Cérémonial et statuts de Bursfeld
Identification
Référence : Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 13925 .
Usage : Bursfeld, congrégation (O.S.B.)
Datation : Saint-Adalbert d’Egmont, 23 décembre 1502.
Post : 1501
Ante : 1503
Description
Codicologie
Papier, III + 168 + III f., 213 x 153 mm : 1 quaternion (f.
1-8), 1 quinion (f. 9-18), 18 quaternions (f. 19-162), 1 cahier de 6 f.
(f. 163-167 : quaternion amputé de ses deux derniers
feuillets). — À longues lignes, 29 par page (just. 155 x 100
mm) ; réglure à la pointe sèche. — 2 signets de gouttière en
parchemin (f. 75 et 115) ; foliotation [xviie s.] à l’encre bistre. — Minuscule
gothique semihybrida libraria, une seule main. — Initiales à l’encre
rouge, hautes de 2 à 6 lignes, les plus grandes à jours ; pieds
de mouches tracés à l’encre rouge ; rehauts des capitales du
texte à l’encre rouge. — Reliure [xviiie s. ?] en basane verte ; étiquette au dos
avec titre écrit à l’encre : Constitutio[nes] et
ceremoni[ae] congregatio[nis] Bu[rs]felde[nsis].
Relevé
-
F. 1-72v :
Cérémonial. Intitulé des
chapitres :
-
f. 1 :
Prologus ordinarii divinorum nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi
(édition de ce prologue ci-dessous). - f. 1v : Table des chapitres.
-
f. 3 :
Qua disciplina quave reverentia opus Dei peragendum sit. Capitulum primum.
-
f. 4v :
Quod opus Dei dicatur quodve ad ipsum pertinet. Capitulum II.
-
f. 5 :
Quibus hominis quove ordine divina agantur officia. Capitulum III.
-
f. 5v :
Quo loco opus Dei peragatur. Capitulum IIII.
-
f. 6 :
De officio beate Marie Virginis. Capitulum V.
-
f. 7 :
De officio defunctorum. Capitulum VI.
-
f. 8 :
De septena penitentiali letania et horis sancte Crucis. Capitulum VII.
-
f. 8v :
De ordine legentium atque cantantium. Capitulum VIII.
-
f. 11 :
De nocturnis vigiliis. Capitulum IX.
-
f. 14v :
De matutinis laudibus. Capitulum X.
-
f. 15 :
De prima regulari. Capitulum XI.
-
f. 17v :
De tercie, sexte, none et vespertini [sic] officiis. Capitulum XII.
-
f. 18 :
De completorio et commemoratione sancte Marie Virginis. Capitulum XIII.
-
f. 18v :
De officio divino in solemnitatibus et festivitatibus. Capitulum XIIII.
-
f. 19v :
De ‘alleluia’, ubi et quando dicendum sit. Capitulum XV.
-
f. 20v :
De conclusione principalis collecte in horis. Capitulum XVIm.
-
f. 21 :
De commemorationibus et suffragiis in matutinis et vespertinis laudibus. Capitulum XVII.
-
f. 21v :
De libris veteris et novi Testamenti qui per [f. 22] hyemem leguntur in divinis et refectorio, et qualiter partiantur. Capitulum XVIII.
-
f. 22v :
De libris qui leguntur per estatem et eorum partitione. Capitulum XIX.
-
f. 23v :
Qualiter lectiones in divinis aut aliunde intitulentur. Capitulum XX.
-
f. 24v :
De diversitate festivitatum. Capitulum XXI.
-
f. 25 :
De summis festis transferendis vel anticipandis. Capitulum XXII.
-
f. 26 :
De festo duplici anticipando vel transferendo. Capitulum XXIII.
-
f. 26v :
De festo simplici transferendo. Capitulum XXIIII.
-
f. 27 :
Pluribus concurrentibus festivitatibus, cui earumdem asscribenda sit vespera. Capitulum XXV.
-
f. 27v :
De pulsibus. Capitulum XXVI.
-
f. 29 :
De luminibus. Capitulum XXVII.
-
f. 30 :
De ornamentuum et insignorum usu rituque thurificandi in festis. Capitulum XXVIII.
-
f. 33 :
De processione solemni. Capitulum XXIX.
-
f. 34 :
De festo purificationis sancte Marie Virginis. Capitulum XXX.
-
f. 34v :
De feria quarta in capite Jejunii. Capitulum XXXI.
-
f. 35v :
De distributione librorum in capite Quadragesime faciendo. Capitulum XXXII.
-
f. 36 :
De quibusdam generalibus in ebdomada Passionis et Palmarum. Capitulum XXXIII.
-
f. 36v :
De dominica Palmarum. Capitulum XXXIIII.
-
f. 37 :
De quibusdam generalibus in ebdomada Palmarum. Capitulum XXXV.
-
f. 37v :
De quinta feria proxime [sic] ante Pascha, idest cena Domini. Capitulum XXXVI.
-
f. 40 :
De Parasceve. Capitulum XXXVII.
-
f. 42 :
De sabbato vigilie Pasche. Capitulum XXXVIII.
-
f. 43 :
De solemnitatibus Pasche, Ascentionis, Penthecostes et dominicis intermediis. Capitulum XXXIX.
-
f. 43v :
De festo Corporis Christi. Capitulum XL.
-
f. 45 :
De festo visitationis, assumptionis beate Marie, et dedicationis ecclesie. Capitulum XLI.
-
f. 45 :
De benedictione salis et aque, necnon aspersione aque benedicte. Capitulum XLII.
-
f. 46 :
Qualiter se agant sacerdos et ministri ad missas conventuales. Capitulum XLIII.
-
f. 47v :
Qualiter se habere debeat ad evangelium, et deinceps usque ad canonem. Capitulum XLIIII.
-
f. 50 :
Quomodo se habeat sacerdos in canone et deinceps. Capitulum XLV.
-
f. 53v :
De missis conventualibus in quibus unus tantum minister servit. Capitulum XLVI.
-
f. 54 :
Quando plures misse conventualiter dicende sunt, et quo ordine agantur. Capitulum XLVII.
-
f. 55 :
Quo ordine misse conventuales agantur privatis diebus. Capitulum XLVIII.
-
f. 55v :
Qualiter conventus se agat ad missas conventuales. Capitulum XLIX.
-
f. 57 :
De ‘Kyrieleyson’, ‘Gloria in excelsis’, ‘Sanctus’, ‘Agnus Dei’ et ‘Ite missa est’. Capitulum L.
-
f. 58 :
De collectis summe misse. Capitulum LI.
-
f. 59v :
De collectis in missis defunctorum dicendis. Capitulum LII.
-
f. 60 :
De gradualibus, tractibus et ‘Alleluia’ in missis. Capitulum LIII.
-
f. 61 :
De sequentiis in officio misse, quando vel quales cantentur. Capitulum LIIII.
-
f. 62 :
De ‘Credo’, quibus diebus dicatur. Capitulum LV.
-
f. 62v :
De prefationibus, que vel quando dicende sint. Capitulum LVI.
-
f. 63 :
De ‘Communicantes’ et ‘Hanc igitur’. Capitulum LVII.
-
f. 63v :
De privatis missis, et qualiter sacerdos vel ministri se habere debeant in eisdem. Capitulum LVIII.
-
f. 65 :
Quo ordine vel ritu inungatur et communicetur infirmus. Capitulum LIX.
-
f. 66 :
De transitu fratris infirmi morientis. Capitulum LX.
-
f. 66v :
Quid agendum sit mox post obitum. Capitulum LXI.
-
f. 68 :
Quando cum propria missa sepeliendus sit et quando sine missa. Capitulum LXII.
-
f. 69 :
Quo ordine deferatur ad tumulum et sepeliatur. Capitulum LXIII.
-
f. 70v :
Quid fieri debeat pro defuncto fratre post sepulturam ejus. Capitulum LXIIII.
-
f. 72 :
De sepeliendis hospitibus. Capitulum LXV.
-
f. 72v :
Explicit ordinarius divinorum nigrorum monachorum de observantia Bursfeldensi.
-
f. 1 :
-
F. 75-166v :
Statuts. Intitulé des chapitres,
divisés en quatre
distinctiones
:-
f. 75 :
Prologus cerimoniarum nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi
(édition de ce prologue ci-dessous). - f. 76 : Table des chapitres.
-
f. 77v : Début de la première
distinctio.
-
f. 77v :
De electione novi abbatis. Capitulum I.
-
f. 94 :
De capitulo annali. Capitulum II.
-
f. 98v :
De visitatione. Capitulum tertium.
-
f. 102 :
De capitulo culparum et de hiis qui verbi sponte veniam petunt. Capitulum IIII.
-
f. 104 :
Qua discretione et disciplina fieri debeat proclamatio. Capitulum V.
-
f. 105v :
De eo qui proclamatur ab aliquo, qualiter se agat. Capitulum VI.
-
f. 106 :
De discretione habenda in judiciis faciendis. Capittulum VII.
-
f. 107 :
De penitentia levioris culpe. Capitulum VIII.
-
f. 107v :
De penitentia gravioris culpe. Capitulum IX.
-
f. 108v :
De fratre in crimine lapso. Capitulum decimum.
-
f. 109 :
De fratre fugitivo. Capitulum XI.
-
f. 109v :
De satisfactione tarde occurrentium ad opus Dei. Capitulum XII.
-
f. 111v :
Qualiter satisfaciant qui cantando vel legendo falluntur. Capitulum XIII.
-
f. 112v :
De postulante misericordiam in capitulo et reverentia exhibenda extraneis capitulum aut congregationem ex quavis causa ingredientibus. Capitulum XIIII.
-
f. 113v :
De capitulo tractatuum. Capitulum XV.
-
f. 114 :
De sigillo abbatis et conventus. Capitulum XVI.
-
f. 77v :
-
f. 114v :
Explicit prima distinctio.
-
f. 114v :
Incipit distinctio secunda.
-
f. 114v :
De abbate et ejus officio. Capitulum I.
-
f. 116 :
De priore. Capitulum II.
-
f. 117v :
De suppriore. Capitulum III.
-
f. 117v :
De magistro noviciorum. Capitulum IIII.
-
f. 118v :
De cellerario. Capitulum V.
-
f. 119v :
De cantore et succentore. Capitulum VI.
-
f. 121 :
De sacrista. Capitulum VII.
-
f. 122v :
De armario. Capitulum VIII.
-
f. 123 :
De vestiario. Capitulum IX.
-
f. 124 :
De infirmario. Capitulum X.
-
f. 125 :
De portario. Capitulum XI.
-
f. 125v :
De hospitalario. Capitulum XII.
-
f. 126 :
De sacerdote et ministris ebdomadariis. Capitulum XIII.
-
f. 128 :
De ebdomadario invitatorii. Capitulum XIIII.
-
f. 128v :
De ebdomadario servitore coquine. Capitulum XV.
-
f. 130 :
De ebdomadariis ad mandatum hospitum. Capittulum XVI.
-
f. 130v :
De ebdomadario lectore mense.
-
f. 114v :
-
f. 131 :
Distinctio tertia.
-
f. 131 :
Et primo de susceptione et institutione noviciorum. Capitulum I.
-
f. 133 :
De professione noviciorum. Capitulum II.
-
f. 134 :
De lectione regulari. Capitulum III.
-
f. 134v :
De lectione collationali et bibere. Capitulum IIII.
-
f. 135v :
De recollectionibus. Capitulum V.
-
f. 136 :
De confessione sacramentali, confessoribus, missarum celebratione et sacra communione. Capitulum VI.
-
f. 138v :
De illusis nocturno somno. Capitulum VII.
-
f. 139 :
De conservatione dominici Corporis et reliquiarum. Capitulum VIII.
-
f. 139 :
De labore manuali. Capitulum IX.
-
f. 140v :
De silentio. Capitulum X.
-
f. 141 :
De mutuis colloquiis, id requirat de quibus et quomodo fieri debeant. Capitulum XI.
-
f. 142 :
De dirigendis in viam fratribus. Capitulum XII.
-
f. 143 :
De rasura fratrum. Capitulum XIII.
-
f. 143v :
De minutione generali. Capitulum XIIII.
-
f. 144 :
De balneis fratrum. Capitulum XV.
-
f. 144v :
De jejuniis et abstinentiis lacticiniorum. Capitulum XVI.
-
f. 145v :
De mixto, quando et quomodo sumendum est. Capitulum XVII.
-
f. 146 :
De refectione fratrum. Capitulum XVIII.
-
f. 148 :
De refectione servitorum. Capitulum XIX.
-
f. 148v :
De pueris seu adolescentibus et senibus. Capitulum XX.
-
f. 149v :
De mandato fratrum. Capitulum XXI.
-
f. 150v :
De dormitorio et lectisterniis fratrum. Capitulum XXII.
-
f. 151 :
De modo fratrum collocandi se, dormiendi et surgendi. Capitulum XXIII.
-
f. 151v :
De habitu et vestitu fratrum. Capitulum XXIIII.
-
f. 153 :
De susceptione episcopi vel legati. Capitulum XXV.
-
f. 154 :
De susceptione hospitum. Capitulum XXVI.
-
f. 154v :
De hospitibus ordinandis. Capitulum XXVII.
-
f. 155v :
De hospitibus volentibus nobiscum commorari. Capitulum XXVIII.
-
f. 156 :
De infirmis extra infirmitorium. Capitulum XX.IX
-
f. 156v :
De infirmis qui sunt in infirmitorio. Capitulum XXX.
-
f. 131 :
-
f. 157v :
Incipit distinctio quarta.
-
f. 157v :
De conversis, qualiter suscipiantur et probentur. Capitulum primum.
-
f. 158 :
De dicendis horis et modo orandi conversorum. Capitulum II.
-
f. 160 :
De tempore surgendi et intrandi ad ecclesiam, et quando a labore abstineant conversi. Capitulum III.
-
f. 160v :
De silentio et ceteris in quibus conversi se debent conformare monachis. Capitulum IIII.
-
f. 161v :
De confessione et communione conversorum. Capitulum V.
-
f. 162 :
De donatis, qualiter suscipiantur. Capitulum VI.
-
f. 162v :
De professione donatorum. Capitulum VII.
-
f. 163 :
De vestitu et dormitione donatorum. Capitulum VIII.
-
f. 163v :
De labore et orationibus donatorum. Capitulum IX.
-
f. 164 :
De refectione et abstinentia donatorum. Capitulum X.
-
f. 165 :
De silentio et disciplina donatorum. Capitulum XI.
-
f. 165v :
De confessione, communione et capitulari proclamatione donatorum. Capitulum XII.
-
f. 157v :
-
f. 166 :
Expliciunt cerimonie nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi.
-
f. 75 :
Edition
Prologue du cérémonial.
F. 1 :
Prologus ordinarii divinorum nigrorum monachorum ordinis
sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi.
Prologue des statuts.
F. 75 :
Prologus cerimoniarum nigrorum monachorum ordinis sancti
Benedicti de observantia Bursfeldensi.
Historique
Il s’agit, d’après le recensement de Mgr Martimort, du plus ancien exemplaire subsistant du « cérémonial » de Bursfeld.
La date du manuscrit (abbaye d’Egmont, dans le diocèse d’Utrecht) se
trouve dans un colophon, au bas du f. 166 : Scriptus et
correctus est presens liber in monasterio Egmundensi, ordinis
sancti Benedicti, diocesis Trajectensis, provincie Coloniensis,
anno Domini 1502, 10 kalendas januarii.
Extrait copié sur les deux des trois premiers feuillets de garde (f.
I-II). F. I : Ex libro primo Joannis Tritbernii, abbatis
Spanheimensis, de viris illustribus ordinis sancti Benedicti.
Cap. 12. De ultima reformatione Bursfeldensi.
L’auteur de
cet ajout a donné son nom et une date sur la contregarde du premier
plat : Frater Hieronymus Le Juge. 1600.
Nombreuses notes marginales du xviie siècle (surtout dans la partie cérémonial), dues à l’intervention d’au moins trois mains : « notas », comparaisons avec le cérémonial de Chezal-Benoît, références de citations non explicites du texte.
F. I : Ex-libris biffé.
Mention d’appartenance [xviie s.]. F. I : Ex libris bibliothece communis
congregationis sancti
[barré :] Benedicti
[et surchargé par la même main :] Mauri.
Ex-libris
et cote de Saint-Germain-des-Prés [xviiie s.], f. I : Sancti Germani a
Pratis
N. 1381.
Bibliographie
Martimort (Aimé-Georges), La documentation liturgique de Dom Edmond Martène, Vatican, Biblioteca apostolica Vaticana, 1978 (Studi e testi, 279), p. 561.
Samaran (Charles) et Marichal (Robert), Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, t. III. Paris : C.N.R.S., 1974, p. 349.
Lebigue (Jean-Baptiste), « Les cérémoniaux manuscrits à la fin du Moyen Âge », dans Les cérémoniaux catholiques en France à l’époque moderne : une littérature de codification des rites liturgiques, dir. Cécile Davy-Rigaux, Bernard Dompnier et Daniel-Odon Hurel, Turnhout : Brepols, 2009 (Église, liturgie et société dans l’Europe moderne, 1), p. 51.
Auteur de la notice
Notice rédigée le 2007-02-23 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).
Comment citer cette notice
Lebigue , Jean-Baptiste . " Cérémonial et statuts de Bursfeld ( Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 13925 )", dans , Jean-Baptiste Lebigue , Benjamin Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 46 / .