< Notice 48>

Collectaire à l’usage de l’abbaye Saint-Étienne de Caen


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque de l’Arsenal , ms. 765 .

Usage : Caen, abbaye Saint-Étienne

Datation : 1609 (partie originale)

Post : 1608

Ante : 1610

Description

Codicologie

Papier, 105 f. (II + A-G + I + 95), 219 x 173 mm. 9 cahiers : 1 de 10 f. (II + A-G + I), 5 senions (f. 1-60), 1 cahier de 11 f. (f. 61-71), 2 senions (f. 72-95) ; réclames, sauf au premier cahier. — À longues lignes, pas de réglure, sauf les rectrices tracées à l’encre rousse (182/170 x 125/120 mm). Foliotation de la main du texte du f. 1 à 84, complétée par une main moderne à l’encre noire pour les f. 85 à 95 et, au début du volume, pour les f. A à G — Demi-maroquin noir et coins en veau noir [xixe s., Bibl. de l’Arsenal] ; feuillets de garde en papier moderne, gardes et contregardes marbrées ; titre au dos en lettres dorées : « LIBER EBDOMADARII A. ST. STEPHANI CADOMENSIS » ; et en bas : « MANUSCRIT 1609 » ; tranches dorées.

Relevé

  • Titre ajouté par une autre main sur le premier feuillet de garde ancien : Liber ebdomadarii ad usum ecclesiæ insignis abbatiæ Sancti Stephani Cadomensis, ordinis Sancti Benedicti. 1609. Ce livre contient les capitules, versets et collectes de l’office, copiés ‘in extenso’.
  • F. A : Table des fêtes mobiles pour les années 1609 à 1631 (années, lettres dominicales, nombre d’or, épacte, incidences de la Septuagésime, de Pâques, de la Pentecôte, nombre des dimanches après la Pentecôte, incidence du premier dimanche de l’Avent).
  • F. B-G : Calendrier de Saint-Étienne de Caen. Oct. s. Stephani prothomartyris, duplex, in capis (à l’encre rousse, 2 janv.) — f. C : Hoc festum sequens est 12 die hujus mensis : S. Gregorii papæ et doctoris Ecclesiæ. Obitus Joannis Seneschali, abb. Cadomensis. 1400. In albis (à l’encre rousse, 12 mars) — f. Cv : Obitus Hugonis de Juvigny, abb. Cadomensis. 1465 (à l’encre rousse, 13 avril). — f. E : S. Suuithuni ep. et conf. [...], in capis (à l’encre rousse, 2 juil.) ; Obitus R. P. Caroli de Martigny, ep. Castrensis et abb. Cadomensis. 1512 (à l’encre rousse, 8 juil.) ; S. Mariæ Magd., VIII lect. ; s. Vuandreg[isilli] abb., IIII lect. ; in albis (22 juil.) — f. F : Obitus Guillielmi regis, fundatoris hujus abbatiæ (à l’encre rousse, 8 sept.) ; S. Flocelli mart., III lect. (17 sept.) — f. Fv : Translatio capitis s. Stephani, in capis (à l’encre rousse, 8 oct.) ; S. Nigasii, Quirini et Scuviculi mart., XII lect. (11 oct.) ; S. Romani archiep. (23 oct.) — f. G : Obitus Mathildis reginæ, uxoris Guillelmi regis (à l’encre rousse, 3 nov.) ; Festivitas reliquiarum [...], in capis (à l’encre rousse, 8 nov.) ; Edmundi regis et mart., XII lect. (20 nov.) — f. Gv : S. Stephani prothomartyris, principalis, in capis (à l’encre rousse, 26 déc.).
  • F. 1-38v : Temporal (avec sanctoral de Noël à la Circoncision). Dom. prima Adventusf. 4 : In nativitate Domini nostri Jesu Christif. 9v : In vigilia epyphaniæ Domini nostri Jesu Christif. 15 : Dom. in Septuagesimaf. 17 : Dom. prima Quadragesimæf. 26v : In sancto sabbatho Paschæf. 31v : In vigilia ascensionis Christif. 35 : Ad vesperas sanctæ et individuæ Trinitatisf. 38v : Dom. vigesima quarta post Trinitatem.
  • F. 39-81 : Sanctoral. Incipit proprium sanctorum et sanctarum. In natali s. Saturnini ep. et mart. [29 nov.] — f. 44v : In festo purificationis b. Mariæ Virg.f. 52 : In nativitate b. Joannis Baptistæ præcursoris Domini nostri Jesu Christif. 55v : Ad vesperas erit de s. Suuithunof. 58v : Item commemoratio de s. Vuandregisillof. 63v : In assumptione b. Mariæ Virg.f. 71 : In natali s. Flocellif. 73v : In translatione capitis s. Stephanif. 75v : Crastina die, s. Nigasiif. 76 : In natali s. Romanif. 77 : In festivitate omnium sanctorumf. 78 : In festivitate reliquiarumf. 80 : In natali s. Edmundif. 81 : In natali s. Catherinæ virg. [25 nov.] — Explicit proprium sanctorum et sanctarum.
  • F. 81v-87v : Commun des saints. Incipit commune sanctorum et sanctarumf. 87v : Explicit commune sanctorum et sanctarum.
  • F. 87v-89v : Office de la Vierge du samedi. Feria sexta fit de b. Maria ad vesperas, nisi festum duodecim lectionum evenerit.
  • F. 89v-90 : Office des morts. In agenda obsequia defunctorum.
  • F. 90 : Finis [complété par une autre main :] laudat opus. 1613.
  • F. 91 : ‘Ordo’ du chapitre. Quando tenetur capitulum.
  • F. 92-92v : Proses en l’honneur de saint Étienne. Sequentia de s. Stephano per totum tempus paschaleAlia sequentia a TrinitateAlia sequentia de s. Stephano a nativitate Domini usque ad purificationem nostræ Dominæ, Dei genitrix.
  • F. 93-95v : Division du psaume 118. Psalmus 118. Le psaume a été copié en totalité et divisé par une autre main que dans le reste du volume, mais déjà intervenue dans le calendrier (f. D, cf. historique), ainsi qu’aux f. 90 et 94v, où elle a également ajouté la date de 1613.

Edition

Office double de saint Étienne tous les jeudis.

F. 91 : Ordo du chapitre. Quando tenetur capitulum.

  • Lector incipit sic : « Jube, Domine, benedicere. »
  • Præses sive senior dat benedictionem : « In viam mandatorum suorum, dirigat nos omnipotens et misericors Dominus. Amen. »
  • Hebdomadarius dicit :
    • [V.] « Prætiosa in conspectu Domini » R. « Mors sanctorum ejus ».
    • « Oremus. Sancta Dei genitrix ac perpetua Virgo Maria, et omnes sancti et electi Dei, intercedant pro nobis ad Dominum Deum nostrum, ut mereamur ab eo adjuvari et salvari. Qui vivis et regnas Deus per omnia secula. »
  • Postea dicitur ter : « Deus, in adjutorium meum intende » R. « Domine, ad adjuvandum nos festina ».
  • Versus. « Gloria Patri et Filio » R. « Sicut erat in principio ».
  • « Kyrie eleyson, Christe eleyson, Kyrie eleyson. »
  • « Pater noster... Et ne nos inducas ».
  • Versus. « Respice, Domine, in servos tuos et ancillas tuas » Responsorium « Et in opera tua dirige filios eorum ».
  • Versus. « Et sit splendor Domini nostri super nos » Responsorium « Et opera manuum nostrarum dirige super nos, et opus manuum nostrarum dirige ».
  • [V.] « Gloria Patri », etc.
  • « Oremus. Dirigere ad sanctificare dignare, Domine Deus, Pater omnipotens, rex creator cœli et terræ, hodie quæsumus, corda et corpora nostra in lege tua et in omnibus operibus mandatorum tuorum ; et angelus tuus bonus comitetur nos ad dirigendos pedes nostros in viam pacis et salutis : ut hic et in eternum, te auxiliante, salvi et liberi esse mereamur. Per Dominum. »
  • Versus. « Adiutorium nostrum in nomine Domini » R. « Qui fecit cœlum et terram ».
  • Versus. « Sit nomen Domini benedictum » R. « Ex hoc nunc et usque in seculum ».
  • Versus. ‘Benedicite’. R. ‘Dominus’.
  • « Nos benedictas et ab omni malo defendat, et ad vitam perducat eternam rex eternæ gloriæ. » Amen. »

F. 92 : Proses en l’honneur de saint Étienne. Sequentia de sancto Stephano per totum tempus paschale.

  • Ad laudem sancti Stephani concinnant christiani ;
  • Ad cujus subsidia petunt beneficia hac in ecclesia peccatores.
  • Pro se lapidantibus orans, flexis genibus, cum cœli civibus regnat vivus.
  • O patientia, et mentis constantia ;
  • Quam turba perfidæ gentis, ne lapides frangunt [sic] ferientis,
  • Apostoli testes, et Saul servans vestes,
  • Pro quo, jam præce finita, obdormivit Christi levita.
  • Credendum est disputanti Stephano veraci quam Judæorum turbæ fallaci ;
  • Scimus ipsum claruisse miraculis : vere tu nobis victor rex, miserere, alleluia.
Alia sequentia a Trinitate usque ad nativitatem Domini.
  • Ave, inclyte martyr Christi, Stephane, flos pulcherrime,
  • Tu vestigia Christi sequutus es fide devota ;
  • Eterni regis adeptus es regna ;
  • Jam gratularis in domo superna, possidens sedes almas ;
  • Quem postulamus et poscimus una.
  • Adjuvent tua sancta suffragia fragilem vitam nostram,
  • O beate, o sancte Stephane, juva catervam hanc ;
  • O beate, o sancte Stephane, pro nobis supplica,
  • Ut una mereamur sancta cœlorum templa
  • Possidere læti, cernentes alma gaudia quæ sunt plena.
  • Sit Deo laus, honor et jubilatio casta,
  • Qui regnat per omnia seculorum secula.
  • Amen dicant omnia.
Alia sequentia de sancto Stephano a nativitate Domini usque ad purificationem nostræ Dominæ, Dei genitrix [f. 92v].
  • Lætabundus exultet Stephano clerus, alleluia :
  • Regem regum in cœlis agnovit primus, res miranda ;
  • Angelico radio fulsit in consilio quasi stella.
  • Hic fortiter disputat, et errores amputat voce clara ;
  • Intuens cœlestia, cernit dantem præmia pari forma.
  • Jam certus de gloria, spernit tanquam vilia hæc corrupta ;
  • Deo sacrificium fit per manus hostium carne sancta.
  • Ascendit ad bravium, dum suffert martyrium valle [sic] nostra.
  • Orans pie cecinit, gentis pravæ meminit, nunquam tamen desinit esse cæca.
  • Stans, positis genibus, rogat Deum præcibus ut remittat hostibus hæc prædicta.
  • Peccator, propera, statim considera, ne confundaris gens misera :
  • Si suffert aspera, donabit prospera Natus de Virgine puerpera, alleluya.

Historique

F. D : Ajout dans le calendrier au 26 mai, avec une autre encre. Festum s. Penthecostes. 1613. In capis, principalis. Cette main est intervenue au f. 90 pour ajouter aussi la date de 1613. On lui doit enfin la copie des f. 93-95v (cf. relevé).

F. 95v : De regime repos [?]. 1664.

Au verso du premier feuillet de garde ancien : N° 89 de Monteil.

Au verso du premier feuillet de garde moderne, ancienne cote de la Bibliothèque de l’Arsenal : TL 166bis. Sur le troisième f. de garde moderne, collation : 95 feuillets, juillet 1877.

Bibliographie

Non renseigné.

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2007-03-19 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Collectaire à l’usage de l’abbaye Saint-Étienne de Caen ( Paris , Bibliothèque de l’Arsenal , ms. 765 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 48 / .