Bernard Tumapaler rappelle les circonstances de la fondation du prieuré Saint-Jean de Saint-Mont quand il était comte de Gascogne, relate les tentatives de mainmise sur celui-ci par Austinde, évêque d'Auch, la querelle qui s'ensuivit entre eux, l'accord intervenu attribuant au monastère une partie des revenus de l'église de Nogaro, et, après la violation de cet accord par Austinde, sa confirmation finale en présence d'Hugues, abbé de Cluny.

l.1 [croix] Regnante in perpetuum domino nostro Jhesu Christo, anno incarnationis dominicȩ millesimo LxoIIo, regnante Francorum rege Philippo anno IIo, EGO B[ernardus], cognomento Tumbapalerius, totius quondam
l.2 Wasconiȩ comes, peccator et indignus, desiderium habens monasterium hedificare secundum sancti Benedicti regulam apud Sanctum Montem convocavi omnes milites meos commanentes in comitatu Hermeniaco,
l.3 ut darent michi consilium construendi tantȩ religionis locum. Isti sunt qui venerunt nominatim volenti animo parique consilio : Geraldus filius meus et frater ejus Arnaldus Bernardus, Ademarus, vicecomes Pollestrensis, et filius
l.4 ejus, W[illelmus] Fedacus, et fratres ejus, Oddo et Fedacus, Garsias Brasco et filii ejus, Fort Brasco et Arnaldus, frater ejus, Arnaldus Vinioles et filii ejus, Arnaldus Garembertus et filii ejus, Heliazar et Bernardus Helias ; omnesque mei milites
l.5 alii a minimo usque ad maximum venerunt ; taleque mihi et Raimundo, abbati Sancti Montensis, qui inicii hujus institutionis extitit auctor, consilium dederunt ut quia non erat mihi possibilitas magni honoris supradicto monasterio
l.6 dandi saltem huic loco daretur ab omnibus illis firmissimum salvamentum et ut mitterent ibi capita sua et filiorum suorum ac filiarum et omnium sibi commissorum ad sepeliendum, tali tenore ut si quis ex his supradictis comma-
l.7-nentibus Hermeniaco militibus voluerit supradicto sancti Johannis loco, pro anima sua et parentum suorum, de fevo aut de alodo suo, de terris vel beneficiis suis aut de aecclesiis suis, sine ulla calumpnia vel
l.8 recuperatione omnium parentum vel successorum suorum, hoc donum in perpetuum sancto Johanni et suis monachis sibi servientibus sine ulla infractione valeret. Hoc ego et omnes alii ita laudaverunt ac meliores per sacramentum
l.9 super altare juraverunt. Juravi ego B[ernardus] primus, deinde Geraldus filius meus, vicecomes W[illelmus] Fedacus et alii quod longum est revolvere, quamplures. Insuper B[ernardus], Raimundi abbatis filius, cujus honor ad locum sancti Johannis
l.10 supradicti redire debet. Post hanc vero diffinitionem, venit Austindus Auxiensis archiepiscopus volens redigere hunc locum sub sua potestate ; voluit ibi agere synodos,
l.11 placita, conciliabula sua, usus vel consuetudines Auxiensium episcoporum. Unde magna orta est altercatio inter archiepiscopum Austindum et Armannum priorem. Altercatio illorum prevaluit in tantum ut bonus miles
l.12 Armannus prior interdixerit sibi etiam super altare sancti Johannis Babtistȩ cantare missam. Ob quam causam ira commotus Austindus recessit inde valde iratus. Ex hinc cȩpit cogitare qualiter loco huic posset resistere,
l.13 nocere vel insidiari. Tunc illo in tempore invenit quemdam militem nomine W[illelmus] Ramundum de Nogairolo, quem in tantum circumvenit quousque venderet sibi Nogariolum alodem suum, ut ibi hȩdificaret sibi capellam
l.14 quandam in qua posset facere ministerium suum. Ego autem senciens illud esse malum ingenium interdixi illud nichil faciendum. Unde maxima dissensio crevit inter me et illum. Idcirco laudaverunt benivoli et omnes
l.15 commilitones nostri propter pacem et concordiam in perpetuo tenendam ut in capella Nogariol haberet Sanctus Johannes et sui perpetualiter tantum donationis ut de omnibus questibus ac mendiganciis reciperent fratres Sancti Montis a loco
l.16 illo terciam partem nullo contradicente cum XIIIcim quartis de reditibus aecclesiarum Auxiensis aecclesiȩ, quarum ista sunt nomina : in primis Sancti [Petri de] Risclo, aecclesiȩ de Goz, aecclesiȩ Belembiz, aecclesiȩ de Castanet, [aecclesiȩ] Mormers,
l.17 aecclesiȩ Loxa, [aeccles]iȩ Er[blada], aecclesiȩ Fustaroal, aecclesiȩ Artiga, aecclesiȩ [Bozon], aecclesiȩ Margoit, aecclesiȩ Faveroles, aecclesiȩ [Seiremeia, de omnibus] his supradictis aecclesiis Sanctus Johannes Sancti Montis perpetualiter haberet IIIItam
l.18 partem similiter. Quod diu per multum tempus Sanctus Johannes et sui tenuit donec archiepiscopus suo malo ingenio retrahere se cepit, nolens suos questus vel mendigancias facere sicut solitus erat in Nogairolio. Ego igitur B[ernardus] comes
l.19 cognoscens ruptam ac dissolutam esse supradictam pactionem ac commutationem nostram, conquestus valde adversus archiepiscopum in tantum donec veniente domno abbate Hu[gone] Wasconiam, refirmavimus ante presentiam ejus supradictam pactionem
l.20 vel commutationem perpetualiter sine ulla retractatione. Insuper etiam auctorizaverunt ac laudaverunt hanc commutationem vel adfirmationem canonici archiepiscopi Auxiensis, in primis prepositus Arnaldus Aimericus, archidiaconus Garsias, cum ceteris
l.21 canonicis. Item ex altera parte dompnus abbas Hu[go] et dompnus Armannus prior Sancti Montis cum reliquis fratribus. Hanc igitur scedulam nostrȩ suprascriptȩ commutationis auctoritate nostrȩ jussionis subscribere fecit Armannus prior
l.22 in claustro Sancti Montis quam ego confirmavi manibus meis ita [croix]. Uxor mea E[rmengardis] comitissa et filii mei G[eraldus] et Ar[naldus] B[ernardus] quos rectores et defensores illorumque posteros hujus placiti vice mea perpetualiter reliqui simulque omnes supradicti mei fideles
l.23 laudaverunt, videlicet B[ernardus] Helias, W[illelmus] Arnaldus Barte, W[illelmus] Arnaldus Vinioles, W[illelmus] Fedacus, et ceteri. Hanc dompnus Hugo Cluniensis abbas sigillo suo subsigillavit [chrisme]. Centullus comes nepos meus hanc confirmavit et laudavit. Subscripti pontifices hanc laudaverunt
l.24 et subscripserunt, in primis Gregorius Viernensis, Stephanus Elleronensis, Petrus Adurensis, Willelmus Conveniensis, Durannus Tolosanus digne memorie laudandus. Hȩc descriptio facta est IIIIo nonas maii, luna Ia, feria IIa, indictione XVa,
l.25 temporibus dompni pape Leonis VIIII, duce Willelmo Pictavensi Aquitaniam et totam Wasconiam regente ac gubernante post commutationem vendicionis nostrȩ, scilicet Wasconiȩ, ille mihi dando XVcim milia solidorum, a me denique
l.26 recipiendo potestatem tocius Wasconiȩ. Si quis maliciosus deinceps infringere vel calumniare ausus fuerit hanc diffinicionem vel commutationem, sub anathemate erit, nisi emendaverit. Sit autem rata ac firma
l.27 cum stipulatione subnixa. Infractor illius principi Wasconiȩ det libras auri Ctum et bannum persolvat Vuasconiȩ, voxque nichil proficiat sua sed dampnatus semper existat. Omnis aecclesia amen, amen, per omnia dicat.
l.28 Ego Albus Hugo cardinalis et legatus sanctȩ aecclesiȩ romanae hanc relegi et subscripsi [croix]. Ego Amatus sanctȩ romanȩ aecclesiȩ cardinalis atque legatus relegi et subscripsi [croix]. Ego Geraldus cardinalis
l.29 et legatus transiens Hyspanias relegi et subscripsi [croix]. Ego Bernardus Toletanȩ sedis archiepiscopus ac sanctȩ romanȩ aecclesiȩ legatus relegi et subscripsi [croix].

1