Pancarte rappelant seize donations faites à l'abbaye Saint-Etienne de Caen, souscrite par le roi Guillaume le Conquérant et la reine Mathilde

l.1 EGO ROGERIUS de Montegomerico, fidelis domini mei Willelmi Anglorum regis, Normannorum et Cenomannorum principis, ob amorem Dei et ejusdem domini mei et pro salute animȩ meȩ trado coenobi quod ab eo in burgo Cadomo in
l.2 honorem beati STEPHANI constructum est, burgum de [Trum] cum silva de Alge et [cum terris et lundis] et omnibus ad ipsum burgum pertinentibus, exceptis molendinis et decimis quȩ jam aliis aecclesiis concessi ea conditione servata [ut] quamdiu ego
l.3 vixero, vel idem dominus meus aut uxor mea, liceat michi si voluero ipsum burgum in meo habere dominio. Post mortem vero meam vel domini mei aut uxoris meȩ, deveniat in jus et possessionem praefati coenobii, ut liberum [sit] abbatibus et monachis inibi
l.4 [Deo] servientibus canonice ipsum disponere, dare, tenere et quicquid regulariter et secundum Deum utile de eo prospexerint adimplere. Et ut certum hoc de reliquo fiat, et in posterum dubitatio nulla remaneat, concedo in presentiarum
l.5 domum Aiulfi Guirelli cum omnibus consuetudinibus [de] ea domo ad me pertinentibus, tam de indigenis quam de extraneis mercatoribus, in ea aliquid ementibus vel vendentibus, seu aliquid unde commodum provenire soleat contrahentibus. Hoc donum
l.6 idem dominus meus sua auctoritate firmavit et in memoriam ipsius donationis viam quȩ extra burgum ducebat per burgum ire concessit. Testes: Henricus filius Rogeri de Bello Monte, Haimo, Gislebertus Haretel et alii plures. Hoc donum idem Rogerus
l.7 in dedicatione aecclesiȩ beati Stephani postea super altare tradidit, concedente Willelmo Anglorum rege, Normannorum et Cenomannorum principe, et filio suo Roberto et Willelmo et Roberto de Belesmo. Testes: LANFRANCUS Canturiensis
l.8 archiepiscopus, Odo Baiocensis episcopus, Rogerus de Bello Monte, et alii plures qui ei dedicationi interfuere. Hoc donum etiam postea firmavit Robertus de Belesmo, et cum eo duo de suis hominibus, Willelmus Paganellus et Gulferus de Vilereit.
l.9 Testes qui huic firmationi interfuere: Robertus comes de Moretonio, Bernardus de Novo mercato, Hubertus de Portu, Rodulfus Suhardus et alii plures EGO ROBERTUS comes de Moretonio pro amore Dei et domini mei Willelmi
l.10 Anglorum regis, Normannorum et Cenomannorum principis, [et pro] salute animȩ meȩ trado coenobio Beati STEPHANI quod ab eo constructum est in burgo Cadomo, villam juris mei quam Hultivillam vocant, cum colonis et conditionariis ac liberis homi-
l.11-nibus, seu omnibus redditibus et consuetudinibus ad eam pertinentibus, ea conditione servata, ut quam diu ego vixero vel idem dominus meus aut uxor mea, liceat michi si voluero ipsam villam in meo habere dominio. Post mortem vero meam vel domini
l.12 mei aut uxoris meȩ deveniat [in jus] et possessionem praefati coenobii, ut liberum sit abbatibus et monachis inibi Deo servientibus quicquid de ea velint secundum Deum facere. Et ut certum hoc de reliquo fiat, et in posterum dubitatio nulla
l.13 remaneat, do inpraesentiarum de eadem villa presbiterum cum tota terra sua, ecclesiam quoque cum decima, et unum hospitem ut sit deinceps in abbatis potestate quicquid sibi placuerit secundum Deum de eis statuere. Hoc donum idem dominus meus concessit suaque
l.14 auctoritate firmavit. Testes: LANFRANCUS [Canturiensis] archiepiscopus, Odo Baiocensis episcopus, Robertus regis filius et Willelmus, et alii plures qui dedicationi interfuere EGO RICARDUS filius Turstini vicecomes Abrincensis
l.15 trado coenobio Sancti STEPHANI de Cadomo, pro [anima mea] et domini mei Willelmi regis Anglorum principis Normannorum et Coenomannorum terram juris mei quam habeo in Ruschivilla de foedio Turstini filii Ricardi concedente simul et mecum
l.16 donante ipso Turstino filio Ricardi, inpraesentia [praefati regis] Willelmi. Testes: Willelmus filius Osberni, Rogerius de Bello Monte, Gauffridus de Magnivilla et alii plures. EGO RANNULFUS vicecomes Baiocensis trado coenobio
l.17 Beati STEPHANI de Cadomo pro salute animȩ meȩ dominique mei Willelmi regis Anglorum, principis Normannorum et Coenomannorum et omnium parentum meorum ecclesiam de Boiavilla cum alodio et omni decima ad eam pertinente et totam terram
l.18 quam in Brittivilla Orgulosa habeo, cum parte ecclesie ad eam pertinente, cum colonis et liberis hominibus et omnibus ad eam pertinentibus, ea conditione servata ut quamdiu ego vixero, si michi placuerit, in meo dominio eam retineam.
l.19 Quod si ego monachus fiam, vel quenlibet de filiis meis monachum fecero, statim in ȩcclesiȩ dominium deveniant. Si autem horum neutrum fecero, post mortem meam cum omni portione substantiȩ meȩ in dominium ȩcclesiȩ transeant. Hoc donum
l.20 concessit et firmavit Willelmus rex Anglorum, princeps Normannorum et Cenomannorum, prefato Rannulfo concedente et deprecante. Testes: LANFRANCUS Canturiensis archiepiscopus, Odo Baiocensis episcopus, Rogerus de Montegomerico, Wil-
l.21-lelmus de Semillei et alii plures EGO ROBERTUS Bertrannus, trado coenobio Beati STEPHANI de Cadomo, imminente morte, concedentibus uxore mea et liberis, quicquid terrae in Brittivilla Orgulosa habeo, cum parte mea ȩcclesiȩ
l.22 cum colonis et liberis hominibus et omnibus ad eam pertinentibus. Hoc donum Willelmus rex Anglorum princeps Normannorum et Cenomannorum sua auctoritate firmavit. Testes: Durandus de Diva, Willelmus filius Tedbaldi, Gotscelinus
l.23 et alii plures. EGO EUDO, non immemor beneficii a beato STEPHANO in egritudine mea michi collati, trado coenobio quod in honorem ejus a domino meo Willelmo Anglorum rege, Normannorum et Coenomannorum principe in burgo Cadomo
l.24 constructum est, totam partem quȩ ad me pertinet de villa cui Balta nomen est, cum terris cultis et incultis, pratis, pascuis, decimis, molendinis, aquis et omnibus [mei juris] ad ipsam villam pertinentibus, terram quoque de Hotot, [cujus unam] medietatem
l.25 ego habeo in meo dominio, alteram tenet Willelmus de foedio meo. De silva vero quȩ in meo remanet dominio, hanc monachis et monachorum hominibus in [praefatis] terris degentibus consuetudinem concedo, [pasturam] videlicet et pastionem
l.26 porcis et reliquis animantibus eorum, ligna ad [focos], domos faciendas sive reficiendas, clausuras et ad omnem eorum necessarium usum. Tamen si ligna viridia excidere, oportuerit monachi seu homines eorum petant licentiam a forestariis
l.27 quatinus ipsi eant et ubi competenter [incidi] possent ostendant. Qui si forte [ire] renuerint seu dolo vel aliqua calliditate monstrare despexerint aut [quod mali] ministri facere solent locum non aptum ad incidendum monstraverit, tunc
l.28 liceat monachis et eorum hominibus neglectis eis in silvam ire, et ubi voluerint ad praefatos usus ligna incidere. Testes: Turgisius, Rogerius de Broei, Godefridus, Gunfridus, Gotscelinus et alii plures. EGO ROBERTUS de Molbrai,
l.29 comes de Northumberlant, trado coenobio Sancti STEPHANI, quod in Cadomo situm est, id quod habeo in territorio de Vileriis quȩ sunt in Alge juxta Boseval in elemosina quiete in perpetuum tenendum sine alio servitio, praeter id quod monachi
l.30 ejusdem coenobii de me semper idipsum in elemosina cognoscant, et pro salute animȩ meȩ et omnium parentum meorum Deo semper inde servitium faciant, concedente domino meo Willelmo Anglorum rege, Normannorum quoque et Coenomanno-
l.31-rum principe. Testes: Rodulfus siniscalcus et Ricardus filius Tedaldi, Serlo de Britivilla, Rodulfus de Bracio et alii plures EGO INGILRANNUS cum Agnete uxore meo trado pro salute mea et pro anima patris ac meȩ Ca-
l.32-domensi coenobio Sancti STEPHANI ȩcclesiam de villa quam vocant Alnetum ab omni episcopali consuetudine liberam, sicut ego et antecessores mei hactenus habuimus excepto quod de ipsis parochianis nullam forisfacturam monachi accipient.
l.33 Trado etiam totam decimam [mearum] precationum [et] corvetarum atque mearum carrucarum si ibi fuerint, duas quoque partes decimȩ de tota villa et unam acram terrȩ ubi possit grancia fieri, ea conditione ut mittant monachi in eadem ȩc-
l.34-clesia convenientem clericum. Si vero non miserint, commonebo eos convenienter sicut fratres meos, et si id facere noluerint, totum in manu mea retinebo, donec clericum ibi mittant qui aecclesiȩ competenter serviat. Dabit autem chrisma ȩc-
l.35-clesia Alneti ȩcclesiȩ de Balchei sicut dare consuevit. Concedo etiam post obitum meum aut uxoris meȩ terciam partem ejusdem decimȩ. Testes: de parte sancti STEPHANI Anschitillus de Alamannia, Anschitillus filius Belesent, Rannul-
l.36-fus filius Ulgeri, Robertus de Ros. De parte Ingilranni: Rodulfus filius Anseredi, Willelmus Crassus, Robertus de Ebreceio, et alii plures EGO RODVLFUS filius Anseredi do sancto STEPHANO LX et XIII acras alodii mei in territorio de Boseval et
l.37 quartam partem in duobus molendinis et octavam in tercio post mortem meam si me sine liberis legitimis mori contigerit, ea conditione servata, ut quicquid de ipsa terra in morte mea in dominio habebo, ȩcclesia quoque in suo dominio habeat, et quod
l.38 jam datum est vel a me dabitur quibus libet hominibus ipsi habeant et de aecclesia teneant. Testes: Willelmus, Rodulfus, Godefridus, Gotscelinus et alii EGO RODULFUS filius Herfredi do coenobio Beati STEPHANI et Ca-
l.39-domo medietatem terrȩ quam juxta Badventum habeo, sicut dividit domus Normanni de Breitvilla et crux quȩ est in bivio, consuetudinem quoque pasturȩ sicut ego habeo. Testes: Durandus de Diva, Hugo frater ejus, Ricardus
l.40 filius Herluini. Ego RAINARDUS regis Willelmi camerarius do coenobio Sancti STEPHANI de Cadomo super altare, unacum filio meo Corbello, molendinum de Waimara quod de rege teneo, ea conditione ut quocumque die voluero
l.41 fieri monachus pro eo in jamdicto coenobio suscipiar. Testes: Godefridus pratarius, Gotscelinus, Warinus EGO BERNARDUS filius Ospaci trado coenobio Sancti STEPHANI de Cadomo domum Rothomagi quam habeo juxta
l.42 murum civitatis, et cum ea penes ipsam situm viridiarium, omnia quoque prata que habeo ad Batpalmas, et unum equitem cum terra sua qui eadem prata custodit, ea conditione ut quamdiu in seculari habitu vixero ea in dominio meo re-
l.43-tineam, hospitium abbati atque priori praestem, eorum equis singulis annis tria plaustra foeni de praedictis pratis tribuam. Quod si monachus fieri voluero, vel in seculari habitu obiero, in dominium sancti STEPHANI deveniant, et nepos meus
l.44 Gualterus quamdiu vixerit in eadem domo hospes remaneat. Testes: Rannulfus filius Oteri, Durandus de Diva EGO Willelmus filius Sueni trado aecclesiȩ Sancti STEPHANI Cadomi sitȩ, pro anima patris et matris meȩ et mea
l.45 necnon pro animabus omnium parentum meorum domum meam quam jure hȩreditatis habeo in civitate Rotomagi, cum viridiario atque tota ipsius perprehensione, concedente sorore mea Albereda et ejus filio Ricardo, ea quidem
l.46 conditione, ut quamdiu ego vixero vel prȩdicta soror mea in dominio sit et potestate nostra. Si vero ibidem hospitari voluerint praedictȩ aecclesiȩ monachi aut eorum homines, ut in domo sua recipientur. Post obitum autem meum
l.47 et sororis meȩ, licebit monachis absque omni contradictione ad eorum arbitrium quicquid eis de ea visum fuerit facere. Concedo etiam jamdicto coenobio totam portionem substantiȩ meȩ post obitum meum. Testes: Willelmus archi-
l.48-episcopus, Willelmus abbas Fiscannensis, Fulco abbas Divensis, Goslenus archidiaconus. Willelmus cocus, Godefridus pratarius, Ivolinus minutor Ego SERLO de Lingevrio, homo peccator et misericordia Dei indigens,
l.49 consilio et auxilio sanctorum virorum, providi tradere et tradidi de jure meo cenobio Sancti STEPHANI de Cadomo ȩcclesiam de Buxedello cum tribus acris terrae et dimidia et tota recta decima de dominio meo et villanis meis cum
l.50 tercia quoque parte decimȩ de militibus meis jamdictȩ villȩ et de aliis parochianis qui ad eandem ecclesiam conveniunt, pro salute mea [et] uxoris meȩ filiorum quoque et omnium parentum meorum, concedente hoc uxore mea et filiis
l.51 meis, concedente quoque domino meo Willelmo Anglorum rege, Normannorum et Cenomannorum principe et Willelmo camerario et Roberto de Molbrai, de quorum foedio praedictȩ villȩ terram et ecclesiam teneo. Concessi etiam ut cum
l.52 prȩdicti milites mei dare voluerint [sancto STEPHANO totam rectam] decimam [ut habeat] sicut et meam. Et ut hȩc donatio mea firma et stabilis in perpetuum permaneat, recepi [a Gileberto] tunc temporis [abbate] jamdicti mona-
l.53-sterii ex caritate XLV libras denariorum et duas marcas argenti et Rannulfus filius meus habuit unum bonum palefridum. De hoc vero dedi eidem abbati fidejussores: Rannulfum videlicet filium meum, Arnaldum de [Tilleio], Robertum de
l.54 Maisnilio, ut si aliquando quis calumniam inferret sancto STEPHANO de [hac mea] donatione, ego vel hȩres meus, omnino bene adquietaret. Testes ex parte mea qui et fidejussores et Willelmus Pictavensis et Willelmus de Hotat. Ex
l.55 parte sancti STEPHANI Willelmus de Taisel, Anschitillus de Maletot et Rogerus filius ejus, Willelmus filius Tedbaldi et alii EGO WILLELMUS GOIZ trado coenobio Sancti STEPHANI de Cadomo terram quam tenebat de me Robertus
l.56 medicus in Starvilla et Columbeio, concedentibus fratribus meis et sororibus et domino meo Hugone Cestrensi comite. Testes: Rannulfus Tesardus, Rogerus filius Murdaci, Robertus ipse medicus EGO HUGO de Rosel trado coenobio
l.57 Sancti STEPHANI de Cadomo terram quam in Grainvilla teneo de beneficio regis, eodem rege concedente cum uxore mea et filio meo Hugone, ea conditione ut in praesenti me recipiant abbas et monachi [ad ordinem]. Testes: Hugo filius
l.58 meus, Rodulfus de Grainvilla, Robertus de Ros et alii plures. Has donationes [quas barones] et fideles mei pro amore meo et salute sua abbatiȩ meȩ fecerunt cum gratiarum actione suscipio, concedo et cum eis hȩc
l.59 eadem confirmantibus mea manu et auctoritate corroboro et confirmo. Quas qui auxerint augeat illis Deus bona praesentia et futura. Qui autem detraxerint vel imminuerint, metuant a Deo pro factis digna recipienda
l.60 Signum Willelmi [croix] regis Anglorum principis Normannorum [et] Cenomannorum. Signum Mathildis [croix] regis reginȩ. Signum Roberti [croix] filii regis. Signum Willelmi [croix] filii regis. Signum Henrici [croix] filii regis. Signum Lanfranci [croix] Canturiensis archiepiscopi. Signum Willelmi [croix] Rotomagensis archiepiscopi. Signum Odonis [croix] Baiocensis episcopi. Signum Gisleberti [croix] Luxoviensis episcopi.
l.61 Signum Gauffridi [croix] Constantiensis episcopi. Signum Michaelis [croix] Abrincensis episcopi. Signum Gisleberti [croix] Ebroicensis episcopi. Signum Roberti [croix] Sagiensis episcopi. Signum Rogeri [croix] comitis de Montegomerico. Signum Roberti [croix] comitis de Moretonio. Signum Willelmi [croix] comitis Ebroiecensis. Signum Rogeri [croix] de Bello Monte. Signum Roberti [croix] comitis de Mellent. Signum Roberti [croix] de Belesme. Signum Henrici [croix] de Bellomonte.
l.62 Signum Hugonis de [croix] Monteforti. Signum Roberti [croix] Betranni. Signum Willelmi [croix] Betranni. Signum Ricardi [croix] filii Turstini. Signum Rannulfi [croix] vicecomitis. Signum Hugonis [croix] comitis. Signum Eudonis [croix] vicecomitis. Signum Roberti [croix] comitis de Molbrai. Signum Ingilranni [croix] filii Ilberti. Signum Rodulfi [croix] filii Anseredi.
l.63 Signum Willelmi [croix] Goiz. Signum Rainardi [croix]. Signum Hugonis [croix] filii Hugonis de Rosel. Signum Serlonis [croix] de Lingevrio. Signum Corbelli [croix] camerarii filii Rainardi. Signum Willelmi [croix] canonici filii Sueni. Signum Bernardi [croix] filii Ospaci. Signum Rodulfi [croix] filii Herfredi.

MUSSET (Lucien), Les actes de Guillaume le Conquérant et de la reine Mathilde pour les abbayes caennaises, Caen, 1967 (Mémoires de la Société des Antiquaires de Normandie, 37), p. 70-77, n° 7.

BATES (David), Regesta regum Anglo-Normannorum : the Acta of William I : 1066-1087, Oxford : Clarendon press, 1998, p. 228-236, n° 49.