Recueil liturgique (ordines et processionnal festif) à l’usage de l’abbaye de Val-Notre-Dame
Identification
Référence : Amiens , bibliothèque municipale , ms. 189 .
Usage : Val-Notre-Dame ?
Datation : Premier quart du XVIe s.
Post : 1500
Ante : 1526
Description
Codicologie
Parchemin, 75 f. Nombreuses notations musicales.
Relevé
-
Les textes (prières, lectures, pièces de chant) sont copiés
in extenso
et les pièces chantées sont notées (notation carrée). La première partie (f. 1-63v) est constituée de divers ordines, tandis que la seconde contient des antiennes de procession. - F. 1-6 : Ordo de profession monastique.
- F. 7-36v : Ordo d’extrême-onction et de funérailles.
-
F. 37-38v :
Ordo
ad suscipiendum episcopum proprium, archiepiscopum, apostolice sedis legatum, regem, dominum papam.
-
F. 39-43v :
Ordo pour la bénédiction des cierges lors de
la fête de la purification de la Vierge.
In purificatione beate Marie Virginis, benedictio cereorum.
-
F. 43v-44v :
Ordo du mercredi des Cendres.
Feria quarta in capite Jejunii.
-
F. 44v-50 :
Ordo de bénédiction des Rameaux.
Benedictio ramorum in dominica Palmarum.
- F. 50-63v : Ordo du lavement des pieds du jeudi saint, lecture de la Passion, adoration de la croix, bénédiction du feu nouveau lors de la vigile de Pâques.
-
F. 63v-65 :
Répons de procession pour l’Ascension.
In ascensione Domini ad processionem.
-
F. 65-67 :
Répons de procession pour la Fête-Dieu.
In die venerabilis Sacramenti ad processionem.
-
F. 67-68v :
Répons de procession pour la Visitation de la
Vierge.
In visitatione beate Marie Virginis ad processionem.
-
F. 68v-70 :
Répons de procession pour l’Assomption de la
Vierge.
In assumptione beate Marie ad processionem.
-
F. 70-71v :
Répons de procession pour la dédicace.
In dedicatione templi ad processionem.
-
F. 72-73v :
Répons de procession pour la paix ou pour
l’obtention de la victoire.
Pro pace vel victoria obtinenda.
-
F. 74-75v :
Bénédictions de matines.
Benedictiones.
Edition
F. 1 :
Monachus quis fieri cupiens, si annum xvii compleverit, facta petitione, post quatuor ut
minimum dies ductus in capitulum in habitu seculari,
prosternat se ante analogium. Interrogatus a
priore : « Quid
petis ? », respondeat :
« Misericordiam Dei et vestram. » Cui ad
jussum ejus erecto prior asperitatem ordinis exponat,
voluntatem ejus exquirens. Qui si responderit se cuncta
velle servare, tandem prior dicat : « Qui
cepit in te Deus, ipse perficiat. » Et responso a
conventu « Amen », si statim ad novitiatum
suscipiendus fuerit, ad deponendam capitis ipsius comam
prior prosequatur, dicens :
Deinde prior, exuens eum vestibus propriis, dicat :
« Exuat te Dominus veterem hominem cum actibus
suis. » Tradens subinde novitiorum habitum,
dicat : « Induat te Dominus novum hominem,
qui secundum Deum creatus est in justicia et sanctitate
veritatis. » Et responso a conventu
« Amen », eat in eum qui competit sibi
locum, et ex eo die probationis annus inchoetur.
Verum quoniam sunt nonnulla que apud nos religionis ingressum
utcumque impediunt, solet prior a principio, priusquam
capitis comam deponat, rogare suscipiendum : an
legitimo sit matrimonio procreatus ; an liber ex
ingenuis parentibus ; an nullo alio voto
specialiter obstrictus ; an nullo ere alieno
oppressus ; an nulla secreta infirmitate
pregravatus.
F. 3 :
Anno probationis completo, novitius, in capitulum veniens,
rursum faciat petitionem quam supra posuimus : et
erectus ad jussum prioris ubi animum promptum ad onera
religionis subeunda se habere asseveraverit, in primis res
si quas habet, ordinet prout voluerit disponendas. Quo
facto, si missa eo die canenda fuerit, statim post
evangelium accedens ad gradum presbiterii, legat
professionem suam sub hac forma :
Qua lecta, ipse novitius crucem in ipsa faciat, et
tunc inclinans, accedat ad altare, petens veniam ad gradum
ipsius. Deinde erectus, ponat professionem suam super
dextrum cornu altaris, osculans illud ; et iterum
inclinans, revertatur ad gradum. Prior vero interim stans in
dextro cornu altaris, tollat cartulam et det cantori.
Interea novitius ad gradum ter dicat hunc versum :
« Suscipe me, Domine, secundum eloquium tuum, et
vivam ; et non confundas me ab expectatione mea.
» Quo dicto, petat veniam manibus et genibus in
terra positis, tam in festis diebus quam ceteris, quoties
ipsum versum finierit. Et conventus eundem versum ter
respondeat adjungens ‘Gloria Patri’, et ‘Kyrie eleison,
Criste eleison, Kyrie eleison’, ‘Pater noster’. Prior autem
dicat ‘Et ne nos’, et responso a conventu ‘Sed libera nos a
malo’, cantor imponat psalmum ‘Miserere mei Deus’, etc., ab
utroque choro alternatim cantandum [f. 4] cum ‘Gloria
Patri’, ad quam non est inclinandum, sicut nec ad illam que
dicitur post ‘Suscipe me’. Novitius vero, tertio petita
venia, post ‘Suscipe me, Domine’ statim humiliet se ad pedes
prioris sive priorum, si plures affuerunt ac ministrorum.
Deinde humiliet se ante suppriorem et reliquos qui in choro
ejus sunt. Et rediens per medium chorum, percurrat
pariformiter dextrum chorum, humilians se ad pedes
singulorum. Porro, absente suppriore, nisi prior hospes in
sinistro choro fuerit, prius percurrat dextrum quam
sinistrum, ac deinde humiliet se ad pedes infirmorum si
affuerint. Quo facto, revertatur per medium chorum,
prosternens se sub gradu altaris. Circa finem autem psalmi,
prior, accedens ad gradum, dicat ea voce qua dicturus est
collectas :
Deinde aqua benedicta aspergatur ; et,
novitio erecto, exuat eum prior novitiorum habitu
dicens : « Exuat te [f. 6v] Dominus
veterem hominem cum actibus suis. Amen. » Deinde,
induens eum cuculla, dicat : « Induat te
Dominus novum hominem qui secundum Deum creatus est in
justicia et sanctitate veritatis. Amen. » Quo
facto, statuatur in locum suum in choro ; et prior,
rediens ad altare, dicat ‘Credo in unum Deum’ vel ‘Dominus
vobiscum’, etc.
F. 14 : Dans les litanies de l’ordo d’onction d’un
malade, s. Benedicte
(bissé), s. Guillelme
(bissé), s. Egidi
parmi les confesseurs.
F. 37 :
Ordo ad suscipiendum episcopum proprium, archiepiscopum,
apostolice sedis legatum, regem, dominum papam.
-
Nam extra hos hic honos exhibetur nemini, nec horum cuiquam preter dominum papam plus quam semel convocentur fratres signo campane in chorum. Tunc precedentem cum aqua benedicta ad nutum cantoris sequatur prior, deinde ceteri incedentes bini, senioribus preeuntibus. Egressique fores monasterii ubi episcopus appropinquaverit, omnes ante eum genua flectant. Quibus erectis, prior porrigat episcopo aspersorium, osculans ei manum. Tunc intonante cantore, responsoria ‘Audi Israel’, ‘Si unus fuerit’ aut ‘Sint lumbi’ dicant ad ecclesiam processionaliter, laicis preeuntibus, quos sequantur monachi juniores, deinde seniores, postremus prior, tenens manu episcopum. Et ingressi chorum, episcopo orationem incumbente, fratres sicut ad missam ordinentur.
- [Pièces notées :]
-
- [R.] « Audi, Israel, precepta [f. 37v] Domini, et ea in corde tuo quasi in libro scribe. — Et dabo tibi terram fluentem lac et mel. » V. « Observa igitur et audi vocem meam, et inimicus ero inimicis tuis. — Et da[bo]. » [V.] « Gloria. — Et d[abo]. »
- R. « Sint lumbi vestri pre[f. 38]cincti et lucerne ardentes in manibus vestris. — Et vos similes hominibus expectantibus Dominum suum quando revertatur a nuptiis. » [V.] « Vigilate ergo, quia nescitis qua hora Dominus vester venturus sit. — Et. » [f. 38v] [V.] « Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto. — Et vos. »
-
Cantu finito, prior erectum episcopum ducat in capitulum, ubi, lecta lectione ab eo cui cantor innuerit ac dicto ‘Benedicite’, prior osculetur episcopum et comites ejus, nisi prius episcopus voluerit aliquid pro edificatione dicere. Deinde surgentes omnes et inclinantes ad benedictionem episcopi, quam prior requirere debet, nisi antea in oratorio dederit, ubi responderunt « Amen », egrediantur. Et episcopus tunc deducatur ad hospitium.
-
Si quando episcopus aut similis, capitulum ingressus, societatem petierit, concedatur ei priore sic dicente : « Pie devotioni vestre, qua Deum et ordinem nostrum diligitis, congaudentes plenum vobis largimur consortium bonorum omnium que fiunt apud nos tam in vita quam in morte. Quod vobis prestare dignetur qui vivite et regnat Deus per. »
Historique
F. 75v : Mention d’appartenance. Saint Fuscien
[d’Amiens, xvie].
Bibliographie
Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 27.
Lebigue (Jean-Baptiste), « Les cérémoniaux manuscrits à la fin du Moyen Âge », dans Les cérémoniaux catholiques en France à l’époque moderne : une littérature de codification des rites liturgiques, dir. Cécile Davy-Rigaux, Bernard Dompnier et Daniel-Odon Hurel, Turnhout : Brepols, 2009 (Église, liturgie et société dans l’Europe moderne, 1), p. 48-49.
Photographies numériques en ligne et consultables gratuitement sur le site Enluminures (http://www.enluminures.culture.fr/documentation/enlumine/fr/BM/amiens_143-01.htm).
Voir également sur le site d’Initiation aux manuscrits liturgiques (http://aedilis.irht.cnrs.fr/initiation-liturgie/coutumes.htm ).
Auteur de la notice
Notice rédigée le 2007-03-16 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).
Comment citer cette notice
Lebigue , Jean-Baptiste . " Recueil liturgique (ordines et processionnal festif) à l’usage de l’abbaye de Val-Notre-Dame ( Amiens , bibliothèque municipale , ms. 189 )", dans , Jean-Baptiste Lebigue , Benjamin Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 47 / .