Raoul de Langeais, archevêque de Tours, attribue, par jugement, à Marmoutier l'église Saint-Malo de Sablé et accorde à l'évêque du Mans Arnaud un délai pour lever l'interdit qu'il avait jeté sur Sablé.

l.1 Notum sit omnibus quod Rotbertus Burgundio et uxor ejus Hadvisa dederunt nobis monachis sancti Martini ȩcclesiam sancti Macuti de Sablolio et alias ȩcclesias ejusdem castri ad illam pertinentes, et quod monachi sancti Petri de Cultura calumniati sunt nobis ipsam ȩcclesiam sancti Machuti, reclaman-
l.2-tes in ea sepulturam Sablolii et uniuscujusque canonici post mortem ejus prȩbendam XXXta diebus, et oblationem denariorum qui offerebantur abbati vel priori illorum cantanti missam dominicam in festo sancti Macuti quod est in novembri. Unde institerunt Rotberto ut
l.3 eis staret ad justitiam de his quȩ reclamabant. At ille dedit eis terminum placiti in judicio archiepiscopi Turonensis Radulfi, per cujus prȩdecessoris consilium, id est BARTHOLOMEI archiepiscopi, fecerat nobis supradictam donationem et in judicio episcopi Cynomannensis ERNALDI.
l.4 Et statim commonuit monachos Majoris Monasterii, ut essent ad placitum contra monachos de Cultura. Et convenerunt ad illud placitum VI kalendas marcii in domo sancti Martini quȩ est juxta ȩcclesiam sancti MACUTI prȩdicti duo archiepiscopus et episcopus et abbas Majoris Monasterii BARTHO-
l.5-LOMEUS et monachi de Cultura. Ibi tunc opposuit eis abbas BARTHOLOMEUS quod essent sine abbate, et illi coram archiepiscopo responderunt episcopum sibi esse in loco abbatis; quod nunc definiretur ut ratum sit concedere capitulum suum. Episcopus quoque Cynomannensis in hȩc eadem verba consen-
l.6-sit et se professus est esse in loco abbatis illorum. Cum ergo monachi de Cultura suum clamorem fecissent, prȩceptum quoque quod antiquitus conscriptum habebant de his quȩ donata fuerant cellȩ suȩ de Sollemmis audientibus omnibus recitassent, prȩcepit episcopus Cynomannensis Rotberto ex parte Dei et sancti
l.7 Juliani et ex sua, cujus parechianus erat, ut de causa ista veritatem diceret. Ille contestatus veritatem se dicturum respondit: Ego, inquit, quando primum veni in hunc honorem, didici hoc a senibus et ab antiquioribus hujus loci, quod ȩcclesia sancti Martini juxta quam nunc est ȩcclesia sancti MACUTI fuit de
l.8 antiquioribus ȩcclesiis hujus regionis, et eam consecraverit SANCTUS JULIANUS in honorem SANCTȨ MARIȨ. Sed postea cum corruisset, restaurata est et in honorem sancti Martini dedicata. Hȩc ȩcclesia habebat parechiam suam et decimam et sepulturam et reliquas consuetudines quas habet ȩcclesia parechialis.
l.9 Cum autem fecisset comes Cynomannensis ȩcclesiam sancti Macuti et posuisset in ea canonicos, habuerunt ipsi canonici hanc sancti Martini ȩcclesiam cum omnibus quȩ ad eam pertinebant et omnes ȩcclesias hujus castelli, et tenuerunt eas solute et quiete donec GAUFREDUS, qui postea habuit Sablo-
l.10-lium, construxit ȩcclesiam de Solemmis. Quam cum dedicaret, inter alia quȩ ei dabat, dedit ei etiam sepulturam de Sablolio. Audivi tamen quod canonici semper illam calumniati fuerint, et quod Gaufredus commutationem eis pro illa dare debuerit, sed nunquam dederit. De prȩbenda
l.11 quam dicunt se habere debere post mortem uniuscujusque canonici XXXta diebus, quod quidem non habetur in prȩceptis eorum, audivi ego antiquiores canonicos solere dicere nunquam eos ullam habuisse, nisi semel tantum unam cujusdam canonici qui infirmitate pressus
l.12 factus est apud eos monachus, de qua et mortuus est. Canonici autem ex communi consilio dederunt monachis prȩbendam ejus pro anima illius XXXta diebus. Hanc solam habuerunt, non pro ulla consuetudine sed pro misericordia. De oblatione vero denariorum quam ipsi re-
l.13-clamant in festo sancti Macuti, quamvis non sit in prȩceptis eorum, dicebant aliqui de antiquis canonicis quod hujusmodi amicitiam et quasi foedus fecerant canonici cum monachis, ut canonici irent Solemmum ad festum SANCTI PETRI et manducarent in refectorio, et mona-
l.14-chi venirent ad festum sancti Macuti et cantaret abbas aut prior majorem missam, et denarios qui ei offerebantur ipse quidem recipiebat, sed eos tamen canonicis reddebat, nunquam secum exportabat. De his ergo quȩ monachi de Cultura reclamant in ȩcclesia sancti
l.15 Macuti hoc breviter dixerim, quod sepulturam quidem habent ipsi ex dono majorum eorum, id est Gaufredi; prȩbendam vero non possunt ipsi dicere se habere ex dono alicujus vel ex aliqua conventione, nec oblationem denariorum nec quicquam aliud. Et si
l.16 dixerint, nec per scriptum nec per testes probare poterunt. Et ego ita solute et quiete ipsas ȩcclesias usque ad hanc horam tenui, ut absque ulla calumnia et ȩcclesias et prȩbendas dare et vendere cui volui potuerim. Cum ista narrasset Rotbertus, inter-
l.17-rogavit archiepiscopus utrosque monachos utrum auctorarent istam narrationem. Et auctoraverunt omnes, nec ullus extitit qui aliquid contradiceret, nisi quod postea quidam ex monachis de Cultura dixit se vidisse quod de pluribus canonicis habue-
l.18-rint prȩbendas, non de illo solo de quo Rotbertus dixerat; nec tamen potuit nominatim affirmare de quibus. Noster autem quidam monachus, qui fuerat ȩcclesie ipsius canonicus, constanter et designanter asseruit quod viderit duos ex illis canonicis
l.19 mori, Herluinum scilicet et Berengerium, quorum prȩbendas monachi nec habuerunt nec reclamaverunt. His auditis archiepiscopus et episcopus locuti sunt pauca seorsum simul cum clericis suis. Deinde cum redissent, stetit archiepiscopus in pedes et dixit omnibus
l.20 audientibus: Judicium, quod ego et domnus episcopus cum clericis nostris de hac causa repperimus, vobis dicemus: quod si quis contradicere vel cassare voluerit, sive clericus, sive laicus seu monachus, parati sumus illud affirmare justumque probare aut ante
l.21 archiepiscopum Lugdunensem, primatem nostrum, aut ante domnum apostolicum. Et si necesse fuerit me ipsum illuc ire, ego ipse vadam. In prȩcepto monachorum sancti PETRI quod nunc nobis lectum est, non habetur quod aliquid eis datum sit in ȩcclesia sancti MACUTI, nisi
l.22 sola sepultura de Sablolio. De illa ego me non intromitto. De nulla re alia quȩ ad ȩcclesiam illam pertineat possunt probare testibus vel scripto se habere donum vel ullam conventionem. Cȩtera omnia ad ipsam ȩcclesiam pertinentia, quȩ dominus
l.23 hujus castelli retinuit in manu sua et de quibus non possunt probare monachi vel scripto vel testibus donum sibi factum fuisse vel conventionem, judicamus quod ipse vel heres suus, licenter ea potuit dare pro anima sua vel cuicunque voluit, et monachi
l.24 sancti Martini quibus dedit habere ea debent et tenere sine ulla calumnia, si tamen inde habent episcopi auctoritatem. De prȩbenda uniuscujusque canonici XXXta diebus post mortem ejus habenda et de oblatione denariorum in festo sancti Macuti, cum proba-
l.25-verint aut scripto aut testibus quod ea tenuerint, sicut rectum est, id est ex dono senioris hujus castelli per assensum episcopi, aut quod tamdiu ea tenuerint ut jam deinceps perdere non debeant, judicamus ut si quid eis monachi sancti MARTINI inde abstule-
l.26-runt, eis ex integro legaliter reddant et pro canonicis in quorum loco ipsi sunt constituant eis et nominent quattuor personas vel clericos vel laicos, post quorum obitum XXXta diebus tribuant illis prȩbendam ad similitudinem canonicorum. Illam vero querelam
l.27 illorum qua dicunt quod canonici, quando moriebantur, faciebant se apud eos sepeliri et dimittebant eis bona sua, injustam et irrationabilem esse censemus, quia canonici sub conditione sepulturȩ non sunt: ubi volunt ibi sepeliuntur, et omnis homo, quando
l.28 venit ad finem suum, cui vult aut sinitur, dimittit quod habet: aliquando nichil habet quod dimittat. De hac re ergo dicimus et affirmamus quod nichil possunt ipsi juste reclamare. Ecce audistis omnes judicium nostrum. Si quis illud in aliquo non rectum esse arbi-
l.29-tratur, contradicat nunc audientibus nobis. Nos illud parati sumus asserere rectumque per omnia probare ante supradictas personas, primatem scilicet vel apostolicum. Cumque tacuisset, nemo fuit qui contradiceret. Huic judicio interfuerunt Burcardus
l.30 cantor, Rannulfus archidiaconus, Odo filius Ingelberti, canonicus sancti Mauritii, Anscherius capellanus archiepiscopi, Ebo archipresbiter, Rainaldus de Cancellis canonicus. De clericis Cynomannicis: Ingelbertus cantor, Wandelbertus archidiaconus, Hubertus decanus de Valle,
l.31 Gaufredus Mulotus. De monachis de Cultura: Juhalis prior illorum, Herbertus de Bruslonio, Avisgaudus de Gaudiaco, Hugo de Gaudiaco, Rotbertus Malus Mischinus. De Majori Monasterio: Bartholomeus abbas, Guanilo monachus, Fulcradus frater archiepiscopi,
l.32 Gaufredus filius Patricii, Fulco de Boeria, Ebrardus de Pusatio. De laicis: Rotbertus Burgundus, Rotbertus filius ejus, Hamo de Valle, Hamo de Interamnis, Fulco de Matafelon, Algerius de Boeria, Guarinus Patricii filius, Lisiardus de Sablolio, Lisiardus, Rainardus
l.33 de sancta Susanna, Normannus de Asinariis, Hugo Hosa. De hominibus archiepiscopi: Girorius Guistho, Ebulo Firmatus. Crastina autem die, cum in unum rursus convenissent, tam archiepiscopus et episcopus quam eorum clerici, abbas quoque Bartholomeus et utrique monachi
l.34 sed et Rotbertus Burgundio cum laicis quam plurimis, in hospitio scilicet archiepiscopi quod erat in burgo sancti Martini, summonuit Ernaldus episcopus eundem Rotbertum ut ejectis monachis revocaret canonicos in ȩcclesiam sancti Macuti, quia non per suum auctoramentum
l.35 erant ibi monachi in locum canonicorum et judicaverat archiepiscopus sine ipsius auctoramento non esse hoc ratum. Tunc abbas et monachi Majoris Monasterii responderunt habuisse se inde et adhuc habere ipsius auctoramentum. Quod cum negaret episcopus, testem
l.36 inde nobis se esse dixit archiepiscopus, quem idem suum auctoramentum in capitulo nostro ipse episcopus fecerat firmare, et cartam etiam inde conscriptam signo suo corroborare. Sed ne sic quidem hoc ille recognoscere voluit, nisi eadem carta monstraretur sibi.
l.37 Ad quam monstrandam statutus est terminus et ad eundem terminum monstrata sibi ea, tandem recognovit quod fecerat. Nec sic tamen desistens exposcere a Rotberto monachos eici, revocari canonicos; quia hoc ille non fecit, eidem ȩcclesie vel toti castel-
l.38-lo Sablolii divinum officium interdixit. De qua interdictione convenerunt illum, tam ipse Rotbertus per legatos suos quam monachi Majoris Monasterii, ut quod non recte hoc faceret recognosceret et emendaret, nec eos audivit. Obtulit ei Rotbertus
l.39 quod quia Cynomannis propter guerram suam ad ipsum venire non poterat, Turonis ante archiepiscopum faceret ei omne rectum, nec propter hoc quicquam fecit. Conquestus est de hoc ille primo per legatos suos apud eundem archiepiscopum et ille nichilominus
l.40 per suos de hoc emendando ipsum convenit episcopum nec aliquid impetravit. Ad ipsum deinceps archiepiscopum idem Rotbertus per seipsum clamorem inde fecit ejusque rogatu patienter aliquandiu eamdem injusticiam tulit. Post aliquot dies, occasione ordinandi
l.41 Redonensis episcopi, ab archiepiscopo evocatus Cynomannensis episcopus Turonos venit. Ibi coram episcopis qui pariter convenerant, Andecavensi scilicet atque Pictavensi ipsoque jam sacrato Redonensi, eundem episcopum archiepiscopus de eadem causa convenit, et quȩcunque inde
l.42 gesta eatenus fuerant, sicut sunt descripta superius, pleniter omnibus enarravit, audientibus et nichil penitus contradicentibus episcopo ipso et his qui aderant clericis suis. Deinde cartam illam auctoramenti quod fecerat idem episcopus monachis
l.43 Majoris Monasterii, quam archiepiscopum ipsum firmare et signo proprio fecerat roborare, palam ostendit et omnibus audientibus recitavit. In qua quia dicebatur quod salva querela monachorum de Cultura auctorasset episcopus, et hinc ipsi suȩ
l.44 auctorationi volebat calumniari, quasi nichil nobis valeret quamdiucunque illi et quomodocunque sive juste sive injuste persisterent querelari, responsum est huic calumniȩ quod vere salva manserit querela, quȩ illo auctoramento non
l.45 fuit exclusa, quominus reclamare possent monachi quod sibi putabant esse reclamandum sicut et fecerunt quousque ventum est exinde ad judicium. Facto autem inde judicio et sine ulla contradictione accepto, quia jam nulla debebat esse
l.46 querela, quicquid deinceps tale fiebat, sicut nominatim Andecavensis episcopus ait, non jam debebat dici querela sed, sicut vulgariter dicitur jangularia. Auditis ergo omnibus quȩ narraverat archiepiscopus visaque et audita carta auctoramenti quod fecerat
l.47 Cynomannensis episcopus, certissime agnoverunt et firmissime asseruerunt cȩteri episcopi recto judicio definisse archiepiscopum causam utrorunque monachorum, episcopum autem post suam auctorationem injustissime repetiisse monachorum expulsionem
l.48 et canonicorum revocationem; quod quia factum non fuerat, injustissime nichilominus fecisse pro hoc excommunicationem. Si hoc recognoscere et emendare vellet, faceret utique quod deberet. Si autem nollet, archiepiscopum hoc
l.49 emendare debere judicaverunt, hoc est ȩcclesiȩ et populo divinum officium reddere quod amisisse probabantur injuste. Tunc archiepiscopus ad eundem episcopum: Ecce audistis, inquit, judicium coepiscoporum nostrorum; videte quid vobis
l.50 facere sic placitum. Ille dicens consilium hinc sibi esse capiendum, abduxit seorsum Andecavensem et Redonensem episcopos clericosque suos et quosdam alios, cum quibus consiliatus mandavit archiepiscopo per ambos ipsos rogans dilati-
l.51-onem sibi aliquantulam dari, ut hoc quod fuerat judicatum cum consilio facere posset capituli clericorum suorum. Quod cum denegare coepisset archiepiscopus, tandem ab eisdem episcopis rogatus dilationem octo dierum tali illi rati-
l.52-one concessit, ut si consilium clericorum suorum repugnaret episcoporum judicio, nec eorum obaudiret ipse consilio; quod si faceret et ȩcclesiam absolvere ultra dilationem quȩ sibi data fuerat differet, mox archiepiscopi absolutione
l.53 licenter in ea omne divinum officium fieret. Unde et monachum quendam nostrum cum eodem episcopo Cynomannis misit ut post acceptum consilium, si episcopus ȩcclesiam absolveret, ille absolutionem ipsam acciperet et nunciaret; si ab-
l.54-solvere nollet, ipsius archiepiscopi jussione, mox transacta dilatione, divinum officium in eadem celebrari ecclesia faceret.
l.55 EGO RODULFUS, TURONENSIS ARCHIEPISCOPUS, VERACITER OMNIA SUPERIUS ESSE DIGESTA
l.56 CONFIRMO PROPRIO HIC IMPRESSO SIGILLO.
l.57 [sceau].
l.58 Ego Silvester, humilis servorum Dei servus, hujusce designamenta designationis
l.59 designo, hujus videlicet affirmamenta affirmationis affirmo et ad hoc
l.60 testificandum testimonium meum testificor, juxta illud quod inreprehen-
l.61-sibilis doctor edocuit: in ore duorum vel trium omne verbum staturum.
l.62 [sceau].
l.63 EGO EUSEBIUS, ANDECAVENSIS EPISCOPUS, AUDISSE ME APUD TURONOS, EPISCOPO CYNOMANNENSI
l.64 CUM SUIS QUI ADERANT CLERICIS PARITER AUDIENTIBUS ET NICHIL CONTRADICENTIBUS, ARCHIEPISCOPI RODULFI
l.65 RELATU, QUAE ANTE FUERANT GESTA SICUT SUPRA SUNT SCRIPTA, ET AUDISSE ET VIDISSE
l.66 PROPRIA TESTIFICATIONE ET SIGILLI HIC IMPRESSIONE CONFIRMO.
l.67 [sceau].

LAURAIN (E.), Cartulaire manceau de Marmoutier, 2 vol., Laval, 1911-1940, t. 2, p. 69-76, n° 5.

CHASSEL (J.-L.), L'essor du sceau, in Bibliothèque de l’Ecole des Chartes, 155 (1997), p. 221-234. , p. 229.