Richard II, archevêque de Bourges, confirme la charte par laquelle Hugues, prieur de La Chapelle, établit les coutumes pour la villa dudit prieuré.

l.1 Cum divina opitulante gratia, in honore Dei beatorumque martirum Dionisii, Rustici, et Eleutheri, in Monte Julano basilica esset constructa, villa etiam eidem adjacens tempore Aimonis Biturige sedis
l.2 archipresulis, a rege Francorum Philippo et Archinbaldo Burbunensi et Hunbaldo Uriacensi ceterisque proceribus in curia regis exsistentibus ab omnium potestate hominum nisi solius prioris et monachorum Sancti
l.3 Dionisii esset inmunis et libera effecta, quasdam consuetudines in sequentibus singillatim descriptas priori ejusdem loci, Ugoni nomine, consensu Richardi archiepiscopi Biturigensis, prefati Aimonis successoris, tociusque sui
l.4 capituli consilio, quin etiam Unbaldi Uriacensis aliquorumque illius regionis optimatum asstante presencia et concedenti, constituere placuit. In primis consuetudo disposita est, quod si aliquis in villa domum edificare voluerit,
l.5 talem mercationem et censum priori dabit que sibi et illi congrua sit, redditis servienti duobus nummis, quod si quis de villa domum removere voluerit, non liceat, nisi in terra sancti Dionisii eam collocaverit, si vero
l.6 vendere aut pignerare placuerit, si prior aut quisquam sancti Dionisii homo eam retinere voluerit, vilius ei quam alii tradatur, sin autem, cuilibet eam committat, jussu tamen et voluntate prioris, excepto milite, quem
l.7 idcirco excipimus, ne aliquem in ville habitatores dominatum exercere velit, aut militi, si priori visum fuerit, redditis vendicionibus, quot solidis tot nummis, et fisco servientis supradicto. Si quis etiam de habitatoribus
l.8 Capelle domum suam aut vineam aut quamlibet possessionem vendiderit aut pigneraverit, nesciente priore, postquam ad noticiam prioris venerit et ipsum convicerit, prior res venditas integre accipiet sine aliqua
l.9 restauracione. Ut dictum est de domibus, sic dicimus de ortis et de aliis terris censualibus, hoc tamen ibi retinentes quod, si quisquam hortum aut aliquam terram censualem, preter vineas, infra cruces que extra villam sunt, a sancto possederit,
l.10 si alius ibi domum aedificare voluerit, prior accepta mercatione et majori censu licentiam inde dare poterit. Quod si ille qui prius possidebat, equalem censum mercationemque dare voluerit, supra illum nemo habere
l.11 poterit, set si alio abjecto domum ibi brevi non fecerit, conventio domus aedificande ab eo graviter requiretur. Si quisquam in domo vendita vel in aliqua censuali terra sancti Dionisii, censum proprium retinere velit, nullatenus licebit.
l.12 Quod diximus de hominibus possessionem sancti Dionisii tenentibus, illud idem dicimus et statuimus de hominibus et mulieribus terram hereditariam, que fuit data sancto Dionisio, tenentibus, ut nullo modo eis liceat vendere aut
l.13 pignerare alicui homini possessionem quam tenent de sancto Dionisio, nisi precepto et voluntate et assensu prioris. Census ad octabas sancti Dionisii reddi constitutum est, sive ad alium terminum a priore propositum, si forte ad terminum
l.14 statutum qui redditurus est censum minime reddiderit, consuetudinibus hominum ipsius regionis subjacere oportebit. Est alia consuetudo, quod si prior loci quoslibet hospites, sive archipresulem, sive abbatem, sive aliam potestatem
l.15 habuerit, in omnibus ipsius ville domibus, tam suorum hominum quam aliorum, eos hospitali faciet omni tempore, sive burgenses velint sive non. Habebit quoque credicionem in villa in pane et in carnibus et in omnibus aliis rebus
l.16 venalibus, usque ad quatuordecim dies. In vino autem quod venditum fuerit, habebit credicionem post XIIII dies vendicionis vini. Quin etiam si aliqua potens persona cum monachis hospitata fuerit, et in villa carnes ad emendum
l.17 repperiri nequibunt, servientes porcos, gallinas, cujuscumque sint, accipient, ita quod ad laudem duorum vel trium virorum infra XIIII dies precium illis quorum fuerant prior restituet. Necnon quocienscumque voluerit, vinum cum banno prior
l.18 venumdabit nisi in nundinis, ita quod nemo ville incolarum suum vendere audebit, quamdiu vini monachorum ad vendendum aliquid supererit, nisi suum ante bannum proclamari fecerit. In nundinis vero vendet qui melius poterit, ab
l.19 una dominica die in aliam, quamvis bannum sit, sed transacta dominica die minime, nisi qui ante bannum vinum proclamatum vendere inceperit, sed si aliter aliquis facere et bannum violare presumpserit, LX solidos dabit. Quamvis autem monachi vinum
l.20 cum banno vendant, non tamen carius quam alii. Mensuram vini sive annone, quam prior miserit, nemo agmentare vel minuere presumat, quod si fecerit, fracta inequali mensura, legem emendabit. Sed si secundo facere et quasi ex consuetudine
l.21 tenere voluerit, LX solidos dabit. Si etiam peregrino panem, vinum vel carnes carius quam vicinis vendiderit et cum victus erit, primum cui defraudaverit capud rei restituet, et deinde secundum legem suam satisfaciet. Si ex consuetudine, sicut
l.22 predictum est. Precium autem vini venalis, quod prius inpositum fuerit, si quis agmentare presumpserit, irrita talis presumptio fiet, et hujus rei auctor legis sue emendando subjacebit. Si pistores panem venalem minorem quam frumenti precium exposcit
l.23 nisi in nundinis fecerint, aut panem amittent aut legem solvant. Quin etiam, si aliquis, qui infra determinatas IIII cruces moretur, ad alium nisi ad sancti Dionisii furnum panem coxerit, et certum erit, in primis reddito furnatico, legem
l.24 suam emendabit. Si quis eciam trapam habuerit, et sub ea panem consuetudinaliter coxerit, si convictus fuerit, trapa frangetur, et ipse legem suam solvet. Eodem modo si ad alterius molendinum, nisi sancti, aliquem annonam molere probatum erit, quam-
l.25-diu molere poterit, reddet molumentum et legem. Est quoque decretum, quod quicumque habitatorum Capelle vinum venale aperuerit, de unoquoque dolio sextarium inde monachis attribuat. Si quis bovem vel porcum aut vendendum
l.26 occiderit, de porco nummatam, de bove vero duas dabit. Si aliquis de villa vinum mercatum cum asino vel quadriga extraxerit, pro asino obolum, pro quadriga IIII denarios, quociens duxerit, persolvet. Talem monetam in villa prior, consilio
l.27 tam monachorum quam gliencium, inponet, que sibi et burgensibus utilis sit, et que circa Capellam aut apud Uriacum aut apud sanctum Desideratum aliisve finitimis regionibus suscipiatur. Sciendum et eciam quod, si aliquis Capelle incolarum, sive
l.28 vicino sive extraneo, infra cruces injuriam faciat, clamator ad aures prioris clamabit, qui per se vel per prepositum suum injuriatorem submonens ad faciendum rectum, diem competentem, qua dominum suum secum habeat, ei proponet. Quod si, die statuta,
l.29 dominum nequaquam habuerit et majorem vim domini sui pretendere nequiverit, prior eum ad satisfaciendum clamanti compellet. Sin autem major vis domini sui cognita patenter fuerit, qua secum eum habere nequeat, ei iterum dies
l.30 conveniens, qua eum habere possit, a priore statuetur. Sed si intra cruces injuria illata non fuerit, prior non ei rectum faciet, ille tamen injuriator et tota substancia sua infra villam secure permanebunt, nisi sit aliquid furtim vel vi
l.31 sublatum, quod sibi ilico reddetur, salvo tamen fure vel raptore quamdiu intra cruces demorabitur. Nec hoc pretermittendum est, quod si aliquis homo in villa moretur, domino suo servire nolens, si dominus ejus priori sive preposito super
l.32 eo querimoniam fecerit, eum ut serviat domino amonebunt, si noluerit, intra cruces ipse et sua tuta erunt, extra vero minime. Si aliquis in res sancti Dionisii tirannidem suam injuste exercere voluerit, et prior ei velit aliquo
l.33 modo pro defendendis rebus suis contraire, burgenses ei pro posse suo auxilium ferent, sicut faciunt aliarum villarum dominis subjecti sui. Sicut autem prior homines ville sue, si alicui injuriam fecerint, clamanti rectum facere
l.34 compellet, sic si se vel aliquem suorum injuriaverint, sibi eos constringet satisfacere, data competenti die ut dominum suum habeant, sicut superius ostensum est, sed in curia sua sibi rectum facient. Verum si quispiam super monachis aut suis aliquam
l.35 injuriam facientibus testus fuerit, si res unde conqueritur ad villam pertinet, in eadem villa placitabunt, si non pertinet, in aliquo loco congruo. Si archiepiscopus vel aliqua potens persona pro defensione ville vel pro communi utilitate burgensium
l.36 in villam venerit eum communiter burgenses procurabunt. Si monachi quodlibet edictum in villa, ut mos est villarum dominis, fecerint, et aliquis illud transgressus fuerit, secundum consuetudinem que de bannis dominorum transgressis habetur,
l.37 sive secundum precium infra LX solidos hab eis dispositum, emendabit. Addendum hoc etiam est neminem indigenam vel alienigenam vademonium posse accipere infra cruces sine clamore prioris vel prepositi, quod si fecerit, legem emendabit,
l.38 et reddet pignus illi a quo acceperit, nisi se bannum nescire probare potuerit. Sed de fiducia in eadem villa sibi facta licenter accipiet, ita tamen quod pignus extra eandem villam non deferat, nec cum fiducia, si sibi vademonium abstulerit,
l.39 sedicionem faciat, nec pignus iterum accipiat, sed prius priori clamorem faciat, qui suum rectum et illius querat. De omnibus enim forisfactis, que in hac villa fient, cujuscumque sit homo qui fecerit forisfactum, habebit prior terciam partem
l.40 recti, exceptis bannis que habent domini in villis. Dicendum est quoque quod si quis ad sedicionem in villa vel ad invadendam villam extra premeditate aliqua arma attulerit, LX solidos pro extracione armorum persolvet, dein secundum foris-
l.41-facti quantitatem et judicum examinacionem injuriato emendacionem faciet. Si aliquis infra loca terminata furtum fecerit, pro ville infractione LX solidos dabit, et cui furtum fecerit, rectum integre faciet. Vicariam habebit prior
l.42 in villa, et omnes alias consuetudines, quas habent domini in villis suis. Has prescriptas placuit ad presens disponere consuetudines. Verum, si villa adolebit, monachi redditus suos consuetudinesque, prout villa augmentabitur, augere poterint.
l.43 Hec superius denominata sunt constituta et confirmata a donno Richardo archiepiscopo, et Ugone priore, et Hunbaldo Uriacensi, ceterisque proceribus, in eadem villa Capelle, sabbato post Ascensionem Domini, secundo et dimidio anno archiepiscopatus
l.44 Richardi, regnante Philippo rege, septimo regni sui anno, abbate quoque Rainerio Sancti Dionisii aecclesie presidente. Ut vero ista inoffensa et insolubilia in posterum tenerentur tenacique posterorum memorie commendarentur, Richardus
l.45 venerabilis archipresul, rogatu Ugonis prioris et donni Hunbaldi Uriacensis, quartam inde conscriptam, proprio sigillo, in perpetuum confirmavit.
l.46 Signum Richardi archipresulis. Signum Rotgerii archidiaconi de Sancto Desiderato. Signum Goffredi archipresbiteri de Sancto Desiderato. Signum Iterii archidiaconi de Burbunio. Signum Giraldi archipresbiteri de Iricione. Signum Radulfi clerici sui. Signum Ugonis prioris.
l.47 Signum Unbaldi Uriacensis. Signum Guillelmi de Paciaco. Signum Willelmi Malvezini. Signum Aimerici de Guiranda. Signum Amblardi Gaudet. Signum Petri de Sancto Caprasio. Signum Unbaldi de Agia. Signum Martini servientis de Bosco. Signum Constancii cellararii.
l.48 Signum Rannulfi Sirvent. Signum Rannulfi de Paret. Signum Geraldi Maner. Signum Stephani Bordet. Signum Alberti de Teg. Signum Stephani judicis. SI QUIS TEMERARIO AUSU HUIC CARTE RESISTERE AUSUS FUERIT, NON GAUDIA AeTERNA POSSIDEAT
l.49 SED GEHENNALIA SUPPLICIA SUSTINEAT ET CUM DATAM ET ABIRAM AeTERNALITER ARDEAT.
l.50 [sceau].

CHAZAUD (M.-A.), Fragments du cartulaire de la Chapelle-Aude, Moulins, 1860, p. 40-47, n° 19.

TARDIF (Jules), Monuments historiques - Paris, 1866, (Archives de l'Empire. Inventaires et documents), p. 180-182, n° 290.

VAN DE KIEFT (C.), Etude sur le chartrier et la seigneurie du prieuré de la Chapelle-Aude : XIe-XIIIe siècle, Assen, 1960, p. 239-245, n° 13.