< Notice 95>

Recueil pontifical de cathédrale à l’usage d’Évreux


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 963 .

Usage : Évreux, cathédrale

Datation : Normandie ou Paris, entre 1479 et 1511.

Post : 1478

Ante : 1512

Description

Codicologie

Parchemin, 368 x 258 mm, 82 f. (A + 1+81). Après le feuillet de garde ancien, remonté sur onglet (f. A), 11 cahiers : 4 quaternions (f. 1-34), 1 ternion (f. 34-39), 2 quaternions (f. 39-54), 1 binon (f. 55-58, f. 58v blanc sauf la réglure), 3 quaternions dont le dernier est amputé de son dernier feuillet (f. 59-81), qui devait servir de feuillet de garde ancien (le texte s’arrête au f. 80v ; f. 81 blanc sauf la réglure). Foliotation moderne à l’encre. — 2 colonnes, 24 lignes par page (just. 245 x 155 mm) ; réglure à l'encre rose — Encadrement complet de bordures à compartiments (f. 1) ; initiales ornées hautes de 4 lignes (lectures) ou 2 lignes (autres pièces) ; initiales champies hautes d’une ligne ; bouts-de-lignes champis. Initiales juridiques hautes de 4 lignes pour les pièces de chant entièrement notées. — Demi-chagrin rouge (xixe siècle), décor doré au dos aux petits fers au chiffre « LP » couronné (Louis-Philippe) et titre en lettres dorées « PONTIFICALE ROMANUM ». Gardes et contre-gardes en papier marbré.

Relevé

  • Ce recueil pontifical de cathédrale à l’usage d’Évreux rassemble les pièces nécessaires à l’évêque pour chacun des offices où il célèbre dans sa cathédrale durant l‘année. Les armes de Raoul du Fou, évêque d’Évreux entre 1479 et 1511, peintes dans la bordure inférieure du f. 1, font partie de la décoration originale et montrent qu’il en était le destinataire1.
  • C’est sans doute la présence de quelques ordines pontificaux, pour le mercredi des cendres et la Semaine sainte, qui a inspiré à Victor Leroquais l‘appellation inappropriée d’ordinaire épiscopal pour ce manuscrit. Le fait que toutes les pièces ou membres de pièces prononcés par l’évêque soient reproduits ‘in extenso’, en vue d’une utilisation directe du manuscrit pendant les cérémonies, le distingue nettement de ce guide prescriptif qu’est un véritable ordinaire2. Si le destinataire du volume est indubitablement Raoul du Fou, les références continuelles au rôle des chanoines dans les ordines de la Semaine sainte, et même dans certains articles des propres, laissent supposer que le chapitre fut le commanditaire probable de ce recueil, destiné et sans doute offert par eux à l‘évêque de leur église.
  • On trouvera sous la rubrique ‘Édition’ la transcription de quelques articles représentatifs (propres d‘offices et ordines) permettant de saisir la fonction de ce recueil.
  • F. 1 : Sequitur servicium quod debet episcopus Ebroicensis.
  • F. 1-5 : In primis vesperis conceptionis beate Marie Virginis [8 décembre], cf. édition ci-dessous.
  • F. 5 : Die precedente vigiliam nativitatis Domini. [23 décembre], cf. édition ci-dessous.
  • F. 5-10v : In vigilia nativitatis Domini [24-25 décembre].
  • F. 10v-15 : Festum purificationis beate Marie Virginis, triplex [2 février].
  • F. 15-24v : Feria quarta in capite Jejunii.
  • F. 24v-27 : Feria quinta in Cena Domini, cf. édition ci-dessous.
  • F. 27-29 : Feria sexta [Parascève], cf. édition ci-dessous.
  • F. 29-40 : Sabbato in vigilia Pasche.
  • F. 40-43 : Hac die sancta gloriose resurrectionis Domini nostri Jhesu Christi.
  • F. 43-43v : In vigilia Penthecostes benedictio fontium.
  • F. 43v-46 : In die [Penthecostes].
  • F. 46-49 : Festum Trinitatis, triplex.
  • F. 49-52 : Festum Eucaristie Domini nostri Jhesu Christi.
  • F. 52-55 : Festum sanctorum Abdon et Sennes, festum triplex [30 juillet ], cf. édition ci-dessous.
  • F. 55-58 : Festum beati Taurini, episcopi Ebroicensis [11 août], cf. édition ci-dessous.
  • F. 59-61v : Festum assumptionis beate Marie Virginis [15 août].
  • F. 61v-65 : In nativitate beate Marie Virginis [8 septembre].
  • F. 65-70v : In festo omnium sanctorum [1er novembre]. Deinde vadat ad revestiarum et induat se capa nigra serica, et in cathedra episcopali incipiat vesperas mortuorum [2 novembre], cf. édition ci-dessous.
  • F. 70v-73 : Festum Epyphanie, triplex [6 janvier].
  • F. 73-76 : In festo annunciationis beate Marie Virginis ante Pascha [25 mars].
  • F. 76-77v : Festum annunciationis beate Marie Virginis post Pascha [25 mars].
  • F. 77v-80v : In vigilia ascensionis Domini.

Edition

Les pièces ou membres de pièces accompagnés de notations musicales, apposées pour aider l’évêque à les chanter ou les entoner, sont signalées par le signe (♫). Ex. ‘Conceptio tua ♫’ (notations musicale pour tous les mots situés entre les apostrophes). L’étendue des pièces éditées ci-dessous dans le corps des articles a été scrupuleusement respectée.

Sequitur servicium quod debet episcopus Ebroicensis.

In primis vesperis conceptionis beate Marie Virginis.

  • Ant. ‘Felix ♫’, cap. ‘Ego quasi vitis fructificavi suavitatem odoris et flores mei fructus honoris et honestatis.’ Ad ‘Magnificat’ ant. ‘Conceptio tua ♫’. Iterum post ‘Magnificat’ reincipiatur antiphona. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Famulis tuis, Domine, celestis gratie minus impartur : ut quibus beate Marie Virginis partus extitit salutis exordium, conceptionis ejus votiva solemnitas pacis tribuat incrementum. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum.’ Vers. pro memoria Adventus in vesperis ‘Rorate celi desuper’.
  • Si hoc festum post primam dominicam Adventus evenerit, dicatur hec oratio ‘Excita, quesumus, Domine, potenciam tuam et veni, ut ab imminentibus peccatorum nostrorum periculis te mereamur, protegente [f. 1v] eripi, te liberante salvari. Qui vivis et regnas cum Deo Patre’.
  • Si hoc festum post secundam dominicam Adventus evenerit, dicatur oratio sequens ‘Excita, quesumus, Domine, corda nostra ad preparandas Unigeniti tui vias, ut per ejus adventum purificatis tibi mentibus servire mereamur. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
  • ‘Dominus vobiscum’. Dicto ‘Benedicamus’ et responso ‘Deo gratias’, faciat benedictionem super populum.
  • Si voluerit dicere completorium, dicat ‘Converte nos, Deus salutaris noster’. ‘Deus, in adjutorium meum intende’. Capitulum ‘Tu in nobis es, Domine, et nomen sanctum tuum et gloriosum invocatum est super nos ne derelinquas nos, Domine Deus noster.’ Dicta antiphona post ‘Nunc dimittis’, dicat ‘Kyrieleyson’ etc. ‘Et ne nos inducas in temptacionem’. ‘Carnis resurrectionem’. ‘Benedicamus [f. 2] Patrem et Filium cum Sancto Spiritu’. ‘Benedictus es, Domine, in firmamento celi’. ‘Benedicat nos omnipotens Deus’. Dicat ‘Confiteor Deo omnipotenti’, et cetera. Et responso a choro ‘Misereatur’ et ‘Confiteor’, dicat episcopus ‘Misereatur vestri, omnipotens Deus, et dimittat vobis omnia peccata vestra, et perducat vos ad vitam eternam’. Dicto a choro ‘Amen’, dicat episcopus ‘Indulgenciam, absolucionem et remissionem omnium peccatorum vestrorum tribuat vobis omnipotens Pater, pius et misericors Dominus’. Et dicat chorus cantando ‘Amen’. ‘Dignare, Domine, nocte ista’. ‘Miserere nostri, Domine’. ‘Fiat misericordia tua, Domine, super nos’. ‘Domine Deus virtutum, converte nos’. ‘Domine exaudi orationem meam’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus. Illumina, quesumus, Domine Deus, tenebras nostras et totius noctis insidias ; tu a nobis repelle propicius[f. 2v]. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus. Per omnia secula seculorum’. ‘Dominus vobiscum’ ; ‘Benedicamus Domino’. ‘Regina celi ♫’. ‘Oremus’ Oremus ‘Omnipotens sempiterne Deus, qui gloriose Virginis matris Marie corpus et animam, ut dignum Filii tui Domini nostri Jhesu Christi habitaculum effici mereretur, Spiritu Sancto cooperante mirabiliter preparasti, da ut cujus conceptione letamur, ejus pia intercessione ab instantibus malis, a peste et a morte perpetua liberemur. Per eundem Christum Dominum nostrum’. ‘Anime omnium fidelium deffunctorum per misericordiam Dei sine fine requiescant in pace’.
  • Ad matutinas, prima antiphona ‘Hodie concepta est ♫’.
  • In primo nocturno, benedictiones ‘Alma Virgo Virginum interce[f. 3]dat pro nobis ad Dominum’ ; ‘Oret voce pia pro nobis Virgo Maria’ ; ‘Sancta Dei genitrix sit nobis auxiliatrix’.
  • In secundo nocturno, benedictiones ‘Alma Dei mater pro nobis oret’ ; ‘Oret pro famulis sancta Maria suis’ ; ‘Stella Maria maris succurrat piissima nobis’. Sextum responsorium ‘Solem ♫’ Vers. ‘Cernere divinum lumen gaudete fideles. — Gloria Patri et Filio et Spirtui Sancto ♫’.
  • In tertio nocturno, benedictiones ‘Evangelica lectio sit nobis salus et protectio’ ; ‘Per evangelica dicta nostra deleantur delicta’. Dicat episcopus nonam lectionem in pulpito, dicendo ‘Jube, Dompne, benedicere’ ; et chorus respondeat ‘Ora pro nobis, pater’. Episcopus dicat ‘Ad societatem civium supernorum perducat nos Regina angelorum’ ; et chorus respondebit ‘Amen’. Tunc episcopus dicat lectionem ‘Cernis ergo quod secundum fidem hystorie tres reges in medio fuerunt quos his euvangelista pretermisit, Joram quippe non genuit Oziam, sed Ochoziam, et reliquos quos enumeravimus. Verum hoc ideo factum est, quia euvangeliste propositum erat tres tessere decades in diverso temporum statu ponere. Et Joram generi se miscuerat impiissime Jezabel ; idcirco usque ad terciam generationem ejus memoria tollitur, ne in sancte nativitatis ordine poneretur. Et post transmigrationem [f. 4] Babilonis, Jechonias genuit Salathiel. Si voluerimus Jechoniam in fine prime tessere decadis ponere, in sequenti non erunt quatuordecim, sed tridecim. — Tu autem, Domine, miserere nostri.’ Finito nono responsorio, incipiat episcopus ‘Te Deum laudamus ♫’.
  • In laudibus versus ‘Dignare me laudare te, Virgo sacrata ♫’. ‘Deus in adjutorium meum intende ♫’. Capitulum ‘Ego quasi vitis fructificavi suavitatem odoris, et flores mei fructus honoris et honestatis’. Ad ‘Benedictus’, ante et post ‘Benedictus’ : ‘Conceptionem ♫’. ‘Dominus vobiscum’ [f. 4v] ‘Oremus’ Oracio ‘Supplicacionem servorum tuorum, Deus miserator, exaudi, ut qui in conceptione Dei genitricis et Virginis congregamur, ejus intercessionis a te de instantibus periculis eruamur. Per eundem Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat’, etc. Ad memoriam de Adventu vers. ‘Vox clamantis in deserto’. Oratio ‘Excita, quesumus, Domine, potenciam tuam et veni, ut ab imminentibus peccatorum nostrorum periculis te mereamur, protegente eripi, te liberante salvari. Qui vivis et regnas cum Deo Patre’. In fine matutinarum ant. ‘Sub tuum ♫’. Oratio ‘Omnipotens sempiterne Deus’, ut in fine complectorii.
  • Si fuerit dominica, faciat aquam benedictam, aut diaconus canonicus. Et episcopus aspergat eam, indutus tunica et dalmatica.
  • Ad processionem in navi ecclesie, incipiat hanc antiphonam ‘Beata Dei genitrix Maria ♫’ [f. 5].
  • Ad vesperas ant. ‘Conceptio est hodie’, capitulum ‘Ego quasi’ ut supra.
  • Complectorium ut in primis vesperis.

Die precedente vigiliam nativitatis Domini.

  • Ad vesperas, in cathedra episcopali et in pontificalibus, incipiat episcopus antyphonam sequentem ante ‘Magnificat’ et post : ‘O Virgo virginum ♫’. Oratione dicta, faciat benedictionem.
  • Post complectorium, episcopus debet recipere omnes de ecclesia. Et post comestionem, ad preceptum canthoris vel succentoris debet incipere antiphonam predictam ante ‘Gloria Patri’ et post. Hiis peractis, episcopus debet pergere usque ad januam aule vel camere in qua epulati sunt predicti, et regratiari eos.

F. 24v : Feria quinta in cena Domini.

  • Nona dicta, extra chorum pergat episcopus ad portam ecclesie cum processione ad penitentes reconciliandos. Cantor vel succentor incipiat hanc antiphonam ‘Venite ! Venite ! Venite, filii !’ Psalmus ‘Benedicam Dominum’, et reincipiatur dicta antiphona. In fine cujuslibet versus, penitentes qui peregerunt penitenciam portent omnes candellas suas accensas per dextram portam ecclesie, et offerant ante majus altare chori. Hii autem qui nondum peregerunt, portent per sinistram accensas, secundum quod egerunt penitentii. Temporibus elapsis, episcopus deosculabatur homines, sed modo episcopus intus mit[f. 25]tit tam homines quam mulieres, accipiendo eos per manum, et dicendo unicuique ‘Pax tecum’. Et debent deosculari manum episcopi. Penitentibus intus missis, recedat episcopus cum processione predicta, et incipiat cantor vel succentor resp. ‘Emendemus’ cum versu. Deinde ascendat episcopus pulpitum vel cathedram, et faciat sermonem clero et populo, et maxime penitentibus. Quo finito, absolvat eos prostratos modo et forma contentis feria quarta in capite Jejunii, excepto quod in fine septem psalmorum non dicitur ‘Gloria Patri’, etc. Facta absolucione, pergat episcopus ad revestiarium, et induat se omnibus pontificalibus vestimentis propter honorem cene Domini et consecratione crismatis. Accedat ad altare in modum qui sequitur. Sint decani rurales et curati Ebroicenses bini et bini ante episcopum. Deinde primi cum candelabris et cereis accensis, post eos subdiaconus cum textu euvangelii, et diaconus sequitur eum. Dicto ‘Confiteor’, sedeant decani in dextra parte, et curati in sinistra, super sedes preparatas [f. 25v] per apparitorem seu aparitores episcopi ante majus altare. Et ibi stent usque post consecracionem crismatis, nisi quando opportuerit eos deferri ampulas cum oleo et balsamo. Oleum debet tradi sacristis per predictos decanos, sed episcopus debet providere de balsamo. Dicti apparitores debent preparare quando mensam ex quodam lintheo benedicto, mundo et honesto, quia ibi debet confici crisma. Dicta mensa debet poni ex transverso chori, inter predictos decanos et curatos. Et in medio sit quedam cathedra ornata et parata a predictis apparitoribus juxta magnum candelabrum chori. Quam ascendat episcopus postquam pervenerit ad illum locum canonis ‘Per quem hec omnia, Domine, semper bona creas’. Descendat ab altari ad sedem sibi paratam. Et ante sedem ipsam, versus ada altare, parata mensa, mapis ornata, ut dictum est supra, sacerdotes parati, et post eos diaconi et subdiaconi, in utroque latere maneant disponiti [sic]. Tunc archidiaconus, alta voce, clamet ter ‘Oleum infirmorum ! Oleum [f. 26] infirmorum ! Oleum infirmorum !’ Tunc apportetur oleum infirmorum albo pallio coopertum ab uno de decanis vel curatis. Cetera quere in pontificali que tangunt consecracionem crismatis.
  • Finita consecracione crismatis, cantor presentet episcopo hanc antiphonam ‘Calicem ♫’. Episcopus, tenendo calicem coopertum patena, incipiat eam [antiphonam]. Post finem quinque psalmorum et antiphonarum, cantor tradat antiphonam de ‘Magnificat’ episcopo : ‘Cenantibus autem ♫’. Episcopus incenset Corpus Christi et altare. Post ‘Magnificat’ episcopus reincipiat antiphonam predictam. Qua finita, dicat ‘Dominus vobiscum’ ; et reponso ‘Et cum spiritu tuo’, dicat ‘Oremus. Refecti vitalibus alimentis, quesumus, Domine Deus noster, ut quod tempore nostre mortalitatis exequimur, immortalitatis munere consequamur [f. 26v]. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum.’ Et dicat diaconus ‘Ite missa est’. Deinde incenset episcopus Corpus Domini, et faciat de eo crucem super clerum et populum. Postmodum defferat illud in loco preparato, quem insequantur omnes de choro, bini et bini, secundum ordinem suum. Et dum illud reposuerit in predicto loco, adoret et incenset illud. Deinde pergat ad revestiarium et ibi se expoliet.
  • Post prandium, fiat aqua benedicta ab ebdomadario canonico. De qua, cum vino et bucxo lavantur altaria a dicto canonico, secum ultimo canonico. Hiis lotis cum canonico et ceteris habituatis, episcopus eat ad ‘Mandatum’, idest ad cenam faciendam. Et postmodum det episcopus benedictionem diachono antequam legat euvangelium. Antiquitus episcopus lavabat manus et pedes, tam canonicorum quam aliorum habitum ecclesie habitantium ; sed modo solum lavat manus ebdomadarii. Et decanus, si episcopus fuerit, vel alius major post eum, lavet manus ultimi canonici recepti, qui [f. 27] debet lavare altaria, et manus predictorum cum ebdomadario. Illi qui lavant manus debent facere crucem super dictas manus. Postquam apposita fuerit aqua super eas et deterserint illas lintheo mundo, deosculentur eas dicendo unicuique ‘Pax tecum’. Et illi quibus deosculantur manus debent respondere ‘Et cum spiritu tuo’.

Feria sexta.

  • Episcopus, indutus alba non parata cum stola et manipulo, habeat mitram cum cambuca. Et post primam lectionem, in fine tractus, induat se casula rubea, que debet poni super altare per sacristas. Et finito primo tractu dicat ‘Oremus’. Et sic stet ante altare usque post Passionem. Finita Passione, dicat ‘Oremus’, et dicat diachonus ‘Flectamus genua — Levate’. Deinde episcopus dicat orationem. Et sic in fine cujuslibet oracionis : dum episcopus dixerit ‘Oremus’ pro alia oracione incipienda, dyachonus dicat ‘Flectamus genua — Levate’. Excepta illa oracione que pro perfidis Judeis dicitur : non dicitur ‘Flectamus genua’. Finitis oracionibus, ut sunt in missali [f. 27], eat episcopus cum dyachono et subdiachono ac pueris cum candelabris et cereis ad revestiarium ; et discalciant se ad sanctam crucem adorandam.
  • Dum duo canonici deferentes sanctam crucem Domini, nudis pedibus, et preeuntibus duobus pueris nudis pedibus cum cereis accensis, appropinquaverint passum chori ubi nunc ymago Moysi est sita. Accedat episcopus cum diacono et subdiachono in albis non paratis, nudis pedibus, et incenset sanctam crucem genibus flexis, et accipiat eam discoopertam, et vertat se ad populum cantando hec duo verba ‘Ecce lignum ♫’. Et chorus perficiat. Deinde episcopus humiliter adoret eam. Et post, sedeat super dictum passum, et teneat eam quoadusque omnes adoraverint eam. Reportet eam super majus altare. Et iterum vertat se versus chorum, tenendo eam, et cantet ‘Super omnia ♫’. Et genibus flexis, incenset eam. Hoc facto revertatur ad revestiarium cum dyacono et subdiachono et pueris, pro se et aliis recalciandis [f. 28]. Et lotis manibus, induat se casula, et pergat ad chorum cum dictis diachonis, subdiaconis et pueris, et vadant per medium chori, transeundo per hostium quod est sub pulpito ad locum ubi pridie repositum fuit Corpus Domini. Et genibus flexis, discoperto capite, incenset illud. Post ea, accipiat illud et faciat de eo crucem super populum, et deportet illud sper majus altare per eamdem viam qua venerat. Et sint semper cum eo omnes de choro bini et bini, secundum sessiones suas, ordine qui sequitur : duo pueri tenentes candelabra accensa, alii duo tenentes thedas accensas, et alius cum thuribulo incenso et igne. Sit post eos dubdiaconus, deferens textum euvangelii. Quem sequatur dyachonus. Deinde episcopus, et post eum, majores. Facta confessione, lavet manus suas. Diaconus coram eo ponat umum [???] cum aqua in calice. Et denudato Corpore Christi, teneat illud in manu dextra, et ostendat illud populo. Et omnes presentes, genibus flexis, adorent illud. Et post, ea ponat illud super corporalia. Et dicat cantando, submissa voce ‘Oremus. Preceptis salutaribus moniti’ et cetera, ut sunt in missali [f. 28v]. Finito ‘Pater noster’ et responso a choro ‘Sed libera nos a malo’, dicat sine nota ‘Amen’, ‘Libera nos, quesumus, Domine’ et cetera. Hiis dictis, frangat Corpus Christi, et cantet ‘Per omnia secula seculorum’. Et responso a choro ‘Amen’, ponat partem Corporis Christi in calice, nichil dicendo. Et communicet se et alios qui volueruint, et iterum sumat vinum in calice, et lavet manus ut moris est. Hic surgat chorus. Et sint omnes in ordine suo ante altare. Episcopus accipiat ac teneat calicem, et ad preceptum cantoris vel succentoris cantet hanc antiphonam ‘Calicem ♫’. Et incenset Corpus Domini. Ante ‘Magnificat’, incipiat ad preceptum cantoris vel succentoris hanc antiphonam ‘Cum accepisset acetum ♫’. Et post ‘Magnificat’, reincipiat dictam antiphonam. Et post, dicta antiphona, dicat ‘Oremus’. Oratio ‘Respice, quesumus, Domine, super hanc familiam tuam, pro qua Dominus noster Jhesus Christus non dubitavit manibus [f. 29] tradi nocentium et crucis subire tormentum. Qui tecum vivit et regnat in.’ Finito servicio, incensato corpore Christi, accipiat illud involutum sindone munda, et de eo, ut prius, faciat crucem super populum, et reportet illud solemniter eo modo quo supra, et incenset illud. Deinde eat ad revestiarium, et ibi se expoliet, et sic finitur servicium.

F. 52 : Festum sanctorum Abdon et Sennes, festum triplex.

  • In primis vesperis prima antiphona ‘Gaudent in celis ♫’. Capitulum ‘Sancti per fidem vicerunt regna, operati sunt justiciam, adepti sunt repromissiones in Christo Jhesu Domino nostro.’ Ad ‘Magnificat’ antiphona ante et post reincipiatur [f. 52v] : ‘Istorum est enim regnum celorum ♫’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Deus, qui sanctis martiribus tuis Abdon et Sennem ad hanc veniendi copiosum munus gratie contulisti, da famulis tuis suorum veniam delictorum, ut sanctorum tuorum intercedentibus meritis, ab omnibus mereantur adversitatibus liberari’. ‘Propiciare, quesumus, Domine, nobis famulis tuis per sanctorum tuorum merita gloriosa, quorum reliquie in presenti requiescunt ecclesia, ut eorum piissima intercessione ab omnibus semper muniamur adversis. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum’. ‘Dominus vobiscum’. Post ‘Benedicamus’, faciat benedictionem super populum, si voluerit, dicat complectorium, ut supra notatur [f. 53].
  • Ad matutinas, prima antiphona ‘Secus decursus aquarum ♫’. In primo nocturno beneditiones ‘Benedictionem perpetuam tribuat nobis Pater eternus’ ; ‘Deus Dei Filius nos benedicere et adjuvare dignetur’ ; ‘Sancti Spiritus gratia illuminet sensus corda et corpora nostra’.
  • In secundo nocturno, benedictiones ‘[D]eusb Pater omnipotens sit nobis propicius et clemens’ ; ‘[C]hristusc perpetue det nobis gaudia vite’ ; ‘Ignem divini amoris accendat Deus in cordibus nostris’.
  • In tercio nocturno, benedictiones ‘Evangelica lectio sit nobis salus et protectio’ ; ‘Per euvangelica dicta deleantur nostra delicta’ ; ‘Ad societatem civium supernorum perducat nos rex angelorum’. Dicat episcopus nonam lectionem in pulpito ‘Valerius vero furore re[f. 53v]pletus, missit ut gladiatores introirent cum tridentibus gladiatorum, ut ipsos interficerent. Qui cum percussi fuissent, ligaverunt pedes eorum ex jussu Valeriani, et traxerunt et jactaverunt eos ante simulacrum solis, juxta amphiteatrum. Et jacuerunt corpora, ad exemplum christianorum, tribus diebus. Post triduum, venit Quirinus, christianus subdyaconus, qui manebat ibidem juxta amphiteatrum : et collegit noctu corpora, et recondit in archa plumbea in domo sua, quarto kalendas augusti. Postea vero latuerunt corpora sanctorum Abdon et Sennem martirum multos annos, usque ad tempora Constantini. De qua re factum est ut ipsis beatis martiribus revelantibus, temporibus Constantini jam christiani, levata sunt corpora sancta, et translata in cymiterio Ponciani. Amen. — Tu autem, Domine, miserere nostri’. Finito nono responsorio, incipiat episcopus [f. 54] ‘Te Deum laudamus ♫’.
  • In laudibus versus ‘Justorum anime in manu Dei sunt ♫’. ‘Deus in adjutorium meum intende ♫’. Capitulum ‘[R]eddetd Deus mercedem laborum suorum, et deducet illos in via mirabili’. Incipiat episcopus hanc antiphonam ad ‘Benedictus’, ante et post : ‘Isti sunt sancti ♫’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’ Oracio ‘Deus, qui sancti martiribus’ ut supra. Faciat benedictionem super populum, et postea incipiat antiphonam de beata Maria ‘Sub tuum ♫’. ‘Oremus’. Oratio ‘Omnipotens sempiterne [f. 54v] Deus, qui gloriose Virginis matris Marie corpus et animam, ut dignum Filii tui Domini nostri Jhesu Christi habitaculum effici mereretur, Spiritu Sancto cooperante mirabiliter preparasti, da ut cujus commemoratione letamur, ejus pia intercessione ab instantibus malis, a peste et a morte perpetua liberemur. Per eundem Christum Dominum nostrum’. ‘Anime omnium fidelium deffunctorum per misericordiam Dei sine fine requiescant in pace’.
  • Post terciam, si fuerit dominica, faciat aquam benedictam, aut diaconus canonicus. Et episcopus aspergat eam, indutus tunica et dalmatica.
  • Ad processionem in introitu chori, incipiat episcopus hanc antiphonam, ad preceptum cantoris vel succentoris ‘Sanctum et verum lumen ♫’.
  • In ultimis vesperis super psalmos ‘Di[xit]’, incipiat episcopus hanc antiphonam [f. 55] ‘Sancti Dei ♫’. Capitulum ‘Sancti per fidem’ ut in primis vesperis. Ante ‘Magnificat’ et post, incipiat episcopus hanc antiphonam‘Sanctum et verum lumen ♫’. Orationes ut in primis vesperis. Memoria de sancto Germano episcopo et confessore. Post antiphonam versus ‘Amavit eum Dominus, et ornavit eum ♫’. ‘Oremus’. Oratio ‘Deus, qui hodiernam diem sacratissimam nobis beati Germani confessoris tui atque pontificis solennitate tribuisti, adesto Ecclesie tue precibus, ut cujus gloriatur meritis muniatur suffragiis. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum. Qui tecum vivit et regnat.’.

In festo beati Taurini, episcopi Ebroicensis.

  • In primis vesperis super psalmos antiphona [f. 55v] ‘Similabo ♫’. Capitulum ‘Ecce sacerdos magnus, qui in diebus suis placuit Deo, et inventus est justus, et intempore iracundie factus est reconciliatio.’ Ad ‘Magnificat’ antiphona incipia[tur] : ‘Festivitas laudes ♫’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Aures clementie tue, quesumus, Domine, precibus nostris inclina, ut qui sancti confessoris tui atque pontificis sanctie Taurini annua gaudemus solennitate, ipso intercedente mereamur fieri consortes celestis glorie. Per Dominum nostrum Jhesum Christum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum’. ‘Dominus vobiscum’. Post ‘Benedicamus’, faciat benedictionem super populum. Si voluerit, dicat complectorium, ut supra notatur [f. 56].
  • Ad matutinas, in primo nocturno ant. ‘Ut lumen fidei ♫’. Beneditiones ‘Benedictionem perpetuam tribuat nobis Pater eternus’ ; ‘Deus Dei Filius nos benedicere et adjuvare dignetur’ ; ‘Sancti Spiritus gratia illuminet sensus corda et corpora nostra’.
  • In secundo nocturno, benedictiones ‘Deus Pater omnipotens sit nobis propicius et clemens’ ; ‘Christus perpetue det nobis gaudia vite’ ; ‘Ignem divini amoris accendat Deus in cordibus nostris’.
  • In tercio nocturno, benedictiones ‘Evangelica lectio sit nobis salus et protectio’ ; ‘Per euvangelica dicta deleantur nostra delicta’ ; ‘Ad societatem civium supernorum perducat nos rex angelorum’. Dicat episcopus nonam lectionem in pulpito ‘Nos autem aspicientes ad [f. 56v] virum qui nobis, cum stabat, expectantes quid vellet dicere, ait : « Fratres, vos timetis patrem vestrum a vobis aufferri ab hostibus. Non enim erit hoc. Ego namque fui custos illius in vita, eroque custos illius in morte, et ejus memoria multa erit in seculo. Nunc autem civitas ista subvertetur, sed nullus vestrum peribit. » Et postquam omnia consummavimus sepulture ornamenta, ait ad nos vir ille, ut credimus angelus ejus : « Recedite velociter ! ne involvamini ab hostibus. A Deo enim recipietis retributionem laboris vestri : et sit vobis pax ! » Postea nusquam comparuit, sed prius dixit : « Per multa enim tempora incognitus erit locus iste. Ego Deo datus filiolus ejus breviter ista precurri, consistens Mediolani civitate, apud venerabilem Benedictum febre detentus. » Nos quidem accepta benedictione angelica : aufugimus timore gentium. Jam enim hostes imminebant et appropinquabant [f. 57]. Orate pro me quicunque hanc ejus Vite legeritis paginulam. Ora pro me, pater sancte qui me a fontibus sacris suscepisti, et in omni fuga mei timoris solacium michi assis, et liberer a febribus meis, tuis orationibus prestante Domino nostro Jhesu Christo, cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen. — Tu autem, Domine, miserere nostri’. Finito nono responsorio, incipiat episcopus ‘Te Deum laudamus ♫’.
  • In laudibus vers. ‘Ora pro nobis, beate Taurine ♫’. ‘Deus in adjutorium meum intende ♫’. Capitulum ‘Non est inventus fimilis illi, qui conservaret legem Excelsi ; ideo jure jurando fecit illum [f. 57v] Dominus crescere in plebem suam’. Incipiat episcopus hanc antiphonam ad ‘Benedictus’, ante et post : ‘Gemma sacerdotum ♫’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’ Oracio ‘Aures clementie tue’ ut supra. Faciat benedictionem super populum, et postea incipiat antiphonam de beata Maria ‘Sub tuum ♫’. ‘Oremus. Omnipotens sempiterne Deus, qui gloriose Virginis matris Marie corpus et animam, ut dignum Filii tui Domini nostri Jhesu Christi habitaculum effici mereretur, Spiritu Sancto cooperante mirabiliter preparasti, da ut cujus commemoratione letamur, ejus pia intercessione ab instantibus malis, a peste et a morte perpetua liberemur. Per eundem Christum Dominum nostrum’. ‘Anime omnium fidelium deffunctorum per misericordiam Dei sine fine requiescant in pace’ [f. 58].
  • Post terciam, si fuerit dominica, faciat aquam benedictam, aut diaconus canonicus. Et episcopus aspergat eam, indutus tunica et dalmatica.
  • Ad processionem in introitu chori, incipiat episcopus hanc antiphonam ‘O decus eximium ♫’.
  • In ultimis vesperis incipiat episcopus antiphonam ‘O felix tellus ♫’. Capitulum ‘Ecce sacerdos magnus’ ut in primis vesperis. Ante ‘Magnificat’ et post, incipiat episcopus hanc antiphonam‘O decus eximium ♫’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Aures clementie tue’, ut in primis vesperis.
  • Faciat benedictionem super populum. Si voluerit dicere completorium, dicat.

F. 65 : In festo omnium sanctorum.

  • In primis vesperis prima antiphona ‘Salvator mundi ♫’. Capitulum ‘Ecce ego Johannes vidi in medio throni et quatuor animalium, et in medio seniorum, agnum stantem tanquam occisum, habentem cornua septem et oculos septem, qui sunt [f. 65v] septem spiritus Dei, missi in omnem terram.’ Ad ‘Magnificat’ antiphona, et post ‘Magnificat’ reincipiatur antiphona : ‘Beati estis ♫’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Domine Deus noster, multiplica super nos gratiam tuam, et quorum prevenimus gloriosa solennia tribue subsequi in sancta professione leticiam. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum’. ‘Dominus vobiscum’. Faciat benedictionem super populum. Si voluerit dicere complectorium, dicat, ut supra notatur.
  • Ad matutinas, prima antiphona ‘Adesto Deus unus ♫’. In primo nocturno beneditiones ‘In unitate Sancti Spiritus benedicat nos Pater et Filius’ ; ‘Oret voce pia [f. 66] pro nobis Virgo Maria’ ; ‘Ad societatem civium supernorum perducat nos rex angelorum’.
  • In secundo nocturno, benedictiones ‘Deus Pater omnipotens sit nobis propicius et clemens’ ; ‘Christus perpetue det nobis gaudia vite’ ; ‘Ignem divini amoris accendat Deus in cordibus nostris’.
  • In hoc festo episcopus non dicit sextum responsorium.
  • In tercio nocturno, benedictiones ‘Evangelica lectio sit nobis salus et protectio’ ; ‘Divinum auxilium maneat semper nobiscum’ ; ‘Ad societatem civium supernorum perducat nos rex omnium sanctorum’.
  • Hac die episcopus non dicit nonam lectionem. Lectio nona. Post nonum responsorium, incipiat episcopus [f. 54] ‘Te Deum laudamus ♫’.
  • In laudibus [vers.] ‘Justorum anime [f. 66v] in manu Dei sunt ♫’. ‘Deus in adjutorium meum intende ♫’. Capitulum ‘Ecce ego Johannes vidi alterum angelum descendentem ab ortu solis, habentem signum Dei vivi, et clamantem voce magna quatuor angelis quibus datum est nocere terre et mari, dicens : « Nolite nocere terre et mari, neque arboribus, quoadusque signemus servos Dei in frontibus eorum »’. Ad ‘Benedictus’ antiphona, et post : ‘Te gloriosus ♫’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’ Oracio ‘Omnipotens sempiterne Deus qui nos omnium sanctorum tuorum merita sub una tribuisti celebritate venerari, quesumus, ut desideratam nobis tue propiciationis habundanciam, multiplicatis intercessoribus, largiaris [f. 67]. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum’. In fine matutinis ant. ‘Sub tuum ♫’. ‘Oremus’. Oremus ‘Omnipotens sempiterne Deus, qui gloriose Virginis matris Marie corpus et animam, ut dignum Filii tui Domini nostri Jhesu Christi habitaculum effici mereretur, Spiritu Sancto cooperante mirabiliter preparasti, da ut cujus commemoratione letamur, ejus pia intercessione ab instantibus malis, a peste et a morte perpetua liberemur. Per eundem Christum Dominum nostrum’. ‘Anime omnium fidelium deffunctorum per misericordiam Dei sine fine requiescant in pace’.
  • Post terciam, faciat aquam benedictam, aut diaconus canonicus. Et episcopus aspergat eam, indutus tunica et dalmatica.
  • Ad processionem in navi ecclesie, incipiat hanc antiphonam [f. 67v] ‘Ludem dicite ♫’.
  • In secundis vesperis prima antiphona ‘Sancti Dei ♫’. Capitulum ‘Ecce ego Johannes vidi alterum angelum ascendentem ab ortu solis, habentem signum Dei vivi, et clamavit voce magna quatuor angelis quibus datum est nocere terre et mari, dicens : « Nolite nocere terre et mari, neque arboribus, quoadusque signemus servos Dei in frontibus eorum »’. Ad ‘Magnificat’ antiphona ‘Laudem dicite’, iterum post ‘Magnificat’ reincipiatur. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Omnipotens sempiterne Deus, qui nos omnium sanctorum’ ut supra.
  • Non faciat benedictionem quoadusque vespere deffunctorum finiantur.
  • Deinde vadat ad revestiarum, et induat se capa nigra serica, et in cathedra episcopali incipiat vesperas mortuorum.
  • Prima antiphona ‘Placebo ♫’. Ad ‘Magnificat’ antiphona, ante et post : ‘Audivi vocem ♫’. Incenset altare. Post ‘Magnificat’ dicat episcopus ‘Kyrieleyson ♫’, ‘Et ne nos inducas in tentationem ♫’. Psalmus ‘Lauda anima mea Dominum ♫’, ‘Requiem eternam dona eis, Domine ♫’, ‘A porta inferi’. ‘Credo videre bona Domini’. ‘Domine, exaudi orationem meam’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Fidelium, Deus omnium conditor et redemptor, animabus famulorum famularumque tuarum remissionem cunctorum tribue [f. 68v] peccatorum, ut indulgentiam quam semper optaverunt piis supplicacionibus consequantur. Qui vivis et regnas cum Deo Patre in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum’. ‘Dominus vobiscum’. Chorales debent dicere ‘Requiescant in pace’. Tunc episcopus faciat benedictionem. Facta benedictione, dicat ‘Converte nos, Deus salutaris noster ♫’, ‘Deus, in adjutorium meum intende ♫’. Si voluerit perficere, perficiat, et querat capitulum et preces in conceptione beate Marie Virginis.
  • Ad matutinas, prima antiphona ‘Dirige ♫’. ‘Et ne nos inducas in tentationem ♫’.
  • Dicat episcopus lectionam [sic] nonam in pulpito. Lectio nona ‘Quare de vulva [f. 69] eduxisti me, qui utinam consumptus essem ne oculus me videret. Fuissem quasi non essem de utero translatus ad tumulum. Numquid non paucitas dierum meorum finietur brevi ? Dimitte ergo me, Domine, ut plangam paululum dolorem meum, antequam vadam ad terram tenebrosam et opertam mortis caligine, terram miserie et tenebrarum, ubi umbra mortis et nullus ordo, sed sempiternus horror inhabitans’.
  • In laudibus ‘Kyrieleyson ♫’, ‘Et ne nos inducas in tentationem ♫’. Ps. ‘Exaltabo te, Dmine, quoniam suscepisti me ♫’. Ant. ‘Exaltabunt ♫’. Ad ‘Benedictus’ antiphona ante et post reincipiatur [f. 69v]. ‘Ego sum ♫’. ‘Kyrieleyson ♫’. ‘Et ne nos inducas in tentacionem ♫’. Ps. ‘Voce mea ♫’. ‘Ad Dominum clamavi ♫’. ‘Requiem eternam dona eis Domine ♫’. ‘A porta inferi’. ‘Credo videre bona Domini’. ‘Domine, exaudi orationem meam’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Fidelium, Deus, omnium’. ‘Dominus vobiscum ♫’. Chorales debent dicere ‘Requiescant in pace’. Fiat benedictionem super populum.
  • In crastino, ad processionem, in stacione que fit in capella Beate Marie Virginis [f. 70]. ‘Kyrieleyson ♫’, ‘Et ne nos inducas in tentationem ♫’. Incenset crucem dicendo psalmum ‘De proundis clamavi ad te, Domine, Domine ♫’. ‘Requiem eternam dona eis, Domine’. ‘A porta inferi’. ‘Credo videre bona Domini’. ‘Domine Deus virtutum, converte nos’. ‘Domine, exaudi orationem meam’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Oremus’. Oratio ‘Deux, in cujus miseratione fidelium anime requiescunt famulis et famulabus tuis omnibus, hic et ubique, in Christo quiescentibus, da propicius veniam peccatorum, ut a cunctis reatibus absoluti, tecum sine fine letentur’. Alia oracio ‘Fidelium, Deus omnium conditor et redemptor, animabus famulorum famularumque tuarum [f. 70] remissionem cunctorum tribue peccatorum, ut indulgentiam quam semper optaverunt piis supplicationibus consequantur. Qui vivis et regnas cum Deo Patre in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum’. ‘Dominus vobiscum’. ‘Requiescant in pace’.

Historique

Destinataire : Raoul du Fou, évêque d’Évreux de 1479 à 1511. F. 1 : Dans la bordure inférieure, écu peint à ses armes ‘d’azur à la fleur de lis d’argent, soutenant deux tiercelets du même, affrontés, becqués et membrés d’or’, accolé d’une crosse.

Ex-dono. F. A : Moreau de la Boissière. Dono domini Regis. Anno 1600.

Mention d’appartenance (?). F. A : J. Filleau, officialis Pictavensis.

Ex-libris. F. A : Codex D. Antonii Faure S. Th. D. in bibliotheca Telleriano-Remensi, 528.

Ancienne cote. F. A : Regius 3873. 3.

Mention (xviiie siècle) sur étiquette en papier collée. F. A : Les armes qui sont au bas de cette première page sont celles de Raoul du Fou, évêque d’Évreux depuis 1480 jusques 1511.

Cote actuelle. F. 1 : 963. Étiquette collée au dos : LATIN 963.

Bibliographie

Leroquais (Victor), Les pontificaux manuscrits des bibliothèques publiques de France, Paris, 1937, t. II, p. 439-440.

Samaran (Charles) et Marichal (Robert), Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, t. II : Bibliothèque nationale, fonds latin (nos 1 à 8.000). Paris : C.N.R.S., 1952, p. 527.

Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 26-27.

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2009-05-03 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Apparat critique

a ‘ad’] erasit ms.

b D- correxi] S- ms.

c Ch- correxi] P- ms.

d ‘Reddet’correxi] Veddet ms.

e La lettre ‘S’ mise pour ‘sancti’ est mise en valeur par un décor champié.

1 L’assertion du catalogue des manuscrits en écriture latine (t. II, p. 527) selon laquelle la peinture de ces armoiries n’appartiendrait pas à la décoration primitive n’est pas fondée.

2 Une des caractéristiques principales des ordinaires est qu’ils compilent les pièces propres des offices, messes et cérémonies sous forme de listes d’incipit. Leur utilisation directe dans une cérémonie est impossible.

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Recueil pontifical de cathédrale à l’usage d’Évreux ( Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 963 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 95 / .