< Notice 44>

Réduction des fondations du couvent des célestins de Paris

Identification

Usage : Paris, couvent des célestins

Datation : Paris, 1436 ou peu après (partie primitive), complété jusqu’à la fin du XVe s.

Post : 1435

Ante : 1501

Description

Codicologie

Parchemin, 9 f., 303 x 206 mm. — Réglure à l’encre (just. 225 x 153 mm). — Textualis libraria (pour la partie originale). — Initiale « puzzle » filigranée, associée à une bande de demi-fleurs de lis alternativement bleues et rouges (f.  1 : début du prologue) ; lettres de couleur, rouges ou bleues, hautes de deux lignes (début des articles) ou d’une ligne (début des paragraphes énumérant les réductions)  ; pieds de mouche de couleur. — Reliure en parchemin [xviii^e s.], plats aux armes des Célestins de Paris, avec l’inscription : « CŒLESTINORVM B. MARIÆ DE PARISIIS. »

Relevé

• Ce texte qu’Auguste Molinier a fait connaître en l’éditant dans les pièces justificatives de son ouvrage fondateur sur les obituaires français au Moyen Âge méritait de figurer dans ce catalogue. Quelques améliorations mineures ont été apportées, notamment dans la ponctuation du prologue, qu’un parti de fidélité au manuscrit rend plus lisible. Mais c’est surtout l’intérêt liturgique de cette pièce qui a poussé à en redonner ici une nouvelle édition. La forme choisie par les auteurs de ces réductions de fondations est totalement différente de l’organisation usuelle des obituaires puisqu’il n’est pas question d’anniversaires, mais de messes quotidiennes, hebdomadaires, déterminées par le temporal. Les fondations sont réparties « par lots » entre les hebdomadiers du couvent : autant d’indications précieuses sur l’organisation du culte. On aurait peu de chances d’en retrouver la trace dans un ordinaire ou un coutumier, et une reconstitution à partir d’un obituaire serait impossible, sinon fort laborieuse.
• Ce manuscrit appartient aussi à tout un groupe de témoins d’une remise en ordre du culte dans le couvent des célestins de Paris dans la décennie 1435-1445, passant par la copie d’un ensemble de livres liturgiques (bréviaires, psautiers, prosaire, obituaire, cf. notice n° 56, notice n° 85, notice n° 86, notice n° 87, notice n° 88, notice n° 89, notice n° 90, notice n° 91, notice n° 92, notice n° 93, notice n° 94) et la rédaction de rubriques générales en tête de certains d’entre eux (notice n° 87). On retrouve ici la facture sobre et soignée des premiers, et le caractère pragmatique qui a dirigé la composition des secondes. Les difficultés financières rencontrées par les célestins de Paris pendant l’occupation anglaise, auxquelles font écho ici maintes considérations sur la diminution ou la perte des revenus acquis auparavant, ont sans doute eu des répercussions sur la vie religieuse et cultuelle du couvent, et suscité ce mouvement de réorganisation générale. Ce n’est sans doute pas un hasard si la partie primitive de ce manuscrit (f. 1-7v) est précisément datée de 1436, année de la libération de Paris.
• Enfin, la mention de nombreuses tables affichées dans l’église et les chapelles du couvent de célestins de Paris, tables qu’on devine munies de prescriptions liturgiques précises, témoigne de l’existence et du nombre sans doute élevé de ce genre de documents, rarement conservés, du moins en France.

Edition

F. 1 : Prologus in reductionem fundationum hujus monasterii celestinorum de Parisius.

• Cum apud ecclesias cathedrales collegiatasque consuetudo usitata, laudabilis atque probata, sit ut prebendati in eisdem, unanimi assensu, sepius ad onera spiritualia, utpote missarum, obituum ceterorumque exercitiorum spiritualium, se et suos successores, cum casus obvenerit, obligent in perpetuum, quod ideo fit ut fructus prebendarum, qui in inicio fundationis tenues et modici valoris extiterunt, uberiores succrescant, quippe qui ad talia onera non sine emolumento sufficienti reddere se teneantur astrictos. Quod utique juri consonum videtur, quia, secundum dictum Apostoli, « qui altari servit de altario vivere debeta ». Laudabilius tamen hec consuetudo locum habere dignoscitur apud approbatos monachos, qui ad onera spiritualia suscipienda, non propter lucrum temporale ex hiis redundans, principaliter afficiuntur. Nempe qui non solum hec omnia terrena, intentione corrupta, non appetunt, ymo etiam tanquam stercora ea arbitrantur ut Christum lucri faciant b, ab hiis tamen non omnimode exui possunt quin quadam naturali necessitate propter victum et vestitum, quibus carere non possunt, circa ea versari quodam modo habeant et affici ? Sed ad tales fundationes acceptandas principaliter moventur, ut, quia hoc sit ad laudem Dei et salutem animarum, et numero et merito in sancto Dei servitio multiplicari queant. Quippe qui in inicio in pluribus monasteriis tenuiter fundati fuerunt, et si sic semper perstitissent, propter suorum locorum penuriam ad tantum numerum fratrum, sicuti sunt, numquam attigissent : et ideo justa et rationabilis causa fuit eis onus super onus addere, ut emolumentum super emolumentum accrescat et ut augeantur incrementa frugum suorum, ac deinde in ovili Dei pascua semper pastor inveniat c, quo fiat ut multiplicentur oves gregis. Verumtamen et ut ad discussionem casus propter quem hoc opus assumptum est, qui conscientias quorumdam fratrum reddit perplexas, veniamus, sciendum est quod, licet aliqua monasteria ad certas fundationes missarum, obituum, seu ceterorum exercitiorum spiritualium, tanquam perpetuis temporibus duraturas, obligata sint, nexus tamen hujusmodi obligationis non ita ligat ut nunquam solui queat, et ideo ad cognoscendum quante fortitudinis existat sano intellectu indiget. Quia sepius ad arbitrium boni viri recurrendum est in talibus, ut puta quod, licet tales conventiones pure sint et absque ulla conditione expressa, ex se tamen tacitam conditionem important, qua adveniente, consequens est ut nexus ipsarum quo pars una ligabatur dissolvatur. Verbi gratia, et ut ad id quod queritur descendamus, presens venerabile monasterium Beate Marie celestinorum de Parisius, quia in sui prima institutione pauperrime dotatum fuit, adeo quod pauci fratres qui tunc temporis in eodem monasterio serviebant egestatem magnam pro suis necessariis habendis patiebantur ; quapropter ad plurima onera spiritualia, qualia in religione consuetum est suscipere, tanquam perpetuis temporibus duratura se et suos successores successu temporis astrinxerunt, ut ex obventione fructuum adjecta illi oneri possent sibi melius in necessariis providere, et ut numero et merito ad laudem Dei ac salutem animarum valeant in sancto Dei servitio multiplicari. Hec fuit eorum intentio, et non alia. Sed quia nichil in hiis que sub celo sunt agitur, quantecumque durationis existant, quin successu temporum ad nichilum seu ad non esse deveniat, quia semper ex alteratione et vicissitudine temporum oritur alteratio et vicissitudo rerum, quod satis clare innuit ille qui dixit :
  • Versusd
  • « Non eodem cursu respondent ultima primise » ;
• ideo secundum juris equitatem tales fundationes tantum extendi debent [f. 1v] et tantam perpetuitatem important quantam et obventiones temporales ex eis redundantes durationem habere dignoscuntur. Nam obventiones ille sunt in causa propter quam talia onera suscipiuntur, et regula talis habetur quod cessante causa cessat effectus. Item beneficium datur propter officium et, per consequens, beneficium est causa suscepti officii. Quo casu, si beneficium esse desierit, ad susceptum officium quis non tenetur. Iterum prout supra, qui altari servit de altario vivere debetf : victus proveniens ex altario est causa servitii facti. Quo cessante, licite potest omitti consuetum servitium ; ad quod quis non tenetur, nisi ex sola obventione. Sic dicendum est in presenti negocio, quia pari passu ambulat. Et hoc est verum, dummodo non ex dolo seu culpa fratrum reditus dictarum fundationum deperditi fuerint, quia tunc non absolverentur ab onere. Et quod dicitur de totali perditione fructuum, idem judicium est, referendo singula singulis, de partis amissione, quia secundum quotam tollitur obligatio. Verum quia « dignus est operarius mercede sua »g, prout attestatur Veritas, quid austerius et contra jura caritatis agi patet quam velle fratres ad talia onera teneri importabilia, cum ipsa Veritas alio loco dicat : « Jugum enim meum suave est, et onus meum leveh. » Importabilia enim dicuntur, quia portantes se semper aggravant, absque ullo additamento substentationis. Quapropter reicienda sunt, ne asellum precipitando sub onere in foveam ruere contingat ; hoc est ne nimio onere corda fratrum graventur, pre lassitudine deficientes, in via non invenientes locum ubi respirent atque ubi apponant manum suam ut metant et manipulos colligant. Attamen in limitatione seu reductione talium caute ambulandum est, ut omnis tergiversatio quorumdam tollatur, ne videlicet quis propria auctoritate hoc attemptet  sed opus est ut licentia summi pontificis auctorisantis se intercedat. Patiuntur enim quamplures scandalum, nisi hoc fiat in die, hoc est in manifestatione veritatis clariore luce meridiana : tunc enim non invenit pes talium scopulos quibus offendatur ad petram scandalii. Hoc dico propter scrupulosam quorumdam conscientiam, qui quadam perplexitate sepius involvuntur in hiis que licite fiunt, et hoc justo Dei judicio, quia tales consueverunt suo proprio consilio magis inniti quam alieno. Hec autem omnia que supra descripta sunt sub hoc fine concluduntur ut videlicet per ea denotetur quod juste, debite ac rite, facta est reductio presens missarum et obituum hujus venerabilis monasterii, quorum reditus, non dolo seu culpa fratrum, sed aliunde in toto vel in parte sunt anullati. Et ut iterum calumpniandi tollatur omnis occasio, et ne quis suspicetur falcem propriam missam in messem alienam fuisse, hoc non propria auctoritate usurpatum, sed de licentia summi pontificis roboratum est. Decennium enim vel circa jam transactum est quod reverendus pater in Christo frater Jo[hannes] Ballandi, qui officio provincialatus hujus provincie tunc temporis fungebatur, pro negociis ejusdem provincie apud fratres nostros Ytaliam commorantes se transtulerat : qui cum apud Romam per aliquot dies moram protraheret, accersitus a domino nostro domino Martino papa quinto ad familiare fuit colloquium. Cui post multa grata colloquia inter cetera ventum est ad discutionem talium reductionum, et deductione rei, prout veritas erat sibi facta, tandem ore suo proprio dixit justum esse reductionem fieri in talibus. Insuper et ex superhabundanti adjecit : « Licentiam, potestatem et auctoritatem tibi et tuis successoribus in reductione talium fundationum ordinem vestrum concernentium do et concedo. » Verumtamen hoc opus usque ad presens dilatum est, eo quod non fuit qui illud requireret aut instaret, insuper nec erat qui adjuvaret : et sic quasi sub dissimulatione totum tempus illud pertransiit. Nunc autem venit tempus in quo reverendus pater in Christo frater Odo Regis, prior provincialis hujus provin[f. 2]cie, videns quod hec erat bona negociatio, « misit manum suam ad fortia »j, alleviare volens onera illa portantes se aggravantia. Et quia in aliis negociis arduis factum sui provincialatus concernentibus prepeditus erat, de hock per se agere non valuit. Sed quia qui per alium facit per seipsum agere videtur, vices suas quoad hoc commisit reverendo in Christo patri, fratri Symoni Inventi, suo vicario generali ac priori hujus venerabilis monasterii, omnimodam potestatem suam sibi concedens. Cum quo adjunxit venerabiles in Christo patres, fratrem Johannem Hanon, priorem monasterii de prope Meduntam, Blanchetum Duri, priorem monasterii de Marcoussiaco, et fratrem Laurentium Aussoul, procuratorem hujus loci, eis tribus dans quoad hoc similem potestatem. Qui insimul pro hac re coadunati, visis et attentis ac diligenter examinatis hiis que videnda, attendenda et examinanda principaliter in presenti negocio fuerant, tandem post decursum plurium dierum, quia hoc non erat opus unius diei, ipsum consummaverunt, et in hanc formam que sequitur, prout unctio Spiritus Sancti docens de omnibus eos edocuit, finaliter redegerunt.

Sequuntur fundationes hujus monasterii cum reductionibus ac valore earum.

• Et primo et principaliter :
• Rex Karolus quintus, fundator et constructor ecclesie hujus monasterii extitit, qui plura bona nobis fecit, et inter cetera cc libras parisienses dedit, que assignate fuerunt super terram de Porchefontaine et suas pertinentias. Et propter hanc causam, qualibet die pro ipso celebratur una missa privata.
• Item fundatio duarum missarum quotidianarum, quas fundavit defunctus Jacobus Marcelli, qui a longo tempore fundaverat quandam parvam ecclesiam in hoc loco antequam fratres collocarentur, et partem hujus monasterii construi fecerat. Que quidem misse fundate fuerunt in valore xl librarum parisiensium assignatarum super terram de Larres prope Meldunum. Hec terra cum suis pertinentiis a longo tempore nil valuit ; et cum tempus pacis redibit, vix poterit valere annuatim quatuor libras parisienses redituales.
• Hee due misse cum fundatione regis Karoli quinti reducuntur ad magnam missam conventualem et ad officium divinum, attento quod, in ceteris monasteriis, missa conventualis attribuitur ipsis fundatoribus nec aliud onus habere consueverunt : et etiam majoris est meriti propter assistentiam fratrum in caritate et devotione Deo servientium. Et hanc missam in tabula habet primus ebdomadarius.

• Fundatio unius misse per ebdomadam pro domino Philippo de Molinis, quondam episcopo Noviomensi, que missa semel in quolibet mense conventualis, et alta celebrabatur de nostra Domina, et in mense frebruarii [sic] bis cantabatur. Item alie xii misse de ‘Requiem’ basse, que quolibet anno dicebantur loco illius responsorii ‘Libera me, Domine, de morte eterna’, quod omni die dicebatur post ‘Preciosa’ pro dicto episcopo. Sciendum pro hiis quod, licet de bonis hujus domini huic monasterio multa bona evenerint et diversis vicibus, pro eodem tamen magnum onus sustinere consuevit : ut puta, tenebantur ad prefatas missas, ad duos obitus in anno, ad fundationem unius fratris, ad antiphonam ‘Salve regina’, que dici consuevit in fine gratiarum prandii. Et in quadam missa quotidiana, que celebrari consuevit in navi in altari Sanctorum Jacobi et Christophori, celebrans tenetur dicere pro ipso episcopo unam specialem collectam. Item omnes celebrantes in cappela infirmarie tenentur habere specialem memoriam de ipso. Item inhumatus est in choro ecclesie, in decenti loco, quasi in medio ipsius. Pro hiis omnibus inter cetera que fuerunt ecclesie collata, habemus domum nostram sitam in Phallis ad signum Galee. Item semel recepimus quadringentos fratres pro fabrica infirmarie. Item habuimus ab executoribus ipsius episcopi xx libras parisienses redituales, sitas in Picardia supra terram de Mesmy prope villam Sancti Quintini, de quibus, quia [f. 2v] gaudere non poteramus, alieniate fuerunt magistro Quintino Massue, magistro requestarum hospicii regis, precio cc francorum, pro quibus pecuniis sic receptis assignavimus xii libras parisienses recipiendas super locagia camerarum de Galiache, et hoc pro fundatione que fieri debet in capella infirmarie, secundum tenorem cujusdem [sic] tabule ibidem appense. Et propter hanc causam date fuerunt a dictis exequutoribus prefate xx libre parisienses, prout in eadem tabula plenius denotatur. Plura alia bona a prefato domino episcopo huic monasterio data fuerunt ; sed quantum seu quid et in quibus assignata seu designata fuerint, an si bene proveniant annon, quia scriptum non reperitur, ignoratur.
• Item fundatio unius misse per ebdomadam pro magistro Johanne de Coifiaco, qui inhumatus est in introitu ecclesie a parte claustri, qui dedit, pro hac fundatione et etiam pro fundatione duorum fratrum, duo milia quingentos francos et unam domum cum certis vineis sitis in territorio de Vanves prope Parisius. Hec domus cum dictis vineis, quia admortizari non potuit a religiosis Sancte Genovefe, in quorum censiva erant, alienata fuit precio cccc librarum parisiensium. De hiis omnibus pecuniis, aut saltem de majori parte, empta fuerunt nemora cum stangnis logie de Viermes ; et quia pro illis habuimus processum contra religiosos Regalis Montis, tandem ut liti finis imponeretur de concordia utrarumque partium, dimisimus ipsis religiosis totum jus quod habebamus in illis nemoribus et stangnis, et pro recompensatione habuimus ab ipsis c francos redituales admortizatos, percipiendos super receptam vicecomitatus D’Arques in Normania.
• Hee due misse per ebdomadam, videlicet pro domino episcopo Noviomensi et pro dicto magistro Johanne de Coifiaco, reduncuntur ad unam missam per ebdomadam et transferuntur ad fratres nostros de Senonis, quia, licet plura bona fecerint, illa tamen que dederunt in suis fundationibus non sunt tanti emolumenti sicut fuerunt tempore quo primitus acceptata sunt.
• Attamen illa missa de beata Virgine cum nota solita dici pro dicto episcopo semel in quolibet mense in conventu isto celebrabitur ; loco quarum transferimus predictis fratribus nostris de Senonis alias xii missas de ‘Requiem’ que loco de ‘Libera’ dicebantur.

• Fundatio unius misse alte in anno in cappella domini Philippi de Maiseriis, de festo dedicationis ejusdem cappelle, in die sancti Johannis evangeliste post Natale, cum secunda oratione de dicto sancto, et tercia ‘Inclina’ pro dicto domino Philippo, nobilil milite et quondam cancellario regni Cipri, in capitulo nostro sepulto. Qui inter ceteros benefactores nostros hanc religionem miro semper coluit affectu et hoc monasterium magnifice in bonis ampliavit. Unde edificavit intus quandam domum cum parvo claustro et optima cisterna. Item ibidem quandam construxit cappellam devotissimam in honore beate Marie Virginis, et eam optime depingi et solemniter dedicari fecit. Pro quibus edificiis ultra tria milia francorum exposuit, atque eandem cappellam vasis pluribus argenteis et diversis ornamentis reliquiisque preciosis decoravit. Insuper, pro dotatione ejusdem, octingentos francos soluit ac, pro eadem, a domino Karolo rege quinto admortizationem quatuor viginti librarum, etiamsi in feudo et media justicia existant, cum vendis et quinto denario, et per thesaurum expeditam impetravit. Item vineam nostram seu claustrum plantari fecit suis expensis, et pro lapidibus murorum dicti clausi et torculari, et pro pluribus reditibus, qui supra domum Roberti Testardi erant, adquirendis, pro depositoque et libraria nostris pluribusque aliis utilibus faciendis de suis pecuniis, ultra vi^C francos exposuit. Derelictoque seculo, in dicta domo vitam multum religiosam usque in finem vite sue duxit. Dimisit etiam nobis plures reditus et multa volumina librorum. Et per amiciciam et noticiam ipsius pie memorie, dominus Leo, quondam rex Armenie, fuit intus sepultus [f. 3] ; occasione cujus ultra iii^M francos habuimus pro reditibus emendis. Insuper fundavit in dicta sua cappella et ante majus altare duos cereos de cera alba, que dicitur virginea, qui dicuntur cerei pacis. Et debent accendi a principio Sacramenti usque ad perceptionem totalem ejusdem, secundum quod declaratur in tabulis vitro coopertis, affixis tam in predicta cappella quam in choro prope sacristiam. Et pro horum fundatione ac domus sue substantationem, x libras redituales supra domum dicti Roberti Testardi dedit, et quatuor insulas in fluvio Secane conjunctas nostris, quas emit ; item etiam lx francos in reditibus perpetuis convertendos. Et breviter maximorum beneficiorum nobis liberalis largitor extitit.
• Fundatio unius misse de defunctis cum nota semel in anno, scilicet feria quarta post Pascha, pro Johanne Cudoe et uxore sua, civibus Parisiensibus, qui dederunt nobis certam partem terre quam habebant in clauso vinearum nostrarum de Parisius.
• Has supradictas missas altas, videlicet quolibet mense de nostra Domina pro episcopo Noviomensi, dedicationis cappelle domini Philippi de Maiseriis, et istam de ‘Requiem’ pro Johanne Cudoe et suis, ac etiam supervenientes altas et missas obituum tenebitur dicere secundus ebdomadarius.

• Fundatio unius misse quotidiane pro venerabili collegio secretariorum et notariorum clericorumque domini nostri regis, tam vivorum quam mortuorum. Que die dominica dicitur de Sancto Spiritu basse ; et post vesperas dicitur cum nota officium mortuorum, cum tribus tamen lectionibus, et laudibus basse, sine invitatorio. Die lune, missa de mortuis, cum nota ; die martis, de sancto Johanne evangelista ; die mercurii, de sancto Matheo ; die jovis, de sancto Luca ; die veneris, de sancto Marco ; et die sabbati, de nostra Domina, cum nota ; nisi occurrerint aliqua impedimenta propter que opporteat missas altas dici basse, et etiam vigilias mortuorum, seu omnino dimitti, prout consuetudo satis declarat et in duabus tabulis prope eorum altare positis ostenditur. Ab hoc venerabili collegio habemus unam bursam sicut habent ipsi notarii, quam quolibet mense recipimus in audientia domini nostri regis, et xxv libras parisienses redituales super heredibus domini Girardi de Moneacuto. Item recepimus ab eis ultra mille francos pro edificiis nostris, ac jocalia et ornamenta varia. Item occasione dicti collegii a pluribus ipsorum et aliis recepimus in diversis fundationibus et elemosinis ultra x milia francos ; omnique anno, in festo sancti Johannis ante portam latinam, conveniunt ad ecclesiam nostram et faciunt celebrari unam missam solemnem pro confraternitate ipsorum, prandentque intus in sua aula, et dant xl solidos pro pictantia, cum certis tedis et cereis pro luminario, ut moris est. Hanc missam quotidiana habent tercius et quartus ebdomadarii in tabula.

• Fundatio unius misse quotidiane de tempore, cum psalmo ‘De profundis’ et orationibus ‘Inclina’ et ‘Fidelium’ post missam, pro domino Ludovico duce Aurelianensi, filio predicti domini regis Karoli quinti, et ejus consorte. A quo habuimus c libras redituales admortizatas, ac admortizationem et quintum denarium aliarum c librarum parisiensium ; et ultra ii^M francos, cum pluribus jocalibus aureis, scilicet calice sancti Petri Celestini, et plucra cruce, aureis et aliis argenteis, et pluribus libris, et ornamentis de pannis aureis et sericis ecclesiasticis. Fecitque fieri pulcherrimam illam capellam que est in parte dextra chori nostri. Et non solum huic loco plura bona fecit, sed etiam ecclesiam et claustrum de Amberto de novo solemniter reedificavit. Ac etiam aliis monasteriis religionis nostre largia beneficia, tam in reditibus, admortizationibus, jocalibus, ornamentis, pecuniis quam aliis rebus, impendit. Defunctusque est Parisius anno Domini m^o cccc^o vii^o, in die sancti Clementis, scilicet xxiii^a die mensis novembris, et in predicta cappella sua sepultus. In qua etiam tenere debemus duos cereos [f. 3v] albos, ardentes a consecratione usque ad perceptionem corporis Domini nostri Jhesu Christi. Et hanc missam habent in tabula quintus et sextus [ebdomadarii].

• Fundatio unius misse quotidiane pro magistro Reginaldo Ruffi, quondam notario domini nostri regis, in introitu chori nostri sepulti, a quo habuimus multa bona ad valorem iiii^M scutorum auri et amplius, nam primitus in vita sua fundavit unum fratrem intus, deinde unam missam quotidianam ; et pro hiis omnibus dedit ii^M scuta auri et xxiiii libras parisienses redituales, percipiendas supra domum ad signum Corneti juxta Parvum Pontem. Demum in suo testamento pro tercia parte omnium bonorum suorum mobilium et immobilium suos heredes nos instituit. De qua successione huic monasterio quam plurima bona obvenerunt. Sciendum tamen est quod ad susceptionem prefate misse fratres hujus monasterii tunc temporis existentes, attentis oneribus missarum ad que antea tenebantur, assensum suum nullomodo dare volebant, donec tandem repertus fuit modus per quem nec frustratus fuit a spe sua prefatus fundator, nec monasterium inde fuit oneratum, sed magis exoneratum. Nam de licentia reverendi patris provincialis tunc temporis existentis, loco hujus fundationis, se exoneravit de duabus missis quotidianis : quarum una ad fratres nostros de Senonis et de Lugduno translata fuit, alia ad nostram provinciam, certis mediis inter nos invicem habitis. Que de consensu totius capituli generali robur perpetuum acceperunt. Que autem misse sic translate sunt sufficienter dicetur cum de ipsis singulis missis agetur. Item sciendum quod, licet multe pecunie occasione prefati fundatoris nobis obvenerint, de illis tamen non constat aliquid expositum in reditibus sive hereditagiis emendis pro stabilitate fundationis sue, quia pro prefata exoneratione duarum missarum quotidianarum tradidimus ii^M v^C scuta auri cum predictis xxiiii libras parisienses redituales. Residuum autem expansum fuit in relevatione hujus monasterii, quod tunc temporis pro guerras et penuriam victualium in maxima paupertate degebat. Et hac de causa, ad fundationem hujus misse quotidiane prefati magistro Reginaldi assignamus reditus fundationis predictarum duarum missarum, sic translatarum ad predictos fratres nostros de Senonis, de Lugduno, et [ad] provinciam. Item sciendum quod, ultra missam quotidianam sic translatam ad prefatos fratres nostros de Senonis et de Lugduno, adhuc una superadditur dicenda per ebdomadam, scilicet illa ad quam tenebatur presens monasterium pro domino episcopo Noviomensi, de qua fit mentio cum de fundatione ejusdem episcopi agitur. Et sic constat quod, ad exonerationem hujus monasterii, prefata duo monasteria tenentur ad celebrationem viii missarum per ebdomadam, cuilibet iiii pro equali portione. Et hanc missam quotidianam predicti magistri Reginaldi dicent septimus et octavus [ebdomadarii] in tabula, addendo in qualibet missa unam specialem collectam pro dicto episcopo Noviomensi, scilicet ‘Da nobis, quesumus, Domine, ut animam famuli tui pontificis’, de qua facta est mentio in fundatione dicti domini episcopi.
• • [Ajout de la seconde main intervenue du f. 7v au f. 8 :]
  • Hec missa quotidiana quam tenebamur dicere quotidie pro magistro Reginaldo Rufi anno Domini m^o cccc^o lxii^o translata est ad fratres nostros de Suessione, quibus propterea tradidimus terram nostram de Bonnes, admortizatam, cum omnibus emolumentis et dependentiis suis. Et cum hoc tradidimus eis realiter in contentis ducenta scuta auri ad reparationem ruinarum prefate terre.

• Fundatio unius misse quotidiane pro domino Guillermo Senonensi archiepiscopo et domino Adam de Melduno milite, fratre suo, qui dederunt pro una vice v^C francos et admortizationem xl librarum parisiensium.
• Item fundatio iiii missarum per ebdomadam pro dominis Johanne de Burello de Riparia nobilibusque uxoribus et amicis suis, qui dederunt pro una vice ccc francos pro reditibus emendis et admortizationem xxv librarum parisiensium.
• De quibus pecuniis harum duarum fundationum habuimus territorium seu fundum alte vinee hujus monasterii, item altam justiciam ac admortizationem dicte vinee et vinee basse ac partis ortorum deintus, una cum ali[f. 4]quali portione claustri et domus domini Philippi de Maiseriis. Item prefate admortizationes assignate fuerunt ad terram de Sarris in Bria et ad decimam nostram de Cerneux. Extimamus autem valorem harum fundationum circiter xxxii libras parisienses redituales, et hoc cum prefata terra et dicta decima ad valorem redierint, quia a longuo tempore propter guerras nil valuerunt.
• Item fundatio duarum missarum per ebdomadam pro magistro Roberto de Jussiaco, qui dedit cclx libras parisienses pro reditibus emendis. De quibus pecuniis empta fuit tercia pars decime magne de Cerneux in Bria, que bono tempore extimabatur velere circiter xii libras parisienses. Item de dictis pecuniis empte fuerunt viii libre parisienses redituales, scilicet vi libre parisienses supra domum de Malconseil ante parvum hostium Sancti Jacobi de l’Ospital, quibus vi libras renunciavimus ex toto et amisse sunt, item xl solidos parisienses supra domum Carnificum prope Parvum Pontem, qui pro presenti boni sunt et bene proveniunt. Sciendum tamen quod dicta tercia pars decime de Cerneux propter guerras a longuo tempore nichil valuit nec adhuc speratur valere in futuro plus quam vi libras parisienses. Et sic patet quod hec fundatio dictarum duarum missarum tantummodo extimantur valere viii libras parisienses annuatim persolvendas.
• Item fundatio duarum missarum in ebdomada pro magistro Francisco de Monteacuto, qui dedit quandam domum cum jardino et xviii arpenta terre situata a Bondoufle, in medio vie qua itur de Corbolio ad castrum Montleheri. Que domus pro presenti non est nisi pars domus nostre dicti loci, quia postmodum ampliata fuit et constructa de novo. Item dedit viii solidos redituales supra quandam domum sitam in prefato villagio : a longuo tempore omnes domus dicti villagii, excepta nostra, combuste fuerunt. Item dedit vi libras redituales supra quandam domum sitam a Vitry juxta Corbolium. Que vi libre, certis de causis, alienate fuerunt et, loco earum, empti reditus sequentes, scilicet L solidos parisienses supra domum du Croissant, sitam Parisius in Phallis ; item xx solidos parisienses supra domum ad signum Cygni, in vico Aufeurre ; item residuum pecuniarum provenientium de venditione predictarum vi librarum expensum fuit in constructione prefate domus de Bondoufle. Hec omnia a longuo tempore, obstantibus guerris, nichil valuerunt, exceptis reditibus sitis Parisius, quibus etiam renunciare compulsi sumus juri nostro, virtute privilegii civium Parisiensium, quia repertum est jus nostrum subsequi jura se opponentium ad proclamationes dictarum domorum. Qua de caus utilius fuit renunciare juri nostro quam proprietatem illarum arripere cum onere opponentium jus nostrum precedentium. Sed tamen recursum habemus supra heredes illius qui nobis vendidit illos L solidos supra domum du Croissant, quos vendiderat percipiendos primos post fundum terre : et contrarium apparuit. Contra quos processum habemus. Hec fundatio, si tempus prosperetur, solum estimatur valere in futuro annuatim vi libras x solidos parisienses, et hoc in casu quo processus habitus contra prefatos heredes nobis ad intentum nostrum adjudicabitur. Quod si contra nos evenerit, solum estimabitur hec fundatio valere annuatim iiii libras parisienses redituales.
• Item fundatio unius misse per ebdomadam pro magistro Johanne Olearii. Pro cujus fundatione primitus habuimus x libras parisienses redituales supra quandam domum sitam in vico de la Vielle rue du Temple, que certis de causis alienate fuerunt, et loco earum ad istam fundationem assignate fuerunt vii libras parisienses supra domum Ymaginis nostre Domine, Parisius ante ecclesiam Sancti Liephardi ; item xxxix solidos vi denarios supra domum ad Signum Equi nigri, in vico de la Tennerie ; item xx solidos parisienses redituales supra quandam parvam domum sitam Parisius, in vico quo itur de la Mortelerie ad ecclesiam Sancti Johannis in Gravia. Sciendum vero quod, pro presenti, prefate vii libre ante Sanctum Liephardum anullate sunt pro nobis, quia jamdudum dicta domus de[f. 4v]molita fuit auctoritate regia ad ampliationem platee ante Castelletum, que est inter ipsum Castelletum et Secanam ; et in recompensationem juris nostri sic deperditi dederat nobis rex alias vii libras parisienses supra domum Bernardi de Lavaine ad signum de l’Espee, in vico Sancti Anthonii, que fuerant domini Nicolai d’Orgemont, que ad regem devenerant per confiscationem bonorum dicti domini Nicolai. Sed, quia mutata sunt tempora, hec confiscatio abolita fuit et ad successionem dicti domini Nicolai admissi sunt propinqui sui et heredes. Quapropter in illis vii libris sic recompensatis amplius nullum jus acclamare ausi fuimus. Item de xxxix solidis vi denariis predictis, redempti fuerunt xx solidi parisienses a proprietario domus, virtute certarum ordinationum factarum super redemptione redituum ville Parisiensis. Hos xx solidos sic redemptos alibi assignamus, percipiendos videlicet super quandam maceriam quam emimus, in qua solebat esse domus Fontis de Jouvent, que contigua erat domui nostre Galee in Phallis. Ex predictis patet quod hec fundatio unius misse per ebdomadam que primitus fuit valoris x librarum parisiensium reditualium, pro presenti tamen valet lix solidos vi denarios parisienses redituales.
• Reductio prefatarum fundationum, incipiendo a fundatione dominorum Guillermi Senonensis archiepiscopi et Ade de Melduno, fratris sui, et sic consequenter descendendo, prout hic superius est expressum, pro quibus tenebamur ad celebrationem xvi missarum per ebdomadam, fit hoc modo : circa quod primo considerandum est, quod ad celebrationem unius misse quotidiane duo fratres ebdomadarii requiruntur, pro quorum substentatione in victu, vestitu et aliis quamplurimis quibus natura fovetur, ad minus pro quolibet ipsorum monasterium habet exponere annuatim sommam xxx librarum parisiensium vel circa, specialiter in hac villa Parisiensi, que communiter ceterarum villarum hujus regni carior est. Quo attento, et etiam ex alio latere inspecto valore prefatarum fundationum, quem solum estimantur valere annuatim, prout superius in ipsis fundationibus particulariter declaratum est, sommam L librarum parisiensium, possunt prefate xvi misse per ebdomadam reduci absque scrupulo conscientie, licentia auctoritatis apostolice, qua mediate vel immediate fulcimur in hac parte, ad numerum vi missarum per ebdomadam.
• Quas dicent fratres duo, scilicet nonus et decimus [ebdomadarii] in tabula.
• Notandum est quod, licet in presenti reductione quamplures fundationes ponantur insimul et conjunctim, que tamen fuerunt primitus divisim et separate et a predecessoribus nostris sub certis limitationibus recepte, non est intentionis nostre quod equaliter dividatur emolumentum spirituale redundans apud Deum ex celebratione missarum, sed unicuique anime fideli pro qua intenditur secundum quotam emolumenti temporalis monasterio provenientis plus aut minus accrescat. Quapropter dirigenda erit intentio celebrantium erga Deum, ut unicuique tribuat quod meretur qui novit secundum suam justiciam unicuique suum jus tribuere. Et quod hic dicitur de celebratione missarum, idem sentiendum est de obitibus et ceteris exercitiis spiritualibus.

• Fundatio unius misse per ebdomadam de Trinitate, die dominico si commode fieri possit, pro domicella Johanna de Rully, relicta honorabilis viri magistri Johannis de Marchia. Que dedit pro sua fundatione pro una vice cc libras parisienses, pro quibus pecuniis assignamus x libras parisienses redituales supra duas domos contiguas sitas Parisius, in vico de la Ferronnerie, in quarum una pendet ymago sancte Katherine, et in altera ymago sancti Michaelis. Quarum proprietas pro presenti ad nos pertinet, pro quarum reparatione exposuimus plusquam cc libras parisienses.
• Item fundatio duarum missarum per ebdomadam, videlicet die veneris de mortuis aut de die, die sabbati de nostra Domina [f. 5] aut de die, si celebranti placuerit, in capella Sancti Mametis, si commode fieri possit, pro Nicolao de Ponte et Jaquelina, uxore ejus, et suis. A quibus pro dicta fundatione habuimus cccc libras turonenses, quas exposuimus in constructione domus Fardelli, in vico de la Chanverrie.
• Et has tres missas per ebdomadam dicet undecimus ebdomadarius.

• Fundatio trium missarum per ebdomadam pro magistro Guillermo de Neauvilla, secretario regis, qui dedit pro dicta fundatione vi^C scuta auri, pro quibus assignamus xxxvi libras parisienses admortizatas supra terram nostram de Attainvilla cum omnibus suis pertinentiis. Et sciendum quod prefate pecunie per nos date fuerunt fratribus nostris de Columberio, de Castis et de Sancta Cruce, cuilibet cc scuta auri, quia fratres presentis monasterii nullomodo assentire volebant ad susceptionem prefate fundationis, nisi de totidem exonerarentur, attentis oneribus quibus antea presens monasterium erat astrictum. Et ideo, ne prefatus fundator frustraretur spe sua, attentis quamplurimis bonis per ipsum huic monasterio collatis et devotione sua sincera quam ad nos et nostrum ordinem gerebat, petitioni sue adquieverunt et, loco hujus oneris sic suscepti, de tribus aliis missis per ebdomadam se exoneraverunt ; et ad illas celebrandas prefata tria monasteria se astrinxerunt, quodlibet ipsorum ad unam per ebdomadam. Item prefatus magister Guillermus perantea fundavit intus unum fratrem. Pro qua fundatione dedit intus terram du Tronquay in Normannia, que in bono tempore valoris erat xl librarum parisiensium reditualium. Insuper, mediante illa terra, fundavit unum obitum anniversarium, quod addi poterit cum altero, vel alter cum ipso. Item fundavit lampadem ardentem in navi coram ymagine Crucifixi. Pro qua fundatione dedit xx libras redituales annuas supra terram de Ver, sitam subtus terram seu castrum Dammartin en Gouelle. Item ad augmentum dicte fundationis dedit semel c francos. Que pecunie exposite fuerunt in admortizatione terre nostre de Tournedos. Prefate autem xx libre parisienses supra terram de Ver per nos fuerunt alienate precio cc librarum parisiensium, quia eas tenere ad manum nostram bono modo non poteramus, insuper propter onera precedentia in periculo eramus perdendi eas. Item quia prefatus fundator adhuc superstes est, tenemur facere pro ipso quam totius ab hoc seculo migraverit unum servicium, sicut consuerat fieri pro uno fratre conventuali decedente.
• Has tres missas per ebdomadam celebrabit frater ille qui capelle domini Philippi de Maseriis fuerit a cantore deputatus, habendo specialem memoriam pro dicto domino Philippo in suo memento. Licet enim non fundavit pro se specialem missam quotidianam, voluit tamen pro frequentatione et reverentia dicte capelle, in qua semper quiescit corpus Christi, ut quotidie celebraretur ibidem aliqua missa, secundum quod fratres inter se ordinarent, in qua specialis memoria haberetur de ipso. Et nota quod in predicta capella possunt adquiri in diebus solemnibus indulgentie unius anni et xl dierum ; per octavas et vi dies Pentecostes sequentes, L ; in diebus dominicis, c ; et totiensquotiens ibidem quis missam celebraverit vel audierit, xl dies ex una parte ; et per quendam legatum a latere, scilicet per dominum P. de Tureyo, cardinalem sancte Romane ecclesie, diebus predictis ac beati Petri Celestini, xl dies.
• Celebrabit insuper idem ebdomadarius xxiiii alias missas per annum. Et primo, quolibet mense, unam missam pro Stephano Chevron, civi Parisiensi, qui pro sua fundatione dedit cc scuta auri. De quibus empti fuerunt cx solidos parisienses redituales supra quandam domum in vico de la Mortelerie, ante capellam Hauldri.
• Item unam missam in anno pro magistro Nicolao de Plansi, qui pro dicta fundatione dedit semel xx francos. Pro hiis assignamus ad dictam fundationem xx solidos parisienses redituales supra maceriam Fontis de Jouvent, contiguam domui [f. 5v] nostre Galee in Phallis.
• Item unam missam in anno pro domino Johanne de Noviant, milite, qui dedit pro sua fundatione semel xx francos. Pro hiis assignamus xx solidos parisienses supra prefatam maceriam.
• Item unam missam in anno pro magistro Philippo Augerii, clerico regis Francie, qui fecit fieri suis expensis illam vitrariam que est in dextra parte chori hujus ecclesie, in qua est depicta ymago beate Virginis Marie et sanctorum Jacobi et Agnetis.
• Item unam missam in anno pro domino Alano de Mauny et domina de Roya, conjuge ejus, qui dederunt pro predicta fundatione x libras parisienses redituales supra terram de Quiquempoit et de Hangest cum suis pertinentiis. Quam terram deinde cum omnibus suis juribus ab eisdem emimus plus quam valeret.
• Item quatuor missas per annum, videlicet in ebdomadis Quatuor Temporum, pro magistro Hugone Magni, qui dedit v^C francos, tam pro prefata fundatione quam pro anniversario obitu suo. Pro quibus assignamus jus quod habemus supra terras nostras de Borraylardi et Cochet en Gastinois, quas predicto precio comparavimus.
• Item quatuor missas per annum in ebdomadis Quatuor Temporum pro magistro Roberto de Alamania, medico, pro qua fundatione et suo obitu anniversario dedit c francos. Pro quibus assignamus quatuor libras parisienses supra terram nostram du Petit Plessier prope castrum de Luzarches.

• Fundatio unius misse quotidiane pro Garnerio Marcel, filio Jacobi Marcel, de quo supra. Que in prima institutione estimabatur annuatim valere xxx libras parisienses non admortizatas, pro presenti tamen ex ista fundatione solum proveniunt ecclesie quolibet anno xxxvi solidi parisienses, scilicet xxiiii supra quandam domum sitam juxta portum Secane, in platea Mauberti ; item supra quandam peciam insule sitam prope Dravel, xii solidi parisienses. Poterit tamen hec fundatio in futuro meliorari hoc modo : quia sex libre parisienses hujus fundationis, que percipiebantur supra duas domos sitas in cimiterio Sancti Johannis, retro domum Bursarum, licet a longo tempore nil valuerint propter proclamationes que facte fuerunt in illis domibus, et etiam quia absque proprietario diu fuerunt, poterunt tamen, si tempus prosperetur, ad pristinum valorem redire. Item ex ista fundatione percipiebantur iiii libre parisienses supra domum sitam in Phallis, subtus Pilaria, ad signum des Maillés. Hec domus, quia ruinosa erat, proclamata fuit ; et pro presenti proprietas ipsius ecclesie pertinet. Utilius tamen et pro majori dampno evitando fuisset dictis iiii libris renunciasse : quia de pecuniis ecclesie, tam in reparatione dicte domus quam redemptione redituum jus nostrum precedentium, expense fuerunt ccc libre parisienses et ultra, quod excedit valorem dicte domus. Attamen pro dicta fundatione reducimus illas iiii libras ad xl solidos parisienses redituales. Item ad istam fundationem pertinebant viii libre parisienses que percipiebantur supra domum Sancti Christofori in vico de la Tennerie. Et quia prefate viii libre erant situate in terra ecclesie, compulsi fuimus eas commutare. Que commutatio facta fuit cum pluribus aliis reditibus ad jus quod habemus supra terram nostram du Petit Plessier. Quam terram accepimus pro valore xxiiii librarum iiii solidorum parisiensium. Hec tamen possessio non speratur valere in futuro ad plus quam xii libras parisienses ; pro presenti nil valet nec a longuo tempore valuit. Et de illis viii libris sic commutatis dempte sunt iiii libre, et sic solum restant iiii spectantes ad hanc fundationem. Item ad istam fundationem primitus spectabant x libras parisienses redituales, que percipiebantur supra duas domos Parisius sitas, quarum una est, que non est nisi quedam maceria, ante ecclesiam Sanctorum Lupi et Egidii, in vico Sancti Dyonisii, supra quam vi libre parisienses erant assignate. Alia est situata in vico Sancti Christophori in Civitate, supra quam pro hac fundatione erant assignate iiii libre parisienses. Proprietatem horum locorum, quia proclamati fuerunt propter conservationem juris nostri, accepimus ; sed utilius fuisset renunciasse juri nostro, quia ad reedificationem ipsorum opus erit plus exponere quam valeant. Qua de causa annullantur x libre que pertinere solebant ad hanc [f. 6] fundationem. Et sic patet per ea que supra memorata sunt quod hec fundatio misse quotidiane solum amodo estimatur esse valoris xiiii librarum parisiensium.
• Item fundatio iiii missarum per ebdomadam pro magistro Eustacio de Morsant, qui pro hac fundatione dedit duo arpenta cum dimidio vinee in territorio d’Ablon, estimata valere annuatim lxi solidos parisienses redituales et cc francos auri. De quibus pecuniis empti fuerunt c solidi parisienses supra domum Cacabi in vico Sancti Dyonisii ; item lxxix solidi parisienses supra duas domos contiguas sitas in Gravia, in una quarum pendet signum Corvi. Prefati c solidi alienati fuerunt precio c francorum. De quibus pecuniis emimus jus proprietatis quod habemus supra domum Mutonis in vico de la Chanverrie ; que domus estimatur annuatim valere prefatos c solidos parisienses. Item prefati lxxix solidi usque ad presens tempus recepti fuerunt, sed de novo prefate due domus proclamate sunt, in quarum discussione de prioritate et posterioritate jurium opponentium se ad dictas proclamationes ignoratur utrum jus nostrum conservare poterimus aut renunciare nobis neccesse fuerit. Ex hiis patet quod pro hac fundatione solum proveniunt monasterio annuatim xii libre parisienses, et hoc in casu quo illi lxxix solidi potuerint conservari.
• Item fundatio misse quotidiane pro Balduino de Cerviaco, civi Parisiensi, et Maria la Marcaise, sorore sua, qui dederunt x libras parisienses redituales in vico Forgier Lasnier supra domum in qua pendet signum Angeli. Pro presenti nec a longuo tempore vix valuerunt medietatem ; speramus tamen quod in futuro poterunt redire ad pristinum valorem. Item dederunt iiii magna cadelabra cuprea precio xx francorum. Item dederunt iii^C iiii^XX francos pro reditibus emendis ; pro quibus assignamus xvi libras parisienses supra locagia nostra de Petit Muée. Et sic patet quod hec fundatio estimatur esse valoris annuatim xxvi librarum parisiensium.
• Item fundatio misse quotidiane domini Symonis de Junvilla, qui pro hac fundatione primo dedit lx solidos censuales supra tres domos sitas in Corbolio ante vetus castrum dicti loci. Taliter qualiter pro presenti adhuc proveniunt. Item dedit jus unius oboli cum quinta parte alterius oboli, quod habebat supra quodlibet modium salis transeuntis per subtus pontem dicte ville. Prefatum jus seu pedagium pro presenti nichil valet ; poterit tamen, si tempus prosperetur, valere quolibet anno lx solidos parisienses redituales vel circa. Item dedit majorem partem juris quod habemus in terra nostra de Bondoufle. Hec terra a longuo tempore propter guerras nullius emolumenti fuit ; estimantur autem, si pax fuerit, annuatim valere viii libras parisienses. Ex predictis patet quod hec fundatio estimatur annuatim valere xiiii libras parisienses.
• Hee quatuor fundationes, videlicet unius misse quotidiane pro Garnerio Marcel, valoris xiiii librarum ; magistri Eustacii de Mortsant, valoris xii librarum, pro quatuor missis per ebdomadam ; unius misse quotidiane pro Balduino de Cerviaco, valoris xxvi librarum parisiensium ; et unius misse quotidiane pro domino Symone de Junvilla, valoris xiiii librarum parisiensium ; que toto faciunt sommam lxvi librarum parisiensium, reducuntur ad unam misam quotidianam. Que missa, ad exonerationem monasterii, translata est ad fratres nostros de Senonis et de Lugduno, certis mediis que supra declarantur in fundatione magistri Reginaldi Ruffi.

• Fundatio vi missarum per ebdomadam pro Stephano Canu, civi Parisiensi, et uxore sua. Pro qua fundatione date fuerunt xxiiii libre parisienses redituales annue supra certas domos sitas Parisius, videlicet xii libre parisienses supra domum in qua pro prosenti pendet scutum Burgondie, subtus Pilaria in Phallis ; item iiii libre parisienses supra domum que fuit magistri Johannis Des Mares, in qua pendent pro presenti ymagines apostolorum Petri et Pauli, in vico de la Mortelerie ; item iiii libre parisienses supra domum in qua pendet signum Baliste in qua sunt stuphe, in vico de la Huchette ; item iiii libre parisienses supra domum sitam in vico de [f. 6v] Sacalie, ad ymaginem Angeli. Omnes isti reditus satis bene proveniunt, exceptis ultimis iiii libris parisiensibus supra domum Angeli, que in toto amisse sunt, quia domus proclamata fuit et compulsi fuimus renunciare juri nostro. Ex hiis patet quod hec fundatio tantummodo estimatur ad xx libras parisienses admortizatas.
• Item fundatio iiii missarum per ebdomadam pro Alexandra de Besancon, que pro sua fundatione dedit xx libras parisienses redituales supra domum du Gournault, in vico Sancti Dyonisii, juxta ecclesiam Sancti Maglorii. Sciendum autem quod, a longo tempore, jus quod habemus supra prefatam domum dedimus pro precio lxiiii librarum parisiensium, eo quod ruinosa esset et eramus in periculo totum perdendi. Pro quibus assignamus ad hanc fundationem iiii libras parisienses redituales quas solebamus habere supra domum Duorum Angelorum, contiguam prefate domui que pro presenti nostra est : et eam construi fecimus novam. Et valor hujus fundationis reducitur ad iiii libras parisienses redituales.
• Item fundatio unius misse quotidiane pro Johanne Audou et uxore sua. Pro hac fundatione primitus date fuerunt lxviii libre et xiii solidi parisienses redituales ; et quia illorum redituum quasi major pars non erat in terra regis nec poterant admortizari, alienati fuerunt de illis usque ad sommam xxv librarum parisiensium vel circa. Et de pecuniis exinde provenientibus empta fuerunt nemora de Chartere, que sunt inter Meldunum et villam de Campania, prope ripariam Secane. Extimamus illa valere, consideratis temporibus, xx libras parisienses redituales. Item residuum prefatorum redituum, ascendentium ad sommam xliii librarum parisiensium vel circa, pro majori parte deperditum est, quia compulsi fuimus, propter proclamationes factas virtute privilegii burgensium ville Parisiensis, domibus in quibus percipiebantur dicti reditus juri nostro renuntiare Pro presenti, de prefatis reditibus adhuc proveniunt ecclesie annuatim xv libre parisienses redituales vel circa, videlicet supra domum Sancti Martini, in vico de la Juyrie, xxxv solidi ; item supra domum sitam retro prefatam domum Sancti Martini, in vico de la Licorne, xxv solidi parisienses ; item supra domum Equi nigri, in vico de la Saulnerie, ante domum Tabule Rolandi, iiii libre parisienses (in principio fundationis percipiebamus supra prefatam domum viii libras parisienses ; sed quia ruinosa devenerat, quittavimus proprietario iiii libras parisienses ut reparationes faceret fieri in prefata domo) ; item supra domum Sancti Johannis in Vannaria, xl solidi parisienses ; item supra domum sitam a la Tonnelerie, juxta portam magnam Phalle bladi, xl solidi parisienses (de quibus a longo tempore nichil recepimus, poterit tamen redire ad pristinum valorem)  ; item supra domum sitam in platea aux Chas, xxviii solidi parisienses ; item supra duas domos contiguas sitas ultra antiquam portam Sancti Honorati, in vico Johannis de Sancto Dyonisio, xl solidi parisienses ; item supra domum sitam in vico Leonis, in qua pendet signum de la Souche, xiiii solidi parisienses. Somma horum redituum provenientium : xv libre ii solidi parisienses. Ex predictis patet quod hec fundatio reducitur ad valorem xxxv librarum parisiensium annui reditus, et sic quasi pro medietate valor ejus deperiit.
• Hee tres fundationes immediate dicte, videlicet Stephani Canu, cujus fundatio estimatur ad xx libras parisienses ; Alexandre de Besancon, cujus fundatio estimatur ad iiii libras ; et Johannis Audou, cujus fundatio estimatur ad xxxv libre ; que faciunt in toto sommam lx librarum parisiensium reditualium reducuntur ad unam missam quotidianam, que translata est ad provinciam, certis mediis superius in fundatione magistri Reginaldi Ruffi declaratis. Hec missa ex ordinatione capituli provincialis distributa est per monasteria, sicut infra [in] kalendario dicetur.

• Fundatio unius misse quotidiane pro magistro Petro de Castro, qui fuit clericus magistri Roberti de Jussiaco, de quo supra. Qui dedit pro sua fundatione certos reditus supra terram du Quasnoy et confinia ipsius in Bria prope terram de Monglat. Qui reditus antiquitus estimabantur annuatim valere xii libras parisienses non admortizatas : a longo tempore propter guerras nullius utilitatis fuerunt nec adhuc sperantur valere, nisi negocia regni prosperentur. Item dedit pro sua fundatione lxvii arpenta nemorum, sita a Chaily en Bryere [f. 7] prope terram nostram de Pertes. Que nemora estimabantur antiquitus valere annuatim viii libras parisienses, sed a longo tempore nil valuerunt. Et sic patet quod hec fundatio, ab inicio estimata ad xxii libras parisienses, vix in futuro valere poterit x libras parisienses non admortizatas, etiam si tempus pacis advenerit.
• Item fundatio trium missarum per ebdomadam pro Petro Coquelet, civi Parisiensi, qui pro sua fundatione dedit ccxxiiii libras parisienses. De quibus pecuniis emptum fuit jus quod habemus in terra de Berelle in Brya prope Privignacum. Que possessio estimabatur, retroactis temporibus, valere annuatim xxiiii libras parisienses. A longo autem tempore nil valuit nec adhuc speratur valere, nisi tantum x libras parisienses, si tempus pacis advenerit. Hec possessio admortizata fuit a rege, non de pecuniis dicte fundationis, sed data fuit a dominis de Melduno et de Riparia, de quibus actum est supra in eorum fu[n]datione.
• Item fundatio duarum missarum per ebdomadam pro magistro Eustacio Godrie, qui pro sua fundatione dedit lx solidos parisienses redituales, percipiendos Parisius supra quandam domum sitam in vico Anglicorum prope plateam Mauberti. Item dedit pro una vice c francos auri pro reditibus emendis. Quos assignamus super proprietatem prefate domus quam construi fecimus novam. Pro qua constructione expositi fuerunt plus quam c franci. Et quia dicta domus est in terra ecclesie Sancte Genovefe, ne poneremus extra manum nostram, per concordiam factam inter nos et dictos religiosos, tertiam partem juris nostri eis dimisimus, et sic nobis admortizaverunt redisuum juris nostri. Hec domus debet religiosis de Longchamp xxxiiii solidos parisienses redituales : a longo tempore nullius aut modice utilitatis extitit ecclesie. Hanc tamen estimamus annuatim valere, deductis deducendis, lx solidos parisienses redituales et non amplius. Et ita tota fundatio.
• Item fundatio unius misse per ebdomadam pro magistro Petro Cramette, pro qua fundatione et uno obitu dedit c francos pro reditibus emendis. Pro quibus assignatur jus quod habemus supra quandam domum sitam Parisius, in vico Hanquetin le Faucheur, in qua pendet signum Rose. Hec domus proclamata fuit, et tandem pro conservatione juris nostri accepimus proprietatem ipsius cum onere illorum qui jus nostrum precedebant ; et de illo onere redemimus plus quam c solidos parisienses Et sic hec domus, si tempus prosperum advenerit, valere poterit annuatim lx solidos parisienses, omnibus deductis. Et sic ipsa fundatio.
• Hec quatuor fundationes, videlicet unius misse quotidiane pro magistro Petro de Castro, valoris x librarum parisiensium ; trium missarum per ebdomadam pro Petro Coquelet, valoris x librarum parisiensium ; duarum missarum per ebdomadam pro magistro Eustacio Godrie, valoris lx solidorum ; et unius misse per ebdomadam pro magistro Petro Cramette, valoris lx solidorum parisiensium ; que faciunt sommam xxvi librarum parisiensium reducuntur ad tres missas per ebdomadam. Ad quas celebrandas, certis mediis superius in fundatione magistri Guillelmi de Neauvilla declaratis, tenebuntur fratres nostri de Castis, de Sancta Cruce et de Columberio, quodlibet ipsorum monasterium ad unam missam per ebdomadam.

• Fundatio duarum missarum quotididanarum pro dominis Ludovico comite de Stampis, Johanne fratre ejus, ac domina Maria, eorum matre. Pro qua fundatione primitus habuimus cc libras turonenses redituales, admortizatas in terra et pertinentiis de Monglat et Angerre in Brya. Quam terram per cambium tradidimus domino Philippo de Savoysi ; et inde habuimus ab ipso et domino Karolo filio suo terras de Mormans de du Jarriel en Brye, de consensu prefatorum fundatorum, prout plenius potest in litteris dicte commutationis. Qui reditus a longo tempore nil valuerunt nec sperantur valere in futuro ; et ideo ad tempus obmittitur eorum fundatio. Verumtamen quotienscumque reditus prefate fundationis provenient pro quota secundum quod plus vel minus valu[f. 7v]erint, misse prefate celebrabuntur, habendo respectum ad principalem fundationem.

• Fundatio domini Mileti d’Angel, quodam decani ecclesie Carnotensis, canonicique ecclesie Nostre Domine Parisiensis, et domini compotorum regis, pro salute sua reverendique in Christo patris Roberti d’Angel, quondam episcopi Nivernensis, germani sui, et omnium parentum suorum, videlicet duorum fratrum incellatorum in dormitorio, ut moris est, et unius misse quotidiane. Pro qua fundatione dedit nobis terram de Ville d’Avray cum omnibus pertinentiis suis, dictam domus de la Laude, que, ut dicebat, tempore pacis estimabatur annuatim valere iii^C libras turonenses. Verum quia ad predicta de difficili nostrum consensum dedimus ob hoc quod reditus ipsius terre occasione guerrarum ac depopulatione gentium attenuati erant, nec admortizata erat, insuper et propter onera quibus antea stringebamur, consensit tanquam vir prudens et discretus, nolens nos aliquod onus suscipere absque emolumento sufficienti, suo proprio ore exprimendo, licet in litteris dicte fundationis de hoc nulla expressa mentio habeatur, quod ad predicta complenda non intendit nos obligare, nisi referendo singula singulis, hoc est quod, si fructus terre redeant ad valorem temporis pacis, ad ipsam totalem fundationem tenebimur ; si vero minus valuerint, consensit nos illud deservire quod conscientia nostra dictaverit. Insuper ad missam quotidianam, cum in tempore illo essent decem et octo ebdomadarii jamdiu antea fundati, non vult nos obligare nisi numerus fratrum sacerdotum conventualium missam celebrantium excedent xviii.

• Hanc reductionem secundum posse nostrum, dictante conscientia et equitate, redegimus modo et forma superius prenotatis. At vero, quia per ignorantiam sepius judicium rationis fallit et decipitur, et eo amplius cum sua causa agitur sibi condescendendo, idcirco nos immunes ab omni suspicione reddere volentes, ac potius affectantes magis de onere quam de alleviatione fore redargutos, per modum recompensationis atquie additamenti tanquam si plus justo demimus quam debuimus, statuimus ut amodo in qualibet ebdomada celebrentur tres misse private pro omnibus benefactoribus nostris superius specificatis, necnon et generaliter pro omnibus benefactoribus vivis et defunctis hujus monasterii. Et hec missa dicetur in cappella domini Philippi de Maseriis, habendo specialem memoriam pro dicto domino Philippo, prout superius in fundatione magistri Guillermi de Neauvilla est expressum. Et has missas assignare poterit cantor patri priori.
• Acta sunt hec anno Domini m^o cccc^o xxxvi^o.

Dans les passages suivants, ajoutés par diverses mains à la partie primitive de ce livret, sont compilées les fondations acceptées par le couvent des célestins de Paris après les précédentes réductions établies en 1436 [v. s.].

Ajout d’une première main :

• Honorabilis et discretus vir Johannes Chaurret, quondam burgensis Parisiensis, pro fundatione duarum missarum qualibet septimana in hoc monasterio perpetuis temporibus celebrandarum, in sua ultima voluntati nobis dedit quandringenta scuta auri, que, per manus venerabilium et discretorum virorum magistri Stephani Petit, presbiteri canonici Sancti Germani Autissiodorensis, et Robini Beguin, testamenti dicti defuncti executorum, realiter recepimus. Anno Domini m^o cccc^o xlii^o.

[Ajout d’une seconde main :]

• Anno Domini m^o cccc^o lii^o, venerabilis et discretus vir magister Guillermus Ducis, presidens in parlamento Parisius, pro fundatione unius ‘De profundis’, qui cotidie cum orationibus ‘Inclina’ et ‘Fidelium’ dicitur submissa voce circa locum sepulture sue per sacerdotem majoris misse et ministros suos, si sint, vel si non sint, per ipsum et clericum, dedit nobis realiter quadringenta scuta auri [f. 8], que expleta sunt in parte reparationis seu relevationis terre nostre de Porchefontaine, que prius erat in totali ruina et nullo valore.
• Anno Domini m^o cccc^o lx^o, venerabilis et discretus vir Nicholaus Malingre, civis Parisiensis et hostiarius cammere compotorum, pro fundatione unius perpetue misse qualibet ebdomada, que singulis sextis feriis dicitur de cruce, sic tamen quod pro euvangelio ejusdem misse dicitur Passio secundum Johannem, nisi forte eadem feria sexta esset aliqua solemnitas vel aliqua alia rationabilis causa accideret propter quam esset dicenda missa ad devotionem celebrantis, cum oratione tamen competenti et memoria de Cruce pro remedio anime sue et Guilmete, uxoris sue, omniumque liberorum, parentum et amicorum suorum, viventium atque defunctorum ; dedit nobis pro una vice realiter ducentos francos, qui cum trecentis scutis, de quibus in articulo immediate sequenti expleti sunt in constructionem novam domus nostre des Maillets in Phallis. Super qua domo, pro fundatione istius misse, de reditu admortizato et annuo assignamus octo libras parisienses perpetuis temporibus duraturas.
• Anno Domini m^o cccc^o lx^o, nobilis vir Matheus d’Auci, pro [fundatione] duarum missarum didendarum perpetuis temporibus qualibet ebdomada, in navi, in altari Sancti Johannis Baptiste, si et in quantum hoc commode fieri poterit, videlicet feria tertia de beata Maria, et feria quinta de sancto Johanne Baptista, exceptis diebus solemnibus, Adventu et Quadragesima, quibus temporibus poterit celebrans dicere ad devotionem, cum commemoratione tamen beate Marie vel beati Johannis Baptiste, pro remedio anime sue et animarum omnium parentum et benefactorum suorum, viventium et defunctorum ; dedit nobis pro una vice realiter trecenta scuta auri, que cum ducentis francis, de quibus in articulo immediate precedenti explevimus in constructionem, edificationem novam et admortizationem domus nostre des Maillets in Phallis. Super qua domo pro fundatione predictarum duarum missarum assignamus sexdecim libras parisienses admortizatas annui et perpetui reditus.
• Anno Domini m^o cccc^o lxi^o, illustrissimus princeps Philippus dux Burgundie, cujus soror domina Anna, condam uxor ducis Betfordie, que intus est inhumata, pro fondatione unius misse cotidiane, que celebrari debet singulis diebus circa octavam horam vel nonam in altari Notariorum regis, si et quando commode fieri poterit, ad devotionem celebrantis cum oratione tamen decenti, scilicet « Quesumus, Domine, pro tua pietate in anime famule tue », etc., et post eandem missam celebrans eandem missam dicere tenebitur juxta tombam ejusdem domine ‘De profundis’ cum orationibus ‘Quesumus, Domine, pro tua pietate’ et ‘Fidelium’ ; etiam pro uno obitu seu anniversario perpetuis temporibus juxta morem nostrum celebrando xxiiii^a die novembris pro remedio anime prefate domine, pro salute prefati principis et omnium parentum suorum, viventium et defunctorum ; dedit nobis realiter et in contentis mille ducenta scuta auri, quorum jam exposuimus quadringenta scuta, tam in emptione partis terre nostre Plexis juxta Lurarches quam in extructione unius domus et molendini novorum in eodem loco. Pro quibus quadringentis scutis assignamus ad utilitatem prefate fondationis dicte domine, super prefatis terra, domo et molendino, xxiiii libras parisienses annui et perpetui reditus.

[F. 8v : Ajout d’une troisième main :]

• [M]issa bassa perpetua de defunctis, fundata per magistrum Johannem Mortis, regium consiliarium in parlamento pro salute anime sue et animarum suorum patris et matris ad benefactorum, qualibet prima die cujuslibet mensis cujuslibet anni, in capella Beate Margarete. In qua missa dicetur pro ipso fundatore, ejus vita durante, oratio ‘Deus, qui justificas impium’ ; et post ejus mortem, dicetur oratio « Inclina, etc., ut animam famuli tui sacerdotis et animas famulorum famularumque tuarum ». [Ajout d’une quatrième main :] Pro qua tradidit sexaginta scuta auri.

[F. 9 : Ajout d’une cinquième main. Emprunté, d’après Auguste Molinier, à un livre d’anniversaire de la fin du xv^e siècle :]

• Trium fratrum intus professorum, qui, cum essent primitus quasi eodem contextu novicii, zelo pari fideque devota ob reverentiam Dei et suam suorumque salutem, de parentum sacculo jure patrimonii nonnullas intus exposuerunt sponte pecunias ; quorum primus, frater Johannes de Vitriaco nuncupatus, calicem pulcherrimum ac preciosum argenteum auro redimitum, cum duabus ampulis argenteis et centum aureis ultro nobis obtulit. Alter autem, ipsius germanus, frater Guido de Vitriaco, duo capita cum pluribus ossibus ac reliquiis xi^M virginum, quondam ecclesie nostre per illustrem principem Ludovicum ducem Aurelianensem assignata, tecis argenteis auro fulgentibus, instar duarum virginum, suis stipendiis usque ad summam quadringentarum librarum turonensium intercludi fecit ; deditque ulterius quadringentas vinginti libras turonenses, que fuerunt exposite in acquisitione parvi mimorandi infra terram nostram ac dominium de Pertes. Preterea pulchram ac devotam tabulam optime depictam, in tercia capella navis decem milium martyrum constitutam, largitus est. Tertius vero, nomine frater Claudius Pluiete, devotam ymaginem Crucifixi in tribuna nostre navis elevatam, cum ipsa tribuna, ut cunctis liquido patet, propriis sumptibus eodemque zelo construi fecit. Quapropter gratiam pro gratia metientes, illos parentesque suos quorum stipe proveni[un]t tanquam benefactores nostros perpetuis temporibus censuimus recensendos.

Historique

D’après la reliure, l’ouvrage est resté dans le couvent des Célestins de Paris, probablement jusqu’aux confiscations de la Révolution.

Bibliographie

Édité par Molinier (Auguste), Les obituaires français au Moyen Âge, Paris : Imprimerie nationale, 1890, p. 300-325.

Lemaître (Jean-Loup), Répertoire des documents nécrologiques français, Paris : Imprimerie nationale-Klincksiek, 1980 (Recueil des historiens de la France, Obituaires, t. VII), n° 1260, p. 572.

Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 20.

Photographies numériques en ligne et consultables gratuitement, à rechercher sur le site Liber Floridus, rubrique « Les bibliothèques et leurs manuscrits », puis « accès aux manuscrits » (liste des cotes).

Voir également sur le site d’Initiation aux manuscrits liturgiques (http://aedilis.irht.cnrs.fr/initiation-liturgie/defunts.htm).

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2007-02-12 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Réduction des fondations du couvent des célestins de Paris ( Paris , Bibliothèque Mazarine , ms. 3330 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 44 / .