< Notice 46>

Cérémonial et statuts de Bursfeld


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 13925 .

Usage : Bursfeld, congrégation (O.S.B.)

Datation : Saint-Adalbert d’Egmont, 23 décembre 1502.

Post : 1501

Ante : 1503

Description

Codicologie

Papier, III + 168 + III f., 213 x 153 mm : 1 quaternion (f. 1-8), 1 quinion (f. 9-18), 18 quaternions (f. 19-162), 1 cahier de 6 f. (f. 163-167 : quaternion amputé de ses deux derniers feuillets). — À longues lignes, 29 par page (just. 155 x 100 mm) ; réglure à la pointe sèche. — 2 signets de gouttière en parchemin (f. 75 et 115) ; foliotation [xviie s.] à l’encre bistre. — Minuscule gothique semihybrida libraria, une seule main. — Initiales à l’encre rouge, hautes de 2 à 6 lignes, les plus grandes à jours ; pieds de mouches tracés à l’encre rouge ; rehauts des capitales du texte à l’encre rouge. — Reliure [xviiie s. ?] en basane verte ; étiquette au dos avec titre écrit à l’encre : Constitutio[nes] et ceremoni[ae] congregatio[nis] Bu[rs]felde[nsis].

Relevé

  • F. 1-72v : Cérémonial. Intitulé des chapitres :
    • f. 1 : Prologus ordinarii divinorum nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi (édition de ce prologue ci-dessous).
    • f. 1v : Table des chapitres.
    • f. 3 : Qua disciplina quave reverentia opus Dei peragendum sit. Capitulum primum.
    • f. 4v : Quod opus Dei dicatur quodve ad ipsum pertinet. Capitulum II.
    • f. 5 : Quibus hominis quove ordine divina agantur officia. Capitulum III.
    • f. 5v : Quo loco opus Dei peragatur. Capitulum IIII.
    • f. 6 : De officio beate Marie Virginis. Capitulum V.
    • f. 7 : De officio defunctorum. Capitulum VI.
    • f. 8 : De septena penitentiali letania et horis sancte Crucis. Capitulum VII.
    • f. 8v : De ordine legentium atque cantantium. Capitulum VIII.
    • f. 11 : De nocturnis vigiliis. Capitulum IX.
    • f. 14v : De matutinis laudibus. Capitulum X.
    • f. 15 : De prima regulari. Capitulum XI.
    • f. 17v : De tercie, sexte, none et vespertini [sic] officiis. Capitulum XII.
    • f. 18 : De completorio et commemoratione sancte Marie Virginis. Capitulum XIII.
    • f. 18v : De officio divino in solemnitatibus et festivitatibus. Capitulum XIIII.
    • f. 19v : De ‘alleluia’, ubi et quando dicendum sit. Capitulum XV.
    • f. 20v : De conclusione principalis collecte in horis. Capitulum XVIm.
    • f. 21 : De commemorationibus et suffragiis in matutinis et vespertinis laudibus. Capitulum XVII.
    • f. 21v : De libris veteris et novi Testamenti qui per [f. 22] hyemem leguntur in divinis et refectorio, et qualiter partiantur. Capitulum XVIII.
    • f. 22v : De libris qui leguntur per estatem et eorum partitione. Capitulum XIX.
    • f. 23v : Qualiter lectiones in divinis aut aliunde intitulentur. Capitulum XX.
    • f. 24v : De diversitate festivitatum. Capitulum XXI.
    • f. 25 : De summis festis transferendis vel anticipandis. Capitulum XXII.
    • f. 26 : De festo duplici anticipando vel transferendo. Capitulum XXIII.
    • f. 26v : De festo simplici transferendo. Capitulum XXIIII.
    • f. 27 : Pluribus concurrentibus festivitatibus, cui earumdem asscribenda sit vespera. Capitulum XXV.
    • f. 27v : De pulsibus. Capitulum XXVI.
    • f. 29 : De luminibus. Capitulum XXVII.
    • f. 30 : De ornamentuum et insignorum usu rituque thurificandi in festis. Capitulum XXVIII.
    • f. 33 : De processione solemni. Capitulum XXIX.
    • f. 34 : De festo purificationis sancte Marie Virginis. Capitulum XXX.
    • f. 34v : De feria quarta in capite Jejunii. Capitulum XXXI.
    • f. 35v : De distributione librorum in capite Quadragesime faciendo. Capitulum XXXII.
    • f. 36 : De quibusdam generalibus in ebdomada Passionis et Palmarum. Capitulum XXXIII.
    • f. 36v : De dominica Palmarum. Capitulum XXXIIII.
    • f. 37 : De quibusdam generalibus in ebdomada Palmarum. Capitulum XXXV.
    • f. 37v : De quinta feria proxime [sic] ante Pascha, idest cena Domini. Capitulum XXXVI.
    • f. 40 : De Parasceve. Capitulum XXXVII.
    • f. 42 : De sabbato vigilie Pasche. Capitulum XXXVIII.
    • f. 43 : De solemnitatibus Pasche, Ascentionis, Penthecostes et dominicis intermediis. Capitulum XXXIX.
    • f. 43v : De festo Corporis Christi. Capitulum XL.
    • f. 45 : De festo visitationis, assumptionis beate Marie, et dedicationis ecclesie. Capitulum XLI.
    • f. 45 : De benedictione salis et aque, necnon aspersione aque benedicte. Capitulum XLII.
    • f. 46 : Qualiter se agant sacerdos et ministri ad missas conventuales. Capitulum XLIII.
    • f. 47v : Qualiter se habere debeat ad evangelium, et deinceps usque ad canonem. Capitulum XLIIII.
    • f. 50 : Quomodo se habeat sacerdos in canone et deinceps. Capitulum XLV.
    • f. 53v : De missis conventualibus in quibus unus tantum minister servit. Capitulum XLVI.
    • f. 54 : Quando plures misse conventualiter dicende sunt, et quo ordine agantur. Capitulum XLVII.
    • f. 55 : Quo ordine misse conventuales agantur privatis diebus. Capitulum XLVIII.
    • f. 55v : Qualiter conventus se agat ad missas conventuales. Capitulum XLIX.
    • f. 57 : De ‘Kyrieleyson’, ‘Gloria in excelsis’, ‘Sanctus’, ‘Agnus Dei’ et ‘Ite missa est’. Capitulum L.
    • f. 58 : De collectis summe misse. Capitulum LI.
    • f. 59v : De collectis in missis defunctorum dicendis. Capitulum LII.
    • f. 60 : De gradualibus, tractibus et ‘Alleluia’ in missis. Capitulum LIII.
    • f. 61 : De sequentiis in officio misse, quando vel quales cantentur. Capitulum LIIII.
    • f. 62 : De ‘Credo’, quibus diebus dicatur. Capitulum LV.
    • f. 62v : De prefationibus, que vel quando dicende sint. Capitulum LVI.
    • f. 63 : De ‘Communicantes’ et ‘Hanc igitur’. Capitulum LVII.
    • f. 63v : De privatis missis, et qualiter sacerdos vel ministri se habere debeant in eisdem. Capitulum LVIII.
    • f. 65 : Quo ordine vel ritu inungatur et communicetur infirmus. Capitulum LIX.
    • f. 66 : De transitu fratris infirmi morientis. Capitulum LX.
    • f. 66v : Quid agendum sit mox post obitum. Capitulum LXI.
    • f. 68 : Quando cum propria missa sepeliendus sit et quando sine missa. Capitulum LXII.
    • f. 69 : Quo ordine deferatur ad tumulum et sepeliatur. Capitulum LXIII.
    • f. 70v : Quid fieri debeat pro defuncto fratre post sepulturam ejus. Capitulum LXIIII.
    • f. 72 : De sepeliendis hospitibus. Capitulum LXV.
    • f. 72v : Explicit ordinarius divinorum nigrorum monachorum de observantia Bursfeldensi.
  • F. 75-166v : Statuts. Intitulé des chapitres, divisés en quatre distinctiones :
    • f. 75 : Prologus cerimoniarum nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi (édition de ce prologue ci-dessous).
    • f. 76 : Table des chapitres.
    • f. 77v : Début de la première distinctio.
      • f. 77v : De electione novi abbatis. Capitulum I.
      • f. 94 : De capitulo annali. Capitulum II.
      • f. 98v : De visitatione. Capitulum tertium.
      • f. 102 : De capitulo culparum et de hiis qui verbi sponte veniam petunt. Capitulum IIII.
      • f. 104 : Qua discretione et disciplina fieri debeat proclamatio. Capitulum V.
      • f. 105v : De eo qui proclamatur ab aliquo, qualiter se agat. Capitulum VI.
      • f. 106 : De discretione habenda in judiciis faciendis. Capittulum VII.
      • f. 107 : De penitentia levioris culpe. Capitulum VIII.
      • f. 107v : De penitentia gravioris culpe. Capitulum IX.
      • f. 108v : De fratre in crimine lapso. Capitulum decimum.
      • f. 109 : De fratre fugitivo. Capitulum XI.
      • f. 109v : De satisfactione tarde occurrentium ad opus Dei. Capitulum XII.
      • f. 111v : Qualiter satisfaciant qui cantando vel legendo falluntur. Capitulum XIII.
      • f. 112v : De postulante misericordiam in capitulo et reverentia exhibenda extraneis capitulum aut congregationem ex quavis causa ingredientibus. Capitulum XIIII.
      • f. 113v : De capitulo tractatuum. Capitulum XV.
      • f. 114 : De sigillo abbatis et conventus. Capitulum XVI.
    • f. 114v : Explicit prima distinctio.
    • f. 114v : Incipit distinctio secunda.
      • f. 114v : De abbate et ejus officio. Capitulum I.
      • f. 116 : De priore. Capitulum II.
      • f. 117v : De suppriore. Capitulum III.
      • f. 117v : De magistro noviciorum. Capitulum IIII.
      • f. 118v : De cellerario. Capitulum V.
      • f. 119v : De cantore et succentore. Capitulum VI.
      • f. 121 : De sacrista. Capitulum VII.
      • f. 122v : De armario. Capitulum VIII.
      • f. 123 : De vestiario. Capitulum IX.
      • f. 124 : De infirmario. Capitulum X.
      • f. 125 : De portario. Capitulum XI.
      • f. 125v : De hospitalario. Capitulum XII.
      • f. 126 : De sacerdote et ministris ebdomadariis. Capitulum XIII.
      • f. 128 : De ebdomadario invitatorii. Capitulum XIIII.
      • f. 128v : De ebdomadario servitore coquine. Capitulum XV.
      • f. 130 : De ebdomadariis ad mandatum hospitum. Capittulum XVI.
      • f. 130v : De ebdomadario lectore mense.
    • f. 131 : Distinctio tertia.
      • f. 131 : Et primo de susceptione et institutione noviciorum. Capitulum I.
      • f. 133 : De professione noviciorum. Capitulum II.
      • f. 134 : De lectione regulari. Capitulum III.
      • f. 134v : De lectione collationali et bibere. Capitulum IIII.
      • f. 135v : De recollectionibus. Capitulum V.
      • f. 136 : De confessione sacramentali, confessoribus, missarum celebratione et sacra communione. Capitulum VI.
      • f. 138v : De illusis nocturno somno. Capitulum VII.
      • f. 139 : De conservatione dominici Corporis et reliquiarum. Capitulum VIII.
      • f. 139 : De labore manuali. Capitulum IX.
      • f. 140v : De silentio. Capitulum X.
      • f. 141 : De mutuis colloquiis, id requirat de quibus et quomodo fieri debeant. Capitulum XI.
      • f. 142 : De dirigendis in viam fratribus. Capitulum XII.
      • f. 143 : De rasura fratrum. Capitulum XIII.
      • f. 143v : De minutione generali. Capitulum XIIII.
      • f. 144 : De balneis fratrum. Capitulum XV.
      • f. 144v : De jejuniis et abstinentiis lacticiniorum. Capitulum XVI.
      • f. 145v : De mixto, quando et quomodo sumendum est. Capitulum XVII.
      • f. 146 : De refectione fratrum. Capitulum XVIII.
      • f. 148 : De refectione servitorum. Capitulum XIX.
      • f. 148v : De pueris seu adolescentibus et senibus. Capitulum XX.
      • f. 149v : De mandato fratrum. Capitulum XXI.
      • f. 150v : De dormitorio et lectisterniis fratrum. Capitulum XXII.
      • f. 151 : De modo fratrum collocandi se, dormiendi et surgendi. Capitulum XXIII.
      • f. 151v : De habitu et vestitu fratrum. Capitulum XXIIII.
      • f. 153 : De susceptione episcopi vel legati. Capitulum XXV.
      • f. 154 : De susceptione hospitum. Capitulum XXVI.
      • f. 154v : De hospitibus ordinandis. Capitulum XXVII.
      • f. 155v : De hospitibus volentibus nobiscum commorari. Capitulum XXVIII.
      • f. 156 : De infirmis extra infirmitorium. Capitulum XX.IX
      • f. 156v : De infirmis qui sunt in infirmitorio. Capitulum XXX.
    • f. 157v : Incipit distinctio quarta.
      • f. 157v : De conversis, qualiter suscipiantur et probentur. Capitulum primum.
      • f. 158 : De dicendis horis et modo orandi conversorum. Capitulum II.
      • f. 160 : De tempore surgendi et intrandi ad ecclesiam, et quando a labore abstineant conversi. Capitulum III.
      • f. 160v : De silentio et ceteris in quibus conversi se debent conformare monachis. Capitulum IIII.
      • f. 161v : De confessione et communione conversorum. Capitulum V.
      • f. 162 : De donatis, qualiter suscipiantur. Capitulum VI.
      • f. 162v : De professione donatorum. Capitulum VII.
      • f. 163 : De vestitu et dormitione donatorum. Capitulum VIII.
      • f. 163v : De labore et orationibus donatorum. Capitulum IX.
      • f. 164 : De refectione et abstinentia donatorum. Capitulum X.
      • f. 165 : De silentio et disciplina donatorum. Capitulum XI.
      • f. 165v : De confessione, communione et capitulari proclamatione donatorum. Capitulum XII.
    • f. 166 : Expliciunt cerimonie nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi.

Edition

Prologue du cérémonial.

F. 1 : Prologus ordinarii divinorum nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi.

  • Quia prophetico oraculo Dominum in tympano et choro laudare jubemur, congruum prorsus videtur ut qui in tympano regularium observanciarum uniformi ad laudem ipsius militare satagimus, in concordi etiam divinorum officiorum choro servitutis nostre pensum exsolvere studeamus, quatenus ex omnimoda exteriorum exercitiorum conformitate, animorum quoque in nobis unitas foveatur et representetur. Quamvis enim in regula sanctissimi patris nostri Benedicti certa divinorum officiorum ordinatio generali quadam determinatione conscripta habeatur, nulla tamen in ea de officio sacri altaris, quomodo videlicet vel quo studio et reverentia vel disciplina ipsum frequentandum sit a monachis, facta mentio invenitur. Cum profecto nostris temporibus passim omnes fere monachi ecclesiasticis ordinibus inservire noscuntur, sed neque officio beate Marie Virginis, de agenda mortuorum, de septena penitenciali, de horis sancte Crucis, de Rogationibus aliisque rationabiliter introductis narratio quantumlibet parva verbi reperitur. Illa insuper que sermone luculento de officio divino in jam dicta regula sunt exarata, obtexit diutine et diversimode observatus contrarius usus, ita ut nec in formalibus neque in materialibus regularis dispositio observari comprobetur. Rituum quoque et usuum juxta temporum qualitatem in agendis divinorum consuetorum pari inconvenientia introducta diversitas, animorum etiam diversitatem parturisse ac parturire non ambigitur, dum sue institucionis morem preferre et pertinacius defendere quisque nititur. Nos igitur, puritati sanctissime regule nostre ac uniformitati pacis nutriti inherere possetenus cupientes, sacrorum conciliorum decretis et orthodoxorum [f. 1v] patrum institutis, necnon bene currentium monachorum usuariis provida circumspectione perlustratis, generalia quedam divinum officium in communi conscientia qua regularibus institutis consonare sancteque simplicitati pro humilitatis custodio congruere videntur, sancrosancte generalis synodi Basiliensis et apostolica auctoritate suffulti, in unum ex premissis comportantes, maturiori consilio capitulariter congregati in omnibus monasteriis nostris uniformiter observanda decrevimus, nisi forsan aliquibus sui dispositio monasterii vel ecclesie, personarum paucitas, temporalium seu cujuslibet rei necessarie defectus insupplebilis, vel similis necessitatis casus in quibusdam impedimentum prestet, aut certe contraria vel difficilis cujuslibet loci obsistat consuetudo que videatur a nostris illic commorantibus absque scandalo intermitti vel immutari non posse. In quibus casibus visitatorum aut capituli annalis consilium requirendum est et eorum arbitrio agendum. Illa vero que hec non habentur aut minus clare exprimuntur ordinationi et interpretationi cujuslibet abbatis, relinquuntur visitatorum et capituli nostri prefatorum approbatione vel reprobatione, in talibus semper salva. Specialia vero divini officii in libris choralibus diligenter consignata, brevitatis studio hic transilientes, hoc potissimum ammonemus ut illa que certis temporibus sive festivitatibus asscripta inveniuntur, suis temporibus semper, alia vero de triennio in triennium conventualiter legantur, ut sic, ex diligenti agendorum previsione, acceptior Deo devocio ac gratior hominibus edificatio salubriter offerantur, et ignorantia, mater erroris, a finibus nostris eminus propellatur. Explicit prologus.

Prologue des statuts.

F. 75 : Prologus cerimoniarum nigrorum monachorum ordinis sancti Benedicti de observantia Bursfeldensi.

  • Quoniam apostoli Pauli « de sollicitudine servande de unitatis spiritus, in vinculo pacis » Ephesiis [4, 3] principaliter facta obsecratio, ex precedentis et subsequentis sermonis contextu, nobis in una spe vocationis nostre, sub unius professionis voto, sub una eademque regula uni Domino militantibus verius convenire comprobatur, cupientes vocationem nostram facere certam, necessarium existimavimus dare operam ut in observanciis regularibus uniformes inveniamur, quatenus unitatem spiritus interius, idest in cordibus conservandam, foveat et representet uniformitas exterius servata in moribus. Quod profecto competentius et perfectius fieri poterit, si ea que agenda sunt fuerint stilo commendata, si omnibus qualiter sit vivendum et conservandum scriptura teste innotescat, si mutare vel addere aut minuere nulli quicquam liceat propria voluntate, ne si minima neglexerimus, paulatim defluamus. Quamquam enim certam a sanctissimo patre nostro Benedicto conscriptam teneamus vivendi regulam, non quidem initium conversionis dumtaxat, quemadmodum humilis illius insinuare videtur confessio, sed totius etiam perfectionis summam ut credimus suis professoribus demonstrantem, constat tamen professores eosdem, sub dicta videlicet regula militantes, pro diversitate locorum seu novarum institutionum, in suis ritibus et consuetudinibus plurimum esse dissimiles, in hiis precipue que explicite non continentur in regula memorata. Insuper etiam contentarum in eadem regula quedam non eodem sensu vel intellectu ab omnibus, sed a diversis diversimode [f. 75v] accipi et observari notorium est. Quapropter diversitatem seu dissimilitudinem hujuscemodi, que noverca pacis est repudiare et ejusdem pacis amicam conformitatem strictius amplecti volentes, pleniori cerimoniarum rituum et consuetudinum nostrarum conscriptioni operam dedimus ; diversisque diversorum cenobitarum, et presertim sub dicta regula Domino militantium, visis et examinatis institutis, non quidem veterum traditiones quasi contenendo negligentes, sed ex hiis que, ut diximus, varia sunt, nec omnia nostris temporibus aut locis conveniunt, veluti ex diversis floribus, apum more mel ad unum alvearium comportantium, ea que viciniora regule, ac religiosis et disciplinatis instituendis moribus, necnon tam animabus quam corporibus curandis, locorum, temporum et personarum, qualitatibus ceterisque circumstantiis debite pensatis utiliora indicavimus, studiose colligentes. In primum congessimus opusculum que etiam capitulariter congregati, necnon tam generalis Basiliensis synodi quam apostolica auctoritate suffulti, saniori consilio instituimus in omnibus monasteriis nostris uniformiter observanda. Singulis nichilominus quibusque abbatibus sive rectoribus principalibus cum fratribus suis, in hiis potissimum q; observantias vel exercitia corporalia respicere videntur, si et quando opus perspexerint dispensandi sua sit salva potestas. Ita tamen ut miminerint hujusmodi potestate non abuti, cum utique non in destructionem, sed in edificationem dispensatio eis credita sit. Alioquin si qui secus egerint, pro sue temeritatis presumptione capituli annalis arbitrio digna animadversione puniantur. Pretera scrupulosis consulendo conscienciis volumus, et declaramus transgressores statutorum et ordi[f. 76]nationum nostrarum hujusmodi dumtaxat ad penam et non ad culpam, nisi ex contemptu, obligari. Et quia observantiam nostram regularem secundum directionem cerimoniarum nostrarum prout premittitur modificatam, sufficere ad salutem confidimus, idcirco ipsas cerimonias in toto vel in parte discussioni quorumcumque doctorum exponere districtius inhibemus, statuta capituli nostri annalis pari cum sacris canonibus auctoritate fulciri gratulantes.
  • Placuit autem pro legentium ampliori capacitate et occurentium dubiorum faciliori in solutione, presens opusculum in quatuor partiri distinctiones. In quarum prima continentur ea que pro communi conservatione utriusque status monasteriorum nostrorum deservire noscuntur. In secunda, officia singularibus personis injuncta distinguntur. In tercia, observancialia et exaratia generalia comportantur. In quarta vero, status conversorum et donatorum fratrum declaratur. Itaque, ne per oblivionem, que negligentiam parit, remisso descensui aditus quomodolibet pandatur, volumus infrascripta singulis annis ad minus semel palam in conventu legi, ultima distinctione et tribus capitulis prime distinctionis dumtaxat, exceptis que locis et temporibus suis, coram illis quorum interest legi pariformiter decernimus. Cumque inter legendum occurrerit quod minus diligenter practicarum fuerit, si abbas in causa creditur, per priorem aut confessorem suum humiliter et oportune avisetur. Si vero aliorum quispiam culpabilis comprobatur, abbati aut priori notificetur ; per quos, si errata minime corriguntur, ad visitatores suo in tempore absque dissimulatione utrorumque negligentia deferatur.

Historique

Il s’agit, d’après le recensement de Mgr Martimort, du plus ancien exemplaire subsistant du « cérémonial » de Bursfeld.

La date du manuscrit (abbaye d’Egmont, dans le diocèse d’Utrecht) se trouve dans un colophon, au bas du f. 166 : Scriptus et correctus est presens liber in monasterio Egmundensi, ordinis sancti Benedicti, diocesis Trajectensis, provincie Coloniensis, anno Domini 1502, 10 kalendas januarii.

Extrait copié sur les deux des trois premiers feuillets de garde (f. I-II). F. I : Ex libro primo Joannis Tritbernii, abbatis Spanheimensis, de viris illustribus ordinis sancti Benedicti. Cap. 12. De ultima reformatione Bursfeldensi. L’auteur de cet ajout a donné son nom et une date sur la contregarde du premier plat : Frater Hieronymus Le Juge. 1600.

Nombreuses notes marginales du xviie siècle (surtout dans la partie cérémonial), dues à l’intervention d’au moins trois mains : « notas », comparaisons avec le cérémonial de Chezal-Benoît, références de citations non explicites du texte.

F. I : Ex-libris biffé.

Mention d’appartenance [xviie s.]. F. I : Ex libris bibliothece communis congregationis sancti [barré :] Benedicti [et surchargé par la même main :] Mauri. Ex-libris et cote de Saint-Germain-des-Prés [xviiie s.], f. I : Sancti Germani a Pratis  N. 1381.

Bibliographie

Martimort (Aimé-Georges), La documentation liturgique de Dom Edmond Martène, Vatican, Biblioteca apostolica Vaticana, 1978 (Studi e testi, 279), p. 561.

Samaran (Charles) et Marichal (Robert), Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, t. III. Paris : C.N.R.S., 1974, p. 349.

Lebigue (Jean-Baptiste), « Les cérémoniaux manuscrits à la fin du Moyen Âge », dans Les cérémoniaux catholiques en France à l’époque moderne : une littérature de codification des rites liturgiques, dir. Cécile Davy-Rigaux, Bernard Dompnier et Daniel-Odon Hurel, Turnhout : Brepols, 2009 (Église, liturgie et société dans l’Europe moderne, 1), p. 51.

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2007-02-23 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Cérémonial et statuts de Bursfeld ( Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 13925 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 46 / .