< Notice 57>

Cérémonial et statuts de Chezal-Benoît, à l’usage de l’abbaye Saint-Germain-des-Prés


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 12785 .

Usage : Chezal-Benoît, congrégation (O.S.B.)

Usage : Saint-Germain-des-Prés, abbaye (O.S.B.)

Datation : 1531-1551.

Post : 1530

Ante : 1552

Description

Codicologie

Parchemin, 73 f., 313 x 219 mm ; collation des cahiers impossible. On remarquera seulement la présence d’un talon de parchemin entre les f. 49 et 50. — À longues lignes, 30 à 33 par page pour les f. 3-49, 43 à 50 lignes par page pour les f. 50-72v (just. 234 x 149 mm) ; réglure à l’encre rouge ou jaune (seulement les rectrices). Foliotation moderne à l’encre noire. — Minuscule gothique ‘cursiva libraria’ (f. 3-49), ‘cursiva semihybrida’ d’une autre main (f. 50-72v). — 1re partie (f. 3-49). Initiale ornée haute de 3 lignes, sur fond doré, le champ occupé par un rinceau de feuillage épineux, associée à un encadrement à fond doré orné de brins de fleurs au naturel (f. 3 : début du prologue du cérémonial). Sur le même f. 3, les bordures, ornées de pampres de vigne chargés de grappes de raisin sur fond jaune clair sont un ajout postérieur. Initiales de couleur, rouges, bleues ou, plus rarement, jaunes, hautes de 2 lignes (début des chapitres). — 2de partie (f. 50-72v). 2 initiales et un pied de mouche roses, rehaussés de blanc (décor à ruban et plumeté), reliés par un cadre à fond doré délimité par un liseré bleu, le champ des initiales étant occupé par des brins de fleurs au naturel. Initiales de même facture, roses ou bleues, hautes de 4 lignes (f. 52v, 53, 58, 59v, 60, 61v, au début de quelques chapitre). En leur absence, les chapitres sont introduits par des initiales de couleur, rouges ou bleues, identiques à celles de la 1re partie. Pied de mouche orné, bleu sur fond jaune, haut de trois lignes (f. 50 : table des statuts). Pieds de mouche à l’encre bleue ou rouge, haut d’une ou deux lignes (alinéas de la table des statuts, subdivision des chapitres). — Reliure moderne [xixe s.], demi-veau olive, gardes et contre-gardes marbrées, feuillets de garde en papier moderne. Chiffre « LL » doré au dos au petit fer. Titre au dos en lettres dorées : « CEREMONIÆ ET STATUTA CASALINA  ». Au centre la partie supérieure des deux premiers feuillets de garde en parchemin ancien (f. 1-2), traces (rouille) d’une patte métallique, sans doute rivée à l’ais supérieur d’une reliure précédente par deux clous. Les traces de rouille au verso du f. 1, percé de deux trous), laisse supposer que celui-ci servait de contregarde à une reliure précédente.

Relevé

  • Nombreux sont les exemplaires du cérémonial et des statuts de Chezal-Benoît à provenir de la bibliothèque de l’abbaye de Saint-Germain-des-Prés. Le présent volume se rattache plus particulièrement à l’usage de l’abbaye parisienne : un chapitre figurant dans les statuts (f. 62, cf. Édition) et non relevé dans les autres exemplaires, traite en effet des privilèges obtenus ou réclamés pour le vicaire de ladite abbaye.
  • Un statut daté de 1531, de la main du texte (f. 68v-69, cf. infra) et une note marginale mentionnant l’abrogation en 1551 d’une disposition contenue dans le recueil (f. 62, cf. Historique) permet de situer la copie du manuscrit entre ces deux termes.
  • Les chapitres des statuts ne suivent pas toujours l’ordre qu’on relève habituellement dans les autres exemplaires. On notera aussi, à la fin du volume (f. 69-72v), la présence insolite de statuta cerimonialia, rapportant des dispositions à caractère liturgique.
  • F. 3-3v : Prologue. Prologus ceremoniarum nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de societate Casalis Benedicti Bituricensis diocesis.
  • F. 3v-48 : Cérémonial. Intitulé des chapitres :
    • f. 3v : Qua disciplina quave reverentia opus Dei peragendum sit. Caput primum.
    • f. 5 : Quid opus Dei dicatur quidve ad ipsum pertineat. Caput secundum.
    • f. 5v : Quibus horis quove ordine divina agantur officia. Caput tertium.
    • f. 6v : Quo loco opus Dei peragatur.
    • f. 7 : De officio beate Marie Virginis.
    • f. 8 : De officio defunctorum.
    • f. 9 : De septena penitentiali et litania.
    • f. 9 : De ordine legentium et canentium.
    • f. 10v : De nocturnis.
    • f. 15v : De matutinis laudibus.
    • f. 16v : De officio prime regularis.
    • f. 18 : De capitulo culparum et de his qui in ibi sponte veniam petunt.
    • f. 20 : De privatis missis et qualiter sacerdos vel ministri se habere debeant in eisdem.
    • f. 21v : [Pre]paratio sacerdotis ante misse celebrationem.
    • f. 25 : Quomodo se habeat sacerdos in canone et deinceps.
    • f. 30 : De benedictione salis et aque necnon aspersione aque benedicte, et hora regulari que missam conventualem diei dominice precedit.
    • f. 31v : Quomodo se agant sacerdos et ministri ad missas conventuales.
    • f. 36 : Qualiter conventus se agat ad missas conventuales.
    • f. 37v : De minori missa conventuali in qua unus tantum minister alba indutus servit.
    • f. 38 : De hora regulari que summam missam sequitur.
    • f. 38v : De collatione capitulari que completorium precedit.
    • f. 39v : De completorio et his que sequuntur.
    • f. 40 : De recollectione et oratione peculiari.
    • f. 40v : De diversis solemnitatibus quomodo agantur. Et primo de summis.
    • f. 42v : De hora regulari que missam precedit in eisdem solennitatibus.
    • f. 43v : Quomodo agantur majora duplicia.
    • f. 44 : Quomodo agantur duplicia minora.
    • f. 44v : Quomodo agantur festa semiduplicia.
    • f. 44v : Quomodo agantur festa simplicia xii lectionum.
    • f. 44v : De privatis diebus quomodo agantur.
    • f. 44v : De pulsibus.
    • f. 45v : De luminibus.
    • f. 46 : De libris per anni circulum in refectorio legendis.
    • f. 47 : Qualiter lectiones in divinis aut aliunde intitulentur.
  • F. 48-49 : Sequuntur gratie triduo ante Pascha secundum morem Justiniensium dicende.
  • F. 50-69 : Statuts.
    • F. 50 : Index compendiosus statutorum Casaline congregationis in sequnturo [sic] exaratorum opusculo secundum titulorum seriem capitellorumve ordinem digestus. Table des statuts.
    • f. 52 : In nomine Domini nostri Jhesu Christi. Amen. Incipiunt statuta Casaline congregationis.
    • f. 52 : De institutione et erectione capituli generalis. Capitulum 1.
    • f. 52 : De electione discreti mittendi ad capitulum. Capitulum 2.
    • f. 52v : De modo prosequendi in articulo faciendo. Capitulum 3.
    • f. 52v : De modo celebrandi dictum generale capitulum. Capitulum 4.
    • f. 53 : De ordine patrum et discretorum. Capitulum 5.
    • f. 53 : De electione presidentis capituli generalis, et diffinitorum. Capitulum 7.
    • f. 53v : De presidente monasterii, ubi celebrabit capitulum generale durante dicto capitulo. Capitulum 8.
    • f. 53v : De occupationibus eorum qui non sunt ex diffinitoribus. Capitulum 9.
    • f. 53v : Qualiter debeant fratres ad capitulum scribere et ad visitatorem. Capitulum 10.
    • f. 54 : In quibus agendis intererunt qui ex diffinitoribus non sunt. Capitulum 11.
    • f. 54 : De provisionibus abbatum. Capitulum 12.
    • f. 54 : Forma provisionum abbatiarum talis est. Capitulum 13.
    • f. 54v : De iis qui petunt abbatias suas uniri nostre congregationi. Capitulum 14.
    • f. 54v : De visitatore congregationis. Capitulum 15.
    • f. 55 : Forma litterarum commissionis visitatorum. Capitulum 16.
    • f. 55v : De officiariis destituendis et instituendis. Capitulum 17.
    • f. 55v : De decanis sive senioribus. Capitulum 18.
    • f. 55v : De prioris claustralis institutione. Capitulum 19.
    • f. 56 : De aliis prioribus seu fratribus. Capitulum 20.
    • f. 56v : De prioratibus conventualibus. Capitulum 21.
    • f. 56v : Contra vitium proprietatis. Capitulum 22.
    • f. 57 : De eleemosinis faciendis. Capitulum 23.
    • f. 57 : De beneficiis curatis. Capitulum 24.
    • f. 57 : De cellario.
    • f. 57v : De secretario capituli particularis. Capitulum 26.
    • f. 57v : De ferramentis et rebus monasterii. Capitulum 27.
    • f. 57v : De thesaurario monasterii. Capitulum 28.
    • f. 58 : Ubi debent conservari privilegia nostre congregationis. Capitulum 29.
    • f. 58 : De mensa abbatis. Capitulum 30.
    • f. 58 : De hospitibus. Capitulum 31.
    • f. 58v : De adhibendis ad consilium fratribus. Capitulum 32.
    • f. 58v : De fratribus qui mittuntur ad alia monasteria. Capitulum 33.
    • f. 59 : De precio vestiarii. Capitulum 34.
    • f. 59 : Non semper videtur esse expediens debere concludi in capitulo a pluritate vocum. Capitulum 35.
    • f. 59 : De artificibus monasterii. Capitulum 36.
    • f. 59v : Ut nullus presumat dare libros impressioni. Capitulum 37.
    • f. 59v : De vestimentis et calciamentis fratrum. Capitulum 38.
    • f. 60 : De ostiario monasterii. Capitulum 39.
    • f. 60 : De edificiis construendis. Capitulum 30 [sic].
    • f. 60 : De accessu mulierum in monasterio. Capitulum 41.
    • f. 60v : Quod ne debeat monachus litteras accipere et cetera. Capitulum 42.
    • f. 60v : De infirmitorio et fratribus infirmis. Capitulum 43.
    • f. 60v : De fratrum obitibus. Capitulum 44.
    • f. 61 : De obitibus Quattuor Temporum anni. Capitulum 45.
    • f. 61v : Quomodo dormire debeant monachi. Capitulum 46.
    • f. 61v : De fratribus in viam directis. Capitulum 47.
    • f. 62 : De vicario Sancti Germani de Pratis. Capitulum 48.
    • f. 62 : De sollicitatoribus processuum. Capitulum 49.
    • f. 62-69 : Les chapitres suivants n’ont pas reçu de rubriques, même s’ils sont représentés par un intitulé dans la table des matières (f. 50v-51). Le dernier de ceux-ci est une liste de taxations, datée du chapitre général de 1531 — f. 68v : Taxa prefatorum quinque monasteriorum, que continetur in libris camere apostolice, ascendit solum ad summam mille quadringentorum quinquaginta ducatorum [f. 69]. Taxa prædicta fuit visa, revisa, lecta et publicata in capitulo generali, et per diffinitores ac omnes alios capitulanter approbata, anno Domini millesimo quingentesimo trigesimo primo, signata per scribam ipsius capituli, J. Basanerie.
    • F. 69-72v : Sequuntur statuta cerimonialia. Statuts à caractère liturgique et cultuel [annoncés dans la table des statuts, f. 51 : De duabus missis eodem die conventualiter celebrandis. De officio divino tam in missam quam in horis. Quibus modis in ceremoniis Quadragesime tempore absolvatur. De mandato in die Cene vespertinum ante officium pauperibus exhibendo. Eodem die de fratrum mandato ante completorium peragendo. De mandato quod communi sibi invicem charitate fratres condonare solent. De nonnullis ceremoniis paschali tempore perficiendis. De quibusdam aliis quolibet tempore adimplendis].

Edition

F. 62 : De vicario Sancti Germani de Pratis.

  • Vicarius Sancti Germani de Pratis iisdem privilegiis et gratiis gaudebit in posterum quibus et patres abbates. Et ad horam que cantatur ante summam missam, stabit ante sacerdotem et ministros in choro. Idque officium habebit in obitu suo sicut patres abbates, etiam si tempore sui obitus et decessus vicarius non fuerit, et si tamen idem vicarius primum triennum impleverit. Preter[e]a volumus eumdem vicarium habere curam precipuam solicitandi processus omnium monasteriorum nostre congregationis, et pro ipsis solicitandis ire quando viderit expedire vel mittere quos voluerit de fratribus vel famulis, injungentes ut murmuratione ceu [sic] quavis contradictione postposita ei cuncti obedient.

Historique

Signature [xvie s.] : F. Admert, visitator congregationis Casalis Benedicti.

Nombreuses corrections et annotations marginales de mains contemporaines (en particulier dans la partie cérémonial). L’une d’elle, mentionnant l’abrogation d’un statut mentionné dans le texte, fournit le ‘terminus ante quem’ probable de la copie :

  • f. 62 : Abrogatum anno Domini 1551.

Anciennes cotes de Saint-Germain-des-Prés : 870 (f. 3), N. 161 (f. 2v).

Bibliographie

Non renseigné.

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2007-07-02 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Cérémonial et statuts de Chezal-Benoît, à l’usage de l’abbaye Saint-Germain-des-Prés ( Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 12785 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 57 / .