< Notice 47>

Recueil liturgique (ordines et processionnal festif) à l’usage de l’abbaye de Val-Notre-Dame


Identification

Référence : Amiens , bibliothèque municipale , ms. 189 .

Usage : Val-Notre-Dame ?

Datation : Premier quart du XVIe s.

Post : 1500

Ante : 1526

Description

Codicologie

Parchemin, 75 f. Nombreuses notations musicales.

Relevé

  • Les textes (prières, lectures, pièces de chant) sont copiés in extenso et les pièces chantées sont notées (notation carrée). La première partie (f. 1-63v) est constituée de divers ordines, tandis que la seconde contient des antiennes de procession.
  • F. 1-6 : Ordo de profession monastique.
  • F. 7-36v : Ordo d’extrême-onction et de funérailles.
  • F. 37-38v : Ordo ad suscipiendum episcopum proprium, archiepiscopum, apostolice sedis legatum, regem, dominum papam.
  • F. 39-43v : Ordo pour la bénédiction des cierges lors de la fête de la purification de la Vierge. In purificatione beate Marie Virginis, benedictio cereorum.
  • F. 43v-44v : Ordo du mercredi des Cendres. Feria quarta in capite Jejunii.
  • F. 44v-50 : Ordo de bénédiction des Rameaux. Benedictio ramorum in dominica Palmarum.
  • F. 50-63v : Ordo du lavement des pieds du jeudi saint, lecture de la Passion, adoration de la croix, bénédiction du feu nouveau lors de la vigile de Pâques.
  • F. 63v-65 : Répons de procession pour l’Ascension. In ascensione Domini ad processionem.
  • F. 65-67 : Répons de procession pour la Fête-Dieu. In die venerabilis Sacramenti ad processionem.
  • F. 67-68v : Répons de procession pour la Visitation de la Vierge. In visitatione beate Marie Virginis ad processionem.
  • F. 68v-70 : Répons de procession pour l’Assomption de la Vierge. In assumptione beate Marie ad processionem.
  • F. 70-71v : Répons de procession pour la dédicace. In dedicatione templi ad processionem.
  • F. 72-73v : Répons de procession pour la paix ou pour l’obtention de la victoire. Pro pace vel victoria obtinenda.
  • F. 74-75v : Bénédictions de matines. Benedictiones.

Edition

F. 1 : Monachus quis fieri cupiens, si annum xvii compleverit, facta petitione, post quatuor ut minimum dies ductus in capitulum in habitu seculari, prosternat se ante analogium. Interrogatus a priore : « Quid petis ? », respondeat : « Misericordiam Dei et vestram. » Cui ad jussum ejus erecto prior asperitatem ordinis exponat, voluntatem ejus exquirens. Qui si responderit se cuncta velle servare, tandem prior dicat : « Qui cepit in te Deus, ipse perficiat. » Et responso a conventu « Amen », si statim ad novitiatum suscipiendus fuerit, ad deponendam capitis ipsius comam prior prosequatur, dicens :

  • [V.] « Dominus vobiscum » [R.] « Et cum. »
  • « Oremus, dilectissimi, Dominum nostrum Jesum Christum pro hoc famulo suo N., qui ad deponendam comam capitis sui pro ejus amore festinat : ut donet ei spiritum qui habitum religionis in eo perpetuo conservet et a mundi impedimento ac seculari desiderio cor ejus defendat ; ut sicut [f. 1v]immutatur in vultu, ita manus dextere ejus ei virtutis tribuat incrementa, et ab omni cecitate humana oculos ejus aperiat, et lumen ei vite eterne concedat. Qui vivit et regnat Deus per omnia secula seculorum. Amen.  »
  • « Domini est terra et plenitudo ejus [...]
  • [f. 2]
  • [...] Quis est iste rex glorie, Dominus virtutum ipse est rex glorie. »
  • Antiphona :
  • « Hic accipiet benedictionem a Domino et misericordiam a Deo salutari suo, quia hec est generatio querentium Dominum. »
  • [V.] « Dominus vobiscum » [R.] « Et cum spiritu tuo. »
  • « Oremus. Omnipotens sempiterne Deus, propiciare peccatis nostris, et ab omni servitute secularis habitus hunc famulum tuum N., dum comam deponit, segrega : ut tua semper perfruatur gratia, et sicut eum similitudinem corone ornatus tui gestare facimus in capite, sic tua virtute et hereditatem consequi mereatur in corde. Per Dominum nostrum. » [f. 2v]

Deinde prior, exuens eum vestibus propriis, dicat : « Exuat te Dominus veterem hominem cum actibus suis. » Tradens subinde novitiorum habitum, dicat : « Induat te Dominus novum hominem, qui secundum Deum creatus est in justicia et sanctitate veritatis. » Et responso a conventu « Amen », eat in eum qui competit sibi locum, et ex eo die probationis annus inchoetur.

Verum quoniam sunt nonnulla que apud nos religionis ingressum utcumque impediunt, solet prior a principio, priusquam capitis comam deponat, rogare suscipiendum : an legitimo sit matrimonio procreatus ; an liber ex ingenuis parentibus ; an nullo alio voto specialiter obstrictus ; an nullo ere alieno oppressus ; an nulla secreta infirmitate pregravatus.

F. 3 : Anno probationis completo, novitius, in capitulum veniens, rursum faciat petitionem quam supra posuimus : et erectus ad jussum prioris ubi animum promptum ad onera religionis subeunda se habere asseveraverit, in primis res si quas habet, ordinet prout voluerit disponendas. Quo facto, si missa eo die canenda fuerit, statim post evangelium accedens ad gradum presbiterii, legat professionem suam sub hac forma :

  • « Ego frater N., sacerdos (vel diaconus vel subdiaconus vel accolitus vel clericus), promitto stabilitatem meam et conversionem morum meorum et obedientiam secundum regulam sancti Benedicti coram Deo et beatis martyribus quorum hic reliquie habentur et omnibus sanctis in hoc loco qui vocatur Vallis Beate Marie, constructo in honore ejusdem genetricis semperque virginis Marie, in presentia fratris N. prioris. »
Qua lecta, ipse novitius crucem in ipsa faciat, et tunc inclinans, accedat ad altare, petens veniam ad gradum ipsius. Deinde erectus, ponat professionem suam super dextrum cornu altaris, osculans illud ; et iterum inclinans, revertatur ad gradum. Prior vero interim stans in dextro cornu altaris, tollat cartulam et det cantori. Interea novitius ad gradum ter dicat hunc versum : « Suscipe me, Domine, secundum eloquium tuum, et vivam ; et non confundas me ab expectatione mea.  » Quo dicto, petat veniam manibus et genibus in terra positis, tam in festis diebus quam ceteris, quoties ipsum versum finierit. Et conventus eundem versum ter respondeat adjungens ‘Gloria Patri’, et ‘Kyrie eleison, Criste eleison, Kyrie eleison’, ‘Pater noster’. Prior autem dicat ‘Et ne nos’, et responso a conventu ‘Sed libera nos a malo’, cantor imponat psalmum ‘Miserere mei Deus’, etc., ab utroque choro alternatim cantandum [f. 4] cum ‘Gloria Patri’, ad quam non est inclinandum, sicut nec ad illam que dicitur post ‘Suscipe me’. Novitius vero, tertio petita venia, post ‘Suscipe me, Domine’ statim humiliet se ad pedes prioris sive priorum, si plures affuerunt ac ministrorum. Deinde humiliet se ante suppriorem et reliquos qui in choro ejus sunt. Et rediens per medium chorum, percurrat pariformiter dextrum chorum, humilians se ad pedes singulorum. Porro, absente suppriore, nisi prior hospes in sinistro choro fuerit, prius percurrat dextrum quam sinistrum, ac deinde humiliet se ad pedes infirmorum si affuerint. Quo facto, revertatur per medium chorum, prosternens se sub gradu altaris. Circa finem autem psalmi, prior, accedens ad gradum, dicat ea voce qua dicturus est collectas :
  • [V.] « Salvum fac servum tuum » [R.] « Deus meus, sperantem in te ».
  • [V.] « Mitte ei, Domine, auxilium de sancto » [R.] « Et de Si[on tuere eum] ».
  • [V.] « Nichil proficiat inimicus in eo » [R.] « Et fili[us iniquitatis non apponat nocere ei] ».
  • [V.] « Domine Deus virtutum, converte nos [R.] « Et os[tende faciem tuam et salvi erimus [f. 4v] ».
  • V.] « Esto ei, Domine, turris fortitudinis [R.] « A [facie inimici] ».
  • [V.] « Dominus vobiscum [R.] « Et cum [spiritu tuo] ».
  • « Oremus. Deus, qui per coeternum tibi Filium cuncta creasti, quique mundum peccatis inveteratum per mysterium incarnationis ejus renovare dignatus es : te suppliciter exoramus ut ejusdem Domini nostri gratia super hunc famulum tuum abrenuntiati[f. 5]onem seculi profitentem clementer respicere digneris ; per quam in spiritu mentis sue renovatus, veterem hominem cum suis actibus exuat ; et novum, qui secundum Deum creatus est, induere mereatur. Per eundem. »
  • « Oremus. Domine Jesu Christe, qui es via sine qua nemo venit ad Patrem, quesumus benignissimam clementiam tuam, ut hunc famulum tuum a carnalibus desyderiis abstractum, per iter discipline regularis deducas. Et qui peccatores vocare dignatus es, dicens “Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego vos reficiam”, presta ut hec vos invitationis tue in eo convalescat, quatinus onera peccatorum deponens ; et quam dulcis es gustans, tua refectione sustentari mereatur. Et sicut attestari de tuis ovibus dignatus es, agnosce eum inter oves tuas : et ipse te agnoscat, ut alienum non sequatur, sed te ; neque audiat vocem alienorum, sed tuam, qua dicis “Qui me ministrat, me sequatur”. Qui vivis et regnas cum Deo Patre.  » [f. 5v]
  • « Oremus. Sancte Spiritus, qui te Deum ac Dominum revelare mortalibus dignatus es, immensam tue bonitatis gratiam postulamus : ut sicut ubi vis, spiras, sic et huic famulo tuo affectum devotionis indulgeas. Et quoniam tua sapientia est conditus, tua quoque providentia gubernetur. Quem juxta consuetam tibi gratiam unctio tua de omnibus doceat : per intercessionem beatissimi Benedicti, quem precipuum hujus sancte institutionis legislatorem dedisti, necnon et aliorum sanctorum ad quorum nomina petitionem facit, eum a vanitate secui veraciter converte. Et sicut es omnium peccatorum remissio, deprimentes impietatis obligationes in eo dissolve ; et ad observantiam hujus sancti propositi fac eum certatim fervere, ut in tribulationibus et angustiis tua indeficienti consolarione valeat res[f. 6]pirare ; et pie et juste per veram humilitatem atque obedientiam in fraterna charitate fundatus, quod, te donante, promisit, felici perseverantia complaceat. Quod ipse prestare digneris, qui cum Deo Patre sanctoque unigenito Filio ejus, Domino nostro Jesu Christo, vivis et gloriaris Deus, per infinita secula seculorum. Amen. »
  • Benedictio cuculle.
  • « Oremus. Domine Jesu Christe, qui tegumen nostre mortalitatis induere dignatus es, obsecramus immensam tue largitatis abundantiam ut hoc genus vestimenti, quod sancti Patres ad innocentie vel humilitatis judicium abrenuntiantibus [sic] seculo ferre sanxerunt, tu ita bene+dicere digneris, ut hic famulus tuus, qui hoc usus fuerit vestimento, te induere mereatur. Qui vivis et regnas cum Deo Patri, etc. »
Deinde aqua benedicta aspergatur ; et, novitio erecto, exuat eum prior novitiorum habitu dicens : « Exuat te [f. 6v] Dominus veterem hominem cum actibus suis. Amen. » Deinde, induens eum cuculla, dicat : « Induat te Dominus novum hominem qui secundum Deum creatus est in justicia et sanctitate veritatis. Amen. » Quo facto, statuatur in locum suum in choro ; et prior, rediens ad altare, dicat ‘Credo in unum Deum’ vel ‘Dominus vobiscum’, etc.

F. 14 : Dans les litanies de l’ordo d’onction d’un malade, s. Benedicte (bissé), s. Guillelme (bissé), s. Egidi parmi les confesseurs.

F. 37 : Ordo ad suscipiendum episcopum proprium, archiepiscopum, apostolice sedis legatum, regem, dominum papam.

  • Nam extra hos hic honos exhibetur nemini, nec horum cuiquam preter dominum papam plus quam semel convocentur fratres signo campane in chorum. Tunc precedentem cum aqua benedicta ad nutum cantoris sequatur prior, deinde ceteri incedentes bini, senioribus preeuntibus. Egressique fores monasterii ubi episcopus appropinquaverit, omnes ante eum genua flectant. Quibus erectis, prior porrigat episcopo aspersorium, osculans ei manum. Tunc intonante cantore, responsoria ‘Audi Israel’, ‘Si unus fuerit’ aut ‘Sint lumbi’ dicant ad ecclesiam processionaliter, laicis preeuntibus, quos sequantur monachi juniores, deinde seniores, postremus prior, tenens manu episcopum. Et ingressi chorum, episcopo orationem incumbente, fratres sicut ad missam ordinentur.
  • [Pièces notées :]
    • [R.] « Audi, Israel, precepta [f. 37v] Domini, et ea in corde tuo quasi in libro scribe. — Et dabo tibi terram fluentem lac et mel. » V. « Observa igitur et audi vocem meam, et inimicus ero inimicis tuis. — Et da[bo]. » [V.] « Gloria. — Et d[abo]. »
    • R. « Sint lumbi vestri pre[f. 38]cincti et lucerne ardentes in manibus vestris. — Et vos similes hominibus expectantibus Dominum suum quando revertatur a nuptiis. » [V.] « Vigilate ergo, quia nescitis qua hora Dominus vester venturus sit. — Et. » [f. 38v] [V.] « Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto. — Et vos. »
  • Cantu finito, prior erectum episcopum ducat in capitulum, ubi, lecta lectione ab eo cui cantor innuerit ac dicto ‘Benedicite’, prior osculetur episcopum et comites ejus, nisi prius episcopus voluerit aliquid pro edificatione dicere. Deinde surgentes omnes et inclinantes ad benedictionem episcopi, quam prior requirere debet, nisi antea in oratorio dederit, ubi responderunt « Amen », egrediantur. Et episcopus tunc deducatur ad hospitium.
  • Si quando episcopus aut similis, capitulum ingressus, societatem petierit, concedatur ei priore sic dicente : « Pie devotioni vestre, qua Deum et ordinem nostrum diligitis, congaudentes plenum vobis largimur consortium bonorum omnium que fiunt apud nos tam in vita quam in morte. Quod vobis prestare dignetur qui vivite et regnat Deus per.  »

Historique

F. 75v : Mention d’appartenance. Saint Fuscien [d’Amiens, xvie].

Bibliographie

Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 27.

Lebigue (Jean-Baptiste), « Les cérémoniaux manuscrits à la fin du Moyen Âge », dans Les cérémoniaux catholiques en France à l’époque moderne : une littérature de codification des rites liturgiques, dir. Cécile Davy-Rigaux, Bernard Dompnier et Daniel-Odon Hurel, Turnhout : Brepols, 2009 (Église, liturgie et société dans l’Europe moderne, 1), p. 48-49.

Photographies numériques en ligne et consultables gratuitement sur le site Enluminures (http://www.enluminures.culture.fr/documentation/enlumine/fr/BM/amiens_143-01.htm).

Voir également sur le site d’Initiation aux manuscrits liturgiques (http://aedilis.irht.cnrs.fr/initiation-liturgie/coutumes.htm ).

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2007-03-16 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Recueil liturgique (ordines et processionnal festif) à l’usage de l’abbaye de Val-Notre-Dame ( Amiens , bibliothèque municipale , ms. 189 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 47 / .