< Notice 62>

Collectaire-rituel à l’usage de Saint-Germain-des-Prés


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 12043 .

Usage : Saint-Germain-des-Prés, abbaye (O.S.B.)

Datation : Saint-Germain-des-Prés ? 1399.

Post : 1398

Ante : 1400

Description

Codicologie

Parchemin, [II] + 166 f., 280 x 191 mm. 13 senions (f. 1-156), suivis d’un quaternion (f. 157-164) et d’un bifeuillet de garde (f. 165-166). — Sauf aux f. 1-8 (calendrier et litanie), à longues lignes, 22 par page (just. 187/190 x 120/123 mm) ; réglure à l’encre bistre. Minuscule gothique ‘textualis formata’. — Décoration entièrement à l’encre : rouge et bleu pour le corps des lettres, bleu-noir et rouge pour les filigranes. Initiale « puzzle » filigranée haute de 5 lignes (f. 13 : début des propres) ; initiales « puzzle » filigranées hautes de 3 lignes (début de certaines fêtes majeures, f. 16, 17v, etc.). Initiales filigranées hautes de 2 lignes (début de pièces liturgiuqes) ou d’une ligne (versets ou subdivisions). Pieds de mouches filigranés ; bouts-de-lignes à l’encre bleue et rouge. — Reliure moderne (refaite en 1973), demi veau fauve au chiffre LL doré au dos, au petit fer. Pièce de titre en maroquin vert, avec titre en lettres dorées : DIURNALE GUILLERMI ABBATIS. Gardes et contregardes marbrées, feuillets de garde en papier moderne. Tranches dorées.

Relevé

  • F. 1-6v : Calendrier de Saint-Germain-des-Prés. Oct. s. Johannis, iiii lect., sancte Genovefe virg., viii lect., in albis (3 janv.) ; S. Mauri abb., xii lect. (rubr., 15 janv.) ; S. Launomari presb., xii lect. (19 janv.) ; Festum Vincencii colimus hic Vite beati, xii lect. (en lettres bleues, 22 janv.) ; Oct. s. Vincentii, xii lect. (29 janv.) ; S. Batildis regine, xii lect. (30 janv.) — f. 1v : S. Pauli ep., xii lect. (8 fév.) ; S. Ausberti ep., xii lect. (9 fév.) — f. 2 : S. Droctovei abb., xii lect. (10 mars) ; Translatio b. Marie Magdalene, in albis, xii lect. (en lettres bleues, 19 mars) ; S. Wlfranni ep., xii lect. (20 mars) ; S. Benedicti abb., xii lect. (en lettres bleues, 21 mars) — f. 2v : Dedicatio ecclesie Sancti Germani de Pratis, xii lect. (en lettres bleues, 21 avr.) ; Inventio s. mart. Dyonisii, Rustici et Eleutherii, xii lect. (22 avr.) ; S. Georgii mart., xii lect., in albis [en lettres bleues] ; Et s. Reguli ep., comm. (23 avr.) — f. 3 : S. Augustini primi archiep. Anglorum, et b. Bede presb., comm. (26 mai) ; Transitus b. Germani Parisiensis ep. et conf., xii lect. (en lettres bleues, 28 mai) — f. 3v : Oct. s. Germani, xii lect. (4 juin) ; S. Landerici ep., xii lect. (10 juin) ; S. Ferreoli et Ferrutionis mart., in albis, xii lect. (16 juin) ; S. Leufredi abb., xii lect. (en lettres bleues, 21 juin) ; S. Leonis pape, iiii lect. ; Vigilia apostolorum [rubr.] ; Oct. s. Leufredi, viii lect. (28 juin) — f. 4 : Translatio s. Martini, xii lect. (en lettres bleues, 4 juil.) ; Translatio s. Benedicti, xii lect. (en lettres bleues, 11 juil.) ; S. Turiavi archiep., xii lect. (en lettres bleues, 13 juil.) ; Translatio s. Amandi ep. et conf., xii lect. (15 juil.) ; Oct. s. Benedicti, xii lect. ; et s. Arnulfi ep. et mart., xii lect. (18 juil.) ; Translatio s. Germani ; s. Jacobi ap. [en lettres bleues], xii lect. ; Christophori et Cucufati, comm. (25 juil.) — f. 4v : S. Oswaldi regis et mart., comm. ; s. Dominici conf., xii lect. (5 août) ; Oct. s. Marie ; et s. Thymothei, comm. ; et Simphoriani mart., xii lect. (22 août) — f. 5 : S. Clodoaldi presb., viii lect. ; et s. Euvurcii ep., iiii lect. (7 sept.) ; Festum reliquiarum semper celebratur dominica ante festum beati Michaelis (rubr., au 23 sept.) — f. 5v : S. Dyonisii cum sociis suis, xii lect. (en lettres bleues, 9 oct.) ; S. Venancii abb., xii lect. (13 oct.) ; Oct. s. Dyonisii, viii lect. ; Bercarii abb., iiii lect. (16 oct.) ; Translatio s. mart. Georgii, Aurelii et Nathalie, in albis, xii lect. (20 oct.) ; S. Maglorii ep., xii lect. (24 oct.) ; Translatio s. Vincentii mart., xii lect. ; Vigilia apostolorum (27 oct.) ; S. Lucani mart., iii lect. (30 oct.) — f. 6 : Festivitas omnium sanctorum, xii lect. [en lettres bleues] ; Remigii, xii lect. ; Marcelli ep., xii lect. (1er nov.) ; S. Theodori mart., iii lect. (9 nov.) ; Bricii ep. et conf., xii lect. ; Gendulfi ep. et conf., comm. (13 nov.) ; Eadmundi regis et mart. (20 nov.) ; Clementis pape, viii lect. ; Felicitatis, iiii lect. ; Columbani, xii lect. ; Severini, comm. (23 nov.) — f. 6v : Translatio s. Benedicti, xii lect. (rubr., 4 déc.) ; S. Gentiani, Fusciani et Victorici mart., xii lect. (11 déc.) ; S. Barbare virg. et mart., iii lect. (16 déc.) ; Hic Childeberti recoluntur annua regis, ix lect. (rubr., 23 déc.).
  • F. 7-12v : Litanies suivies de collectes votives. On relève dans les litanies s. Vincenti, s. Laurenti, s. Georgi, s. Aureli, s. Dyonisi cum sociis tuis, s. Corneli, s. Cypriane, s. Victor, s. Simphoriane, s. Benigne, s. Leodegari, [...] s. Juliane cum sociis tuis, s. Luciane cum sociis tuis (f. 7v) parmi les martyrs ; s. Germane (bissé), s. Turiave, s. Marcelle, s. Clodoalde (f. 7v) s. Lupe, s. Audoene, s. Eligi, s. Pharo, s. Maglori, s. Benedicte, s. Leufrede, s. Maure, s. Venanti, s. Philiberte, s. Columbane, s. Egidi, s. Viventi, s. Droctrovee, s. Maiole (f. 8) parmi les confesseurs ; s. Liliosa, s. Aurea, s. Scolastica, s. Genovefa, s. Radegundis, s. Batildis (f. 8) parmi les vierges. F. 9v : Collectes votives (liste exhaustive). Oratio pro absolutione peccatorumf. 10 : Oratio pro congregatione ; Oratio pro familiaribus ; Oratio pro pace ; Oratio pro tempestate ; Oratio pro iter agentibusf. 10v : Oratio ad pluviam postulandam ; Oratio pro serenitate ; Oratio pro infirmis ; Oratio contra male agentes ; Oratio pro peccatis et negligentiis ; Oratio pro papaf. 11 : Oratio pro rege ; Oratio pro Jerosolimitanis ; Oratio pressura Ecclesie ; Oratio pro cunctis fidelibus defunctisf. 11v : Oratio communis pro salute vivorum et requie defunctorum ; De s. Vincencio oratio  ; Alia oratiof. 12 : Alia oratio ; De s. Germano versus ; Oratio ; Alia oratio ; Alia oratio ; Super exeuntes de coquinaf. 12v : Super ingredientes ; Cetera omnia neccessaria require post commune sanctorum, ubi plenius per ordinem annotantur.
  • F. 13-74v : Capitules et collectes : sanctoral d’hiver (26 déc.-25 mars) et temporalIncipiunt capitula de adventu. Sabbato ad vesperas.f. 16 : IX kl. januarii, vigilia natalis Dominif. 17v : VII kl. januarii natalis s. Stephanif. 22 : Nonas januarii, vigilia epiphanie Dominif. 24 : XVIII kl. februarii, s. Mauri abb.f. 24v : XIII kl. februarii, s. Lannomari abb.f. 25 : XI kl. februarii, s. Vincentii levite et mart.f. 27 : IIII kl. februarii, oct. s. VincentiiIII kl. februarii, s. Batildis regineIIII non. februarii, purificatio beate Marie Virginis (avec texte de la bénédiction des cierges) — f. 30v : VI idus februarii, s. Pauli ep.V idus februarii, s. Ausberti ep.f. 31v : VI idus martii, s. Droctovei abb.f. 32 : XIIII kl. aprilis, translatio s. Marie Magdalenef. 32v : XIII kl. aprilis, s. Vulfrani ep. et conf.XII kl. aprilis, transitus b. Benedictif. 33 : VIII kl. aprilis, Annunciatio dominicaf. 39v : Dom. in SeptuagesimaFeria quarta in capite Jejuniif. 58v : In die sancto Paschef. 65v : In Rogationibusf. 71 : In festo Corporis Christif. 74v : Dominica XXV.
  • F. 74v-112v : Capitules et collectes : sanctoral d’été (21 avril-21 déc.)XI kl. maii, dedicatio ecclesie Sancti Germanif. 76 : Inventio s. mart. Dyonisii, Rustici et EleutheriiVIII kl. maii, s. Georgii mart.Memoria s. Reguli ep. et conf.f. 79 : V kl. junii, depositio b. Germanif. 81 : Idus junii, s. Landerici ep. et conf.XVI kl. julii, s. Ferreoli et Ferrutionis mart.f. 81v : XI kl. julii, s. Leufredi abb.f. 82 : VIII kl. julii, nativitas Johannis Baptistef. 85v : IIII non. julii, translatio s. Martinif. 86 : V idus [f. 86v] julii, translatio b. patris nostri Benedictif. 87v : III idus julii, s. Thuriavi archiepiscopiIdus iulii, translatio s. Amandif. 89 : VIII kl. augusti, translatio b. Germanif. 94 : Eodem die vigilia assumptionis beate Marief. 96 : Ipso die [XI kl. septembris], s. Symphoriani mart.f. 98 : VII idus septembris, s. ClodoaldiEodem die, s. Euvurtiif. 102 : Dominica proxima ante festum b. Michaelis archangeli, festum reliquiarum semper celebraturf. 104 : VII idus octobris, s. Dyonisii sociorumque ejusf. 105 : III idus octobris, s. Venantii abb.XVII kl. novembris, oct. s. DyonisiiEodem die s. Bercharii mart. atque abb.f. 105v : XIII kl. novembris, exceptio [sic] sanctorum mart. Georgii, Aurelii atque NathalieIX kl. novembris, s. Maglori ep. et conf.VI kl. novembris, translatio s. Vincentii levite et mart.f. 106 : III kl. novembris, s. Lucani mart.f. 106v : Ipso die, vigilia Omnium Sanctorumf. 108 : Eodem die, s. Marcelli ep. et conf.V idus novembris, s. Theodori mart.f. 109 : Eodem die [idus novembris], memoria s. Gendulfi ep. et conf.f. 111 : II non. decembris, translatio s. patris Benedictif. 112 : III idus decembris, s. mart. Gentiani, Fusciani et Victoricif. 112v : XVII kl. januarii, s. Barbare virg.XII kl. januarii, s. Thome ap.
  • F. 113-122 : Capitules et collectes du commun des saints. In natali unius apostoli.
  • F. 123-124v : Absolutions de matines, oraisons et prières ordinaires.
  • F. 124v-127v : Suffrages. Ad suffragia sanctorum (liste exhaustive ci-après). De s. Vincentiof. 125 : De s. Germano ; De s. Crucef. 125v : De s. Mariaf. 126 : De s. Johanne Baptista ; De s. Petro et Paulo ; De omnibus apostolis ; De s. Stephano ; De s. martyribus Georgio, Aurelio et Nataliaf. 126v : De s. Dyonisio et sociis ejus ; De omnibus martyribus ; De s. Martino ; De s. Nicholaof. 127 : De s. Benedicto ; De s. Turiavo et Leuthfredo ; De confessoribus ; De s. Maria Magdalena ; De s. virginibusf. 127v : De sanctis quorum hic reliquie habentur.
  • F. 127v-128 : Capitules, prières et oraison de la Toussaint. Ad matutinas Omnium Sanctorumf. 128 : Ad vesperas.
  • F. 128-129v : Capitules, collectes et suffrage de l’office de la Vierge du samedi. Incipit officium b. et gloriose Virginis Marie.
  • F. 129v-133v : Capitules, versets et oraisons ordinaires et votifs. Capitulum ad primam in dominicis vel festis diebus de Adventu vel Quadragesime [sic]Capitulum diebus privatis[Capitulum] diebus festivisPreces.In dominicisIn festivitatibus xii lectionumIn privatis diebusIn capitulo post lectionemAd completorium.Psalmi pro pace ante vesperasf. 132 : Pro congregatione

    Pro familiaribus

    f. 132v : Pro iter agentibusPro redeuntibusf. 133 : Super exeuntes de coquinaf. 133v : Super ingredientes coquinam.
  • F. 133v-146v : Ordo d’extrême-onction et de funérailles. Ordo ad visitandum infirmum. On relève dans la litanie (f. 138-141v) s. Vincenti, s. Laurenti [f. 139], s. Georgi s. Dyonisi cum sociis tuis, s. Lazare, s. Aureli, s. Corneli, s. Cypriane, s. Victor, s. Symphoriane, s. Benigne, s. Leodegari, [...] s. Hirenee cum sociis tuis, s. Luciane cum sociis tuis, s. Nichasi cum sociis tuis, s. Juliane cum sociis tuis, s. Georgi, [...] s. Fortunate parmi les martyrs, s. Germane (bissé), s. Martialis, s. Turiave, s. Marcelle, s. Eligi, s. Lupe, s. Germane, s. Clodoalde, [...] s. Audoene, s. Faro, s. Maglori [f. 140], s. Benedicte, s. Leuthfrede, s. Maure, s. Venanti, s. Philiberte, s. Columbane, s. Egidi, s. Viventi, s. Droctovee, s. Maiole, s. Laurine parmi les confesseurs, s. Nathalia, s. Scolastica, s. Genovefa, s. Anastasia, s. Radegundis, s. Batildis, s. Columba parmi les vierges.
  • F. 146v-150 : Ordo de réception des novices. Ordo ad novicios benedicendos.
  • F. 150-151 : Ordines d’absolution. In cena Domini, absolutio in capitulof. 151 : Absolution cujuslibet penitentis.
  • F. 151v-157 : Office des défunts. Hic incipit officium pro defunctis.
  • F. 157-164 : Prières et collectes votives et rituelles. Ordo ad vestimenta sacerdotalia seu levitica, et cetera, ad sacrum misterium pertinentia benedicendaf. 157v : Officium pro mandato ad lavandum pedes pauperum ; Pro rege in bello existentef. 158v : Exorcismus salisf. 159 : Exorcismus aquef. 159v : Dum mittitur sal in aquaf. 160 : In ecclesia ; In sacrario ; In dormitoriof. 160v : In domo infirmorum ; In refectorio ; In coquinaf. 161 : In cellario ; Ad introitum ecclesief. 162 : Clamatio ad Deumf. 163v : Anathematizatiof. 164 : Consecratio panis benedicti.
  • F. 164 : Colophon. Guillermus abbas fecit scribi hunc librum anno Domini mo ccco nonagesimo nono per Symonem de Quercheto, clericum Cameracensis [Cambrai, Nord] diocesis. Ce même copiste a écrit en 1396 les f. 19-80 du ms. 211 de la bibliothèque municipale de Marseille (cf. Catalogue des manuscrits en écriture latine..., t. III, p. 269).

Edition

F. 1-5 : Indications relatives à la date des fêtes mobiles du cycle pascal et au comput, dans la marge inférieure des pages du calendrier.

  • F. 1 (janvier) : A XVI kalendas februarii usque in XV kalendas martii, ubicumque inveneris lunam decimam, ibi fac terminum Septuagesime. Sed quando bisextus evenerit, fac lunam XI, quia luna februarii omnibus annis bisextus facit.
  • F. 1v (février) : A septimo idus februarii usque ad nonas, ubicunque inveneris lunam secundam, ibi fac terminum Quadragesime. Sexto kalendas martii, qualis dies legitur, talis concurrens habetur, viro non est alius.
  • F. 2 (mars) : A IX kalendas aprilis usque in XVIII kalendas maii, unicunque inveneris lunam XVIII, ibi fac terminum paschalem. Post martis nonas ubi prima luna notatur, / bis septem numerato dies ut Pascha sequatur.
  • F. 2v (avril) : A septimo kalendas maii usque in septimo idus junii, ubicunque inveneris lunam quartam, ibi fac terminum Penthecostes.
  • F. 3 (mai) : A septimo idus maii usque in septimo idus junii, ubicunque invenieris lunam quartam, ibi fac terminum Penthecostes.
  • F. 3v (juin) : XI kalendas aprilis dicitur esse locus epactarum. Et quantas etates lune illuc inveneris, tot epactas in ipso anno habebis.
  • F. 4 (juillet) : Nono kalendas aprilis dicitur esse locus concurrentium, quia quot ferias ibi transactas inveneris, ex presenti ebdomada, tot concurrentes in ipso anno currere scito.
  • F. 5 (septembre) : Singuli menses tot regulares habent quot in principio temporis sortiti sunt ferias kalendarum initiis.

F. 6v : Les lignes du calendrier correspondant aux 6 jours allant du 23 au 28 décembre sont rédigées sous forme de versus :

  • [23 déc. :] Hic Childeberti recoluntur annua regis.
  • [24 déc. :] Hic vigilant populi pro natalicia Christi.
  • [25 déc. :] Edidit hic mundo Christum sine semine Virgo.
  • [26 déc. :] Primus adest testis Stephanus pro nomine Christi.
  • [27 déc. :] Theologus solers hic domit virgo Johannes.
  • [28 déc. :] Festus et insontum micat iste dies puerorum.

F. 163v : Formule d’anathème.

  • Anathematizatio.
  • Auctoritate Dei Patris omnipotentis, et Filii, et Spiritus Sancti, et sancte Marie genitricis Domini nostri Jhesu Christi, et sancti Michaelis, et sancti Petri apostolorum principis, et sanctorum martyrum Stephani, Vincentii, atque sancti Germani confessoris, necnon omnium sanctorum Dei et nostra, excommunicamus et anathematizamus in hiis scriptis, et a luminibus sancte Dei Ecclesie sequestramus N. Sint maledicti cum Chore, Dathan et Abiron, quos vivos terra deglutivit ; sint maledicti cum Herode, Pila[f. 164]to, Nerone et Dominciano, Decio et Diocliciano ; sint maledicti cum omnibus illis qui dixerunt Domino Deo « Recede a nobis ! Scientiam viarum tuarum nolumus ! » Sit pars eorum cum Sathana et angelis ejus in stagno ignis ardentis ; et nisi resipuerint et ad satisfactionem et emendationem venire studuerint, sic extinguatur lucerna eorum in secula seculorum. Amen.

Historique

F. 1 : Titre et anciennes cotes de Saint-Germain-des-Prés. Diurnale seu liber orationum et rituum scriptus jussu Guillelmi abbatis Sancti Germani. N. 692. Olim 338.

Bibliographie

Samaran (Charles) et Marichal (Robert), Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, t. III. Paris : C.N.R.S., 1974, p. 269.

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2007-09-25 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Collectaire-rituel à l’usage de Saint-Germain-des-Prés ( Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 12043 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 62 / .