editum ad exemplar Romanum diligenter recognitum (Paris, 1601).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatum et notationibus (Lyon, 1584).
  • Gratian, Decretum gratiani emendatum et notationibus illustratum (Venice, 1605).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatum et notationibus illustratum, una cum glossis, Gregorii XIII. pont. max iussu editum (Rome, 1584).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatum et notationibus illustratum, vnam cum glossis, Gregorio XIII (Turin, 1620).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatum et variis electionibus simul et notationibus illustratum Gregori XIII pont. max. jussu editum, J.H. Böhmer, ed. (Paris, 1891).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatum, et notationibus illustratum, unam cum glosiss, Gregorii XIII Pont. Max. iussu editum ad exemplar Romanum diligenter recognitum (Venice, 1604).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatum, et notationibus illustratum, unam cum glossis, Gregorii XIII. Pont Max. iussu editum ad exemplar Romanum diligenter recognitum (Lyon: 1613).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatvm et notationibvs illvstratvm, vna cum glossis (Venice, 1584).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatvm, et annotationibvs illvstratvm, unam cum glossis (Venice, 1591).
  • Gratian, Decretum Gratiani emendatvm, et annotationibvs illvstratvm, unam cum glossis, Gregorii XIII. pont.max. ivssv editvm ad exemplar romanvm diligenter recognitum (Turin, 1588).
  • Gratian, Decretum Gratiani Nouissime post ceteras omnes impressiones (Venice, 1525).
  • Gratian, Decretum Gratiani nouissime post ceteras omnes impressiones, summa adhibita cura impressum, vna cum glossis Joannes Theutonici [&] Bartho. Brixiensis (Venice, 1528).
  • Gratian, Decretum Gratiani seu verius decretorum canonicorum collectanea, ab ipso Gratiano Concordia discordantium canonum inscripta (Paris, 1550).
  • Gratian, Decretum Gratiani, cum apparatu Bartholomaei Brixiensis et Margarita seu tabula martiniana, per fratrem Martinum (Paris, 1507).
  • Gratian, Decretum Gratiani, cum glossis (Paris, 1536).
  • Gratian, Decretum Gratiani, emendatum, et notationibus illustratum una cum glossis (London, 1606).
  • Gratian, Decretum Gratiani, S. Brant, ed. (Basel, 1500).
  • Gratian, Decretum partum siue concordia discordantium cum suis apparatibus (Strassburg, 1489).
  • Gratian, Decretum seu verius decretorum canonicorum collectanea, ab ipso auctore Gratiano primum inscripta Concordia discordantium canonum (Paris, 1561).
  • Gratian, Decretum, cum multis noviter additis (Lyon, 1510).
  • Gratian, Decretum, F. Moneliensis, ed. (Venice, 1498).
  • Gratian, Decretum, S. Brant, ed. (Basel, 1493).
  • Gratian, Decretvm divi Gratiani vniversi ivris canonici Pontificias constitvtiones, et canonicas, brevi compendio complectens (Lyon, 1559).
  • Gratian. Decretum divi Gratiani, vniversi ivris canonici pontificias constitutiones & canonicas breui compendio complectens, vnam cum glossis & thematibus prudentum, & doctorum suffragio comprobatis (Lyon, 1554).
  • Gratian. Decretum Gratiani vniversi ivris canonici Pontificias constitvtiones, et cnaonicas [sic] brevi compendio complectens (Venice, 1572).
  • Gratiani Canones genuini ab apocryphis discreti, corrupti ad emendatiorum codicum fidem exacti, difficiliores commoda interpretatione illustrati opera et studio C. S. Bernardi, C.S. Bernardus, ed. (Venice & Madrid, 1783).
  • Gratiani Canones genuini ab apocryphis discreti, corrupti ad emendatiorum codicum fidem exacti, difficiliores commoda interpretatione illustrati opera et studio C. S. Bernardi, C.S. Bernardus, ed. (Venice, 1777).

Traductions

  • Church, State and Jews in the Middle Ages, R. Chazan, ed. (New York, 1980), 20-21.
  • Das Corpus Juris Canonici in seinen wichtigsten und anwendbarsten Theilen, ins Deutsche übersetzt und systematisch Zusammengestellt, B. Schilling & C.F.F. Sintenis, eds. (Leipzig, 1834).
  • Eyn kurtzer Ausszug auß dem bebstlichen Rechten der Decret vnd Decretalen in den Artickeln, die vngeuerlich Gottes Wort vnd Euangelio Gemess sein oder zum wenigsten nicht widerstreben, L. Spengler, ed. (Nürnberg, 1530).
  • Gratiani Decretum: La traduction en ancien français du Décret de Gratien, vol. 1, Distinctiones, L. Löfstedt, ed. (Helsinki, 1992), 97.
  • Het Kerkelijk Boekenverbod, L. Kauling, ed. (Tilburg, 1920).

Etudes

  • B.-S. Albert, “Isidore of Seville: His Attitude towards Judaism and His Impact on Early Medieval Canon Law”, Jewish Quarterly Review 80 (1990), 207–20.
  • J. Brundage, “Intermarriage between Christians and Jews in Medieval Canon Law”, Jewish History 3 (1988), 25-40.
  • G. Dahan, Les intellectuels chrétiens et les juifs au moyen âge (Paris, 1990).
  • E. Fram, "Perception and Reception of Repentant Apostates in Medieval Ashkenaz and Premodern Poland", AJS Review 21 (1996), 299-339.
  • J. Gilchrist, "The Perception of Jews in Canon Law in the Period of the First Two Crusades", Jewish History 3 (1988), 9-24.
  • K. Stow, "Conversion, Apostasy, and Apprehensiveness: Emicho of Floheim and the Fear of Jews in the Twelfth Century", Speculum 76 (2001), 911-33.

Mots-clés

apostasie ; baptême ; conversion forcée

Auteur de la notice

Jessie   Sherwood

Collaborateurs de la notice

Ahmed   Oulddali  :  traduction

Capucine   Nemo-Pekelman  :  traduction

Comment citer cette notice

Notice n°30482, projet RELMIN, «Le statut légal des minorités religieuses dans l'espace euro-méditerranéen (Ve- XVesiècle)»

Edition électronique Telma, IRHT, Institut de Recherche et d'Histoire des Textes - Orléans http://www.cn-telma.fr/relmin/extrait30482/.

^ Haut de page