< Notice 87>

Bréviaire à l’usage célestin


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque Mazarine , ms. 360 .

Usage : Célestin

Datation : Paris, au plus tard en 1442.

Post : 1440

Ante : 1442

Description

Codicologie

Parchemin, 536 f., 201 x 147 mm. Trois miniatures du Maître de Dunois.

Relevé

  • Notice complète dans le catalogue de Victor Leroquais.
  • La présence conjuguée des bénédictions de matines (f. 342), d’impositions d’hymnes (f. 528) et d’instruments de comput (f. 1v) suppose que ce bréviaire, plus luxueux que les autres manuscrits liturgiques de la même chapelle livresque, avait pour ministre désigné le président de l’office (abbé ou hebdomadier).
  • F. 1v-3 : Tableau et schéma de comput.
  • F. 4-4v : Ajout d’une autre main. Secuntur septem gaudia spiritualia de gloriosa Virgine Dei genitrice Maria.Extractum a libro de ‘Vita Christi’.
  • F. 6-6v : Incipit officium beate Marie Virginis quod dicitur qualibet feria sexta post completorium.
  • F. 7-8v : Anno Domini mccccviiio, iiiimaii, in capitulo nostro generali Parisius celebrato, per diffinitores ordinata fuit rubrica antiphonarum beate Marie Virginis dicendarum post completorium, ut sequitur...
  • F. 9-14 : Incipit officium beate Marie Virginis secundum hujus ordinis celestinorum.
  • F. 14v-15v : Sequitur rubrica generalis.
  • F. 16-261 : Temporal. Incipit ordo breviarii secundum consuetudinem religionis beati Petri confessoris.
  • F. 262-267 : Calendrier à l’usage célestin.
  • F. 268-241 : Psautier férial, incomplet du début par lacune matérielle — f. 340 : Litanies — f. 342 : Bénédictions pour les leçons de matines — f. 343 : Incipit officium mortuorum.
  • F. 347-484 : Sanctoral. Incipiunt festivitates sanctorum per totum annum.
  • F. 485-528 : Commun des saints.
  • F. 528-531 : Incipit ordo imponendi cantum hymnis...

Edition

F. 14v-15 : Rubrique générale. Sequitur rubrica generalis.

  • Adventus Domini celebratur ubicumque dies dominica venit inter xxviiam diem mensis novembris et tertiam diem mensis decembris.
  • Notandum est quod feria quarta proxima post diem Sancte Lucie, diem Cinerum, diem Penthacostis et diem Exaltationis sancte crucis, semper quatuor tempora celebrantur, unde versus : « Vult crux, Lucia, cinis et karismata dia, ut det vota pia quarta sequens feria. »
  • Item notandum est quod si aliquod festum duplex majus vel duplex minus veniat in domenica in qua non ponitur hystoria propria, fit de festo cum commemoratione dominice in primis vesperis et in missa, et duodecim lectiones de officio dominicali cum responsoriis, et prima feria sequenti cantetur missa de domenica.
  • Item quodcumque festum duodecim lectionum, etiam si duplex fuerit, venerit in domenica in qua primo ponitur hystoria propria que non possit cantari in aliqua dominica sequenti, transfertur (si vero hystoria tunc ponenda poterit cantari in aliqua sequenti domenica, festum duplex celebratur eadem die et fit commemoratio de domenica, ut predictum est). Preterquam in festo omnium sanctorum, quod non mutatur.
  • Item quodcumque festum duodecim lectionum aliud a predictis venerit in domenica transfertur in feria secunda. Et si eadem fuerit secundum festum duodecim lectionum, ipsum secundum festum transfertur in feria tertia, et sic de aliis, donec omnia festa celebrantur, nisi illud festum festum duplex vel semiduplex fuerit. Hujus enim festa duplicia de locis suis non mutantur, et tunc festum quod ante illud festum celebrari non potuit, post illud festum majus celebratur.
  • Item, quando plura festa duodecim lectiones de minoribus continue sunt, in secundis vesperis totum officium fit de precedenti festo usque ad capitulum, sed a capitulo in antea fit de sequenti cum commemoratione festi precedenti ; nisi precedens festum fit de nominatissimis et habeat proprium, quia tunc fit tantum memoria festi sequentis. Si vero in festo sequenti occurrerit aliud festum, quod non sit duodecim lectionum, fit commemoratio de festo post commemorationem festi sequentis. Festum autem minus illud esse intelligitur quod non est duplex vel semiduplex.
  • Item quodcumque festum duodecim lectionum celebratur in sabbato in quo primo ponitur hystoria propria, et semiduplex minus, fuerit, a capitulo in antea in vesperis fiet de dominica cum commemoratione de festo. Si duplex majus fuerit, fit tantum commemoratio de dominica. Sed si non ponitur tunc hystoria propria, nil fit de dominica.
  • Item de festis duodecim lectionum non duplicis que celebrantur vel transferuntur in feria secunda, in secundis vesperis dominice a capitulo in antea totum officium fit de festo cum commemoratione dominice.
  • Sciendum est quod in vigilia festi duplicis vespere fiant totaliter de festo duplici, ita quod, quamvis de eadem die fit festum non duplex vel dominica, de utroque nil fit nisi tantum commemoratio. Similiter in secundis vesperis festorum predictorum duplicium, si in die sequenti fit festum aliquod, fit de eo commemoratio tantum, nisi festa predicta duplicia sequeretur festum duplex vel equale vel dies octavus alicujus festi, tunc enim incipitur a capitulo de festo sequenti, exceptis illis festis octavas habentibus, que festa veniunt infra octavas nativitatis Domini, que habent secundas vesperas.
  • Item si festum duodecim lectionum venerit infra octavam in qua festivitates celebrantur de ipso festo, fiant vespere a capitulo in antea cum commemoratione octave, nisi venerit immediate post festum de qua fit octava, quia tunc fit commemoratio tantum de ipso festo quod venit infra octavam.
  • Item sciendum est quod quandocumque infra aliquas octavas alique festivitates continue celebrantur, semper tam in vesperis quam in laudibus fit ultima commemoratio de octava.
  • Item in festis que infra Adventum et in Quadragesima celebrantur semper fit commemoratio de feria in utrisque vesperis et laudibus et ultima lectio de feria, si ipsa feria habeat omelia.
  • Item si aliquod festum habeat propriam hystoriam, in lectionibus aliis [?] responsoriis suis cantetur ipsa, si talis hystoria est de illis que a romana curia fuerit approbata. Et si sit aliquod festum quod habeat proprium non completum, semper suppletur de communi sanctorum. Et generaliter cuicumque festo deesset aliquod festum proprium, pro ipso semper curritur ad commune sanctorum.
  • Notandum etiam de festis de quibus fit tantum commemoratio, si veneri[n]t infra octavas infra quas non celebrantur festa duodecim lectionum, non transferuntur, sed tunc fit de eis commemoratio in vesperis et in laudibus et in missa quando occurunt infra ipsas octavas.

Historique

Destinataire et possesseur : couvent des célestins de Paris.

Verso du dernier f. de garde : Anno Domini mo ccccxliio, ego frater Simon Juventi (?), provincialis celestinorum provincie Francie, [concess]i istud breviarium fratri Odoni Thiberti ad usum suum quamdiu vixerit, teste signo meo manuali hic apposito, anno supradicto xxiiiia [...] [texte gratté, d’une main contemporaine de la copie primitive].

Bibliographie

Leroquais (Victor), Les bréviaires manuscrits des bibliothèques publiques de France, Paris, 1934, t. II, p. 392-395.

Samaran (Charles) et Marichal (Robert), Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, t. I. Paris : C.N.R.S., 1952, p. 311.

Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 20.

Photographies numériques en ligne et consultables gratuitement, à rechercher sur le site Liber Floridus, rubrique « Les bibliothèques et leurs manuscrits », puis « accès aux manuscrits » (liste des cotes).

Traduction et commentaire de la rubrique générale sur le site d’Initiation aux manuscrits liturgiques (http://aedilis.irht.cnrs.fr/initiation-liturgie/preseance.htm).

Voir également sur le site d’Initiation aux manuscrits liturgiques (http://aedilis.irht.cnrs.fr/initiation-liturgie/sanctoral.htm).

Voir également sur le site d’Initiation aux manuscrits liturgiques (http://aedilis.irht.cnrs.fr/initiation-liturgie/usages.htm).

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2009-05-03 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Bréviaire à l’usage célestin ( Paris , Bibliothèque Mazarine , ms. 360 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 87 / .