./.

Concilium Lateranense IV[c. 70]

Assemblée

Concilium Lateranense IV

Titre en français

Latran IV, c. 70

Titre descriptif

Les convertis à la foi ne doivent pas retourner à leur ancien rite

Type de texte

Canon de concile

Texte

Quidam, sicut accepimus, qui ad sacri undam baptismatis uoluntarii acceserunt, ueterem hominem omnino non exuunt ut nouum perfectius induantur (cf. Col. 3.9), cum prioris ritus reliquias retinentes christiane religionis decorem tali commixtione confundant. Cum autem [scriptum est:]1 maledictus sit homo qui terram duabus uiis ingreditur (cf. Eccli. 2.14, 3.28), et indui uestis non debeat lino lanaque contexta (cf. Deut. 22.11), statuimus ut tales per prelatos ecclesiarum ab obseruantia ueteris ritus omnino2 compescantur, ut quos christiane religioni libere uoluntatis arbitrium optulit, salutifere coactionis necessitas in eius obseruatione conseruet, cum minus malum existat uiam Domini non agnoscere quam post agnitam retroire (cf. 2 Pet. 2.21).

Langue

Latin

Source du texte original

A. Garcia y Garcia, ed., Constitutiones quarti Lateranensis una cum Commentariis glossatorum, (Vatican, 1981), 109. Modified

Datation

  • Date fixe : 1215

Traduction française

On nous informe que certaines personnes sont volontairement entrés dans l'eau du baptême, [mais] qu'elles ne se sont pas défaites entièrement de leur ancienne personnalité pour revêtir plus parfaitement celle de l'homme nouveau cf. Col. 3.9). En conservant des restes de leur ancien rite, elles mêlent cette mixture avec le charme de la religion chrétienne. Mais, puisqu'[il est écrit]: maudit soit l'homme qui entre dans une terre en empruntant deux voies (Eccl. 2.14; 3.28) et puisqu'un vêtement fait à la fois de lin et de coton ne devrait pas être porté (cf. Deut. 22.11), nous ordonnons que les prélats de l'Église interdisent totalement à ces individus d'observer leurs anciens rites, de sorte que ceux qui ont été amenés à la religion chrétienne par le fait de leur libre volonté demeurent dans son observance en se pliant aux exigences d'un effort salutaire, puisque c'est un moindre mal d'ignorer les voies du Seigneur que de lui tourner le dos une fois qu'on les a connues (cf. 2 Pierre 2.21).

Source traduction française

L. Foschia

Résumé et contexte

Le canon 70 est l'un des quatre canons émis au 4e Concile du Latran concernant les non chrétiens, et l'un de ceux qui recommande une réforme interne de l'Église. Bien que ce canon ne mentionne pas explicitement les juifs ou les musulmans, on considère généralement qu'il se réfère aux juifs convertis, notamment parce qu'il vient juste après trois canons portant sur les relations entre chrétiens et juifs. Il est néanmoins possible qu'il concerne également des musulmans et d'autres peuples vivant aux frontières du christianisme qui étaient aussi l'objet, à cette époque, des visées missionnaires des chrétiens. Le canon déplore que certains convertis, pourtant baptisés de leur plein gré, n'aient pas entièrement renoncé à leur ancienne religion tout en épousant la cause chrétienne et recommande aux prélats de vérifier l'adhésion des convertis à leur ancienne religion.

Signification historique

Il faut lire ce canon à la lumière du contexte dans lequel il s'inscrit : les discussions ecclésiastiques sur le consentement et le baptême, et, en particulier, l'Maiores ecclesiae d'Innocent III ; l'intérêt croissant des chrétiens pour le prosélytisme envers musulmans et juifs ; et les craintes que ces conversions ne soient jamais totales. Au cours du XIIe siècle, les commentateurs du Décret de Gratien et plus spécialement de D.45.5 — la reprise du canon 57 de Tolède IV — ont commencé à discuter de la nature du consentement, du sacrement du baptême et de la question du retour éventuel des convertis à leur ancienne foi. S'appuyant sur ces débats, Innocent III décrète, dans Maiores ecclesiae, en 1201, que tant qu'un individu ne proteste pas durant l'accomplissement du rite (du baptême), il a implicitement consenti au baptême ; il est donc tenu de vivre en chrétien, sujet de l'autorité ecclésiastique. Le canon 70 officialise l'Maiores ecclesiae mais supprime la discussion alambiquée sur le consentement ; malgré tout, en se référent aux convertis volontaires il inclut implicitement ceux qui ont été baptisés de force, du moins si l'on en croit les commentateurs anciens. Le canon 70 fut par la suite intégré dans les Décrétales, 5.9.4, au sein de la discussion portant sur les apostats. Le canon 70 a eu un faible impact immédiat et Maiores ecclesiae a joué un rôle plus significatif dans les poursuites judiciaires engagées à l'encontre des relaps. Ce canon n'en reflète pas moins les tensions assez particulières inhérentes à l'intérêt naissant des chrétiens pour le baptême des non chrétiens et leur anxiété croissante au sujet des volte-face des convertis. Au XIIe siècle, les chrétiens avaient commencé à douter de plus en plus de la capacité des juifs baptisés, et peut-être des musulmans, à se convertir totalement au christianisme. Ces craintes semblent s'être intensifiées plutôt qu'atténuées face au prosélytisme plus agressif du XIIIe siècle ; de là la nouvelle législation interdisant aux convertis de continuer à pratiquer leurs anciens rites.

Textes apparentés inclus dans le corpus

Manuscrits

  • Ann Arbor, University of Michigan Library, MS 52, fol. 42r-53v.
  • Aix-en-Provence, Bibliothèque Méjanes, MS 1683 (1548), fol. 3r-16v.
  • Bamberg, Staatsbibliothek, MS Patr. 13, fol. 80r-109v.
  • Cambridge, Pembroke College, MS 101, fol. 69r-81v.
  • Cologny-Genève, Fondation Bodmer, MS Bodmer 80, fol. 28r-42r.
  • Fulda, Landesbibliothek, MS D.14, 128r-144v.
  • Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, MS Conv. soppr. da riordinare: Vallambrosa 36, 294r-307v.
  • Giessen, Universitätsbibliothek, MS 1105, fol. 47r-58v.
  • Lisbon, Biblioteca Nacional, MS 173, fol. 1r-9v.
  • London, Lambeth Place, MS 210, fol. 130r-148v.
  • London, British Library, MS Cotton Vitell. A.II
  • London, British Library, MS Royal 5.E.xii, 73r-88v.
  • Lincoln, Chapter Library, MS 177, fol. 143r-155r.
  • Oxford, Bodleian Library, MS e Mus. 82 (S. C.: 3643), fol. 114r-120v..
  • Oxford, Merton College, MS B.I.7, fol. 29v-45r.
  • Rome, Archivio della Basilica Lateranense, MS A 70.
  • Rome, Biblioteca Casanatense, MS 1910, fol. 1r-15r.
  • Rouen, Bibliothèque municipale, MS 1232, fol. 69r-77v.
  • Toledo, Biblioteca del Cabildo, MS 15-26, fol. 1r-32r.
  • Zürich, Zentralbibliothek, MS Car. C 148, fol. 25r-47r.

Editions

  • Acta conciliorum et epistolae decretales ac constitutiones Summorum Pontificum, vol. 7, J. Hardouin, ed. (Paris, 1714).
  • Concilia generalia et provinciala quaecumque reperiri potuerunt omnia, vol. 3.2, S. Binius, ed. (Cologne 1606).
  • Concilia omnia tam generalia quam provincialia atque particularia, vol. 3, L. Surius, ed. (Cologne, 1567).
  • Conciliorum generalium Ecclesiae Catholicae Pauli V pont. Maximi auctoritate, vol. 4 (Rome, 1612).
  • Conciliorum oecumenicorum decreta, G. Alberigo et al., eds. (Bologna, 1973).
  • Conciliorum oecumenicorum decreta, G. Alberigo, ed. (Basel and Freiburg, 1962).
  • Conciliorum oecumenicorum generalium, vol. 2, The Medieval General Councils, 869-1517, G. Alberigo, ed. (Turnhout, 2008).
  • Conciliorum omnium generalium et provincialium collectio regia, vol. 28 (Paris, 1644).
  • Conciliorum omnium generalium et provincialium collectio regia, vol. 3, S. Binius, ed. (Cologne, 1618).
  • Conciliorum omnium tam generalium quam particularium a temporibus Agapeti papae usque ad Eugenium papam quartum, ex vetustissimis bibliothecis collectorum, vol. 2, P. Crabbe, ed. (Cologne, 1538).
  • Conciliorum omnium tam generalium quam particularium quae iam inde ab Apostolis in hunc usque diem celebrata ex vetustissimis diversarum regionum bibliothecis haberi potuerunt in tres nunc tomos ob recentem multorum additionem divisa, vol. 2, P. Crabbe, ed. (Cologne, 1551).
  • Constitutiones quarti Lateranensis una cum Commentariis glossatorum, A. García García, ed. (Vatican, 1981).
  • Sacrorum conciliorum nova et amplissima, vol. 22, J.D. Mansi, ed. (Venice, 1778).
  • Sacrosancta concilia ad regiam editionem exacta, vol. 11.1, P. Labbe and G. Cossart, eds. (Paris, 1671).
  • Sacrosancta concilia ad regiam editionem exactam, vol. 13, N. Coleti, ed. (Venice, 1730).
  • Veterum scriptorum et monumentorum historicorum, dogmaticorum, moralium, amplissima collectio, vol. 7, E. Martène & U. Durnad, eds. (Paris, 1724; New York, 1968).

Traductions

  • Conciliorum oecumenicorum decreta, G. Alberigo and H. Jedin, eds. (Bologna, 1991).
  • Conciliorum oecumenicorum decreta, vol. 2, Konzilien des Mittelalters: Vom ersten Laterankonzil (1123) bis zum fünften Laterankonzil (1512-1517), G. Sunnus & J. Wohlmuth, eds. (Paderborn, 2000).
  • Decrees of the Ecumenical Councils, N. Tanner, ed. (London and Washington, D.C., 1990).
  • Disciplinary Decrees of the General Councils: Text, Translation and Commentary, H. J. Schroeder, ed. (St. Louis, 1937).
  • Les conciles Œcuméniques: Les Décrits, vol. 2.1, G. Alberigo et al., ed. (Paris, 1994).
  • The Church and the Jews in the XIIIth Century, rev. ed., S. Grayzel & Kenneth Stow, ed. (New York and Detroit, 1989), 1:311.

Etudes

  • L.R. Beckum, The Fourth Lateran Council of 1215: Church Reform, Exclusivity, and the Jews, Ph.D. diss. (University of Kentucky, 2005).
  • R. Chazan, Daggers of Faith: Thirteenth-Century Christian Missionizing and Jewish Response (Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1989).
  • R. Chazan, "Pope Innocent III and the Jews", in J.C. Moore, ed., Pope Innocent III and his World (Aldershot, 1999), 187-204.
  • A.J. Duggan, "Conciliar law 1123-1215: The Legislation of the Four Lateran Councils", in W. Hartmann and K. Pennington, eds., The History of Medieval Canon Law in the Classical Period, 1140-1234: From Gratian to the Decretals of Pope Gregory IX (Washington, D.C., 2008), 318-66.
  • A. Haverkamp, "Baptised Jews in German Lands", in M. Signer & J. VanEngen, eds., Jews and Christians in Twelfth-Century Europe (Notre Dame, Ind., 2001), 63-76
  • B.Z. Kedar, Crusade and Mission: European Approaches toward Muslims (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1984).
  • F. Lotter, "Imperial versus Ecclesiastical Jewry Law in the High Middle Ages: Contradictions and Controversies concerning the Conversion of Jews and their Serfs", in Proceedings of the 10th World Congress of Jewish Studies, Div. B (Jerusalem: 1990), II:53-60.
  • D. Malkiel, "Jews and Apostates in Medieval Europe: Boundaries Real and Imagined", Past & Present 194 (2007), 3-34.
  • S. Simonsohn, The Apostolic See and the Jews, vol. 7 (Toronto, 1991).
  • E. Synan, "The Church and the Jews after the Fourth Lateran Council (1215)", in J.L. Schultz-Aldrich, ed., Truth is a Divine Name: Hitherto Unpublished Papers of Edward A. Synan, 1918-1997 (Amsterdam, 2010).

Mots-clés

apostasie ; apostasie ; conversion ; conversion au christianisme ; Juifs/Judaïsme

Auteur de la notice

Jessie   Sherwood

Collaborateurs de la notice

Laurence   Foschia  :  traduction

Comment citer cette notice

Notice n°30338, projet RELMIN, «Le statut légal des minorités religieuses dans l'espace euro-méditerranéen (Ve- XVesiècle)»

Edition électronique Telma, IRHT, Institut de Recherche et d'Histoire des Textes - Orléans http://www.cn-telma.fr/relmin/extrait30338/.

^ Haut de page