< Notice 114>

Ordines pontificaux de la semaine sainte à l’usage de Reims


Identification

Référence : Reims , bibliothèque municipale , ms. 319 .

Usage : Reims, cathédrale

Datation : XVIe siècle.

Post : 1520

Ante : 1600

Description

Codicologie

Parchemin, 87 f. — 2 miniatures : Entrée du Christ à Jérusalem (f. 1 : Rameaux), Lavement des pieds (f. 4v : Jeudi saint). Décoration interrompue à partir du f. 7. Espaces réservés pour miniatures (f. 39v, 49) ; espaces réservés et lettres d’attente.

Relevé

  • Ce manuscrit rassemble les ordines nécessaires à l’archevêque de Reims pour la célébration de la semaine sainte dans sa cathédrale.
  • F. 1-4 : Benedictio frondium die dominico in Ramis palmarum.
  • F. 4v-39 : Feria quinta in cœna Domini — f. 23 : Benedictio novi ignis — f. 32 : Ablutio altarium in ecclesia Rhemensi — f. 35 : Ablutio pedum canonicorum in capitulo, quæ vulgo mandatum novum appellatur
  • F. 39v-48v : Feria sexta, Parasceves — f. 40 : Ad matutinum, quod vulgo tenebræ appellantur — f. 41 : Benedictio novi ignis — f. 42 : Ad vesperas.
  • F. 49-87v : Sabbato sancto Paschæ — f. 49v : Ad matutinum, quod vulgo tenebræ appellantur — f. 50v : Benedictio novi ignis — f. 51v : Benedictio thuris, benedicendo cereo apponendi — f. 53v : Benedictio fontium — f. 71 : Baptismus parvulorum post benedictionem fontium — f. 76v : Ad vesperas — f. 80 : Ad completorium

Edition

F. 1 : Benedictio frondium die dominico in Ramis palamrum.

  • Procedens cum canonicis, dominus archiepiscopus ad ec[f. 1v]clesiam Sancti Petri ad moniales, ubi benedicturus est frondes et palmas. Cum eo pervenerit, et ea decantata fuerint quę in illa ecclesia decantari debent, interea dum subdiaconus ebdomadarius alta voce lectionem sequentem recitat, videlicet ‘In diebus illis venerunt filii Israel in Helym, ubi erant duodecim fontes aquarum’ usque idem dominus archiepiscopus induitur stola, pluviali rubeo et mitra simplici ; ac finita lectione, palmas et frondes benedicens, versa ad altare facie,altaque et intelli[f. 2]bili voce legens,hoc infrascripto modo incipit :
    • ‘Adjutorium nostrum in nomine Domini’ — Assistentes ‘Qui fecit cęlum et terram’.
    • Archiepiscopus ‘Sit nomen Domini benedictum’ — Assistentes ‘Ex hoc nunc et usque in seculum’.
    • Archiepiscopus ‘Dominus vobiscum’ — Assistentes ‘Et cum spiritu tuo’.
  • Tum idem dominus archiepiscopus, deposita mitra :
    • ‘Oremus.’
    • ‘Deus, cujus Filius pro salute generis humani de cœlo descendit ad terras et, appropinquante hora passio[f. 2v]nis suæ, hierosolymam in asino venire et a turbis rex appellari ac laudari voluit, ┼ benedicere dignare hos palmarum cæterarumve frondium ramos, ut omnes qui eos laturi sunt ita ┼ benedictionis tuę dono repleatur, quatinus et in hoc seculo hostis antiqui tentamenta superare, in in futuro cum palma victorię et fructu bonorum operum tibi valeant apparere. Per eundem Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Assistentes ‘Amen.’
  • Ea autem finita oratione [f. 3], iterum accipit mitram, et frondes ac palmas aspergit aqua benedicta, exuturus inde ornamenta pontificalia, et mansurus in sede cum cappa consueta, tenens ramum in manu.
  • Cum vero pervenerit ad cæmeterium Divi Mauricii, finitis omnibus quæ decantanda sunt, tam a canonicis quam a monachis Divi Remigii, accedenti canonico diacono qui euvangelium recitaturus est, benedicet more solito. Quo decantato euvangelio, si e suggestu nolit concionari ad populum, alteri cui ab eo injunctum fuerit concionandi munus, consueto [f. 3v] more benedicet. Reversus autem in ædem Divę Mariæ cum canonicis, inque eam ingressus, subsistit tantisper cum canonicis in navi ecclesiæ, cum responsorium ‘Ingrediente Domino’ cum suo versu ‘Cumque audissent’ integre decantatum fuerit. Quo finito, hanc antiphonam incipit, stans ante crucifixium, detecto capite :
    • ‘Ave rex noster’ ♫.
  • Et hæc sunt quę decantare debeat dominus archiepiscopus die dominico in Ramis pamarum in benedictione frondium, nec alia supersunt, nisi quod [f. 4], peracto missæ sacrificio, benedicet populo more consueto. Ceterum advertendum est quod, si contingat ex pluviali die non posse hoc die dominico fieri supplicationem ad ædem usque Divi Mauricii nec benedici frondes in eccesia Divi Petri ad moniales, procedent canonici ad ecclesiam Divi Michaelis : ibique dominus archiepiscopus benedicet palmas, deinde redeundo per claustrum in ædem Dive Virginis, fiet statio in sacello veteris congregationis, ubi diacono decantaturo euvangelium benedicet incœpturus, postea in navi ecclesiæ antiphonam ‘Ave rex noster’ eo ordine qu notatum est supra [f. 4v].

F. 4v : Feria quinta in cœna Domini. Si hoc die ac duobus sequentibus dominus archiepiscopus matutinali officio, quod [f. 5] statim post completorium decantatur, interesse velit, nec ei sedes parari, nec ante eum crux deferi debet, quę autem ab illo in choro aut decantanda sunt, aut sine cantu recitanda, hoc infrascripto modo describuntur.

  • Ad matutinum.
  • Finita antiphona, quæ postremo in laudibus sic decantatur ‘Oblatus est’, hanc cum cantu incipit ante canticum :
    • ‘Traditor autem’ ♫.
  • Qua finita, ac novies decan[f. 5v]tato ‘Kyrie eleeson’ cum sequentibus versibus usque ad postremo, decantandum illum ‘Christus Dominus’, subjungit submissa voce quasi legendo dicens :
    • ‘Domine, exaudi orationem meam’ — Chorus ‘Et clamor meus ad te veniat.’
  • Nec additur ‘Dominus vobiscum’, sed absolute dicitur :
    • ’Oremus.’
    • ‘Respice, quesumus, Domine, super hanc familiam tuam, pro qua Dominus noster Jesus Christus non dubitavit manibus tradi nocentium et crucis subire tormentum [f. 6]. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen.’
  • Qua finita oratione, sine ‘Domine, exaudi’, sine ‘Dominus vobiscum’, sine ‘Benedicamus Domino’, percutit ter librum aut cathedram. Et ita matutinum seu tenebrę finiuntur.
  • Absolutio.
  • Ex antiqua et laudabili consuetudine, semper id observatum est in ecclesia Rhemensi ut hoc die dominus archiepiscopus canonicos et alios in eadem ecclesia habituatos, primum in [f. 6v] capitulo, deinde ex superiori pulpito, populum infra circunstantem absolvat. Tracturus igitur primo absolutionem in capitulo.
  • Si eodem die ad populum e suggestu non concionetur, statim post decantatum ‘Pretiosa’ ecclesiam ingressus, ubi aliquantisper orat ante majus altare, procedit indutus cappa consueta, antecedente cruce, ad capitulum usque cum canonicis. Quo ut pervenit, sedet in loco per dormentarium parato et ornato, ubi stolam et mitram simplicem accipit. Tum flexis genibus, et versa ad canonicos facie, qui simul genu flectunt, septem psalmos pœnitentiales [f. 7] cum eis alternatim recitat, ibique absolutionem perficit prout suo loco patebit. Qua finita, revertitur in sacrarium cum cappa assueta ; ibique induitur pluviali violaceo, stola et mitra simplici ; indeque exiens per chorum, facta prius reverentia altari, ascendit superiorem pulpitum, antecedentibus cruce et baculo pastorali, ubi absolutionem perficit iisdem cæremoniis et precibus quibus ante in capitulo, prout ordinate infra describitur.
  • Quod si contingat ut ille hoc die velit concionari ad populum, ecclesiam ing[r]essus, cum [f. 7v] oraverit ante majus altare, recta proficiscetur in capitulum ; ibique absolutionem perficiet suis cæremoniis, prout supra notatum est. Qua finita, reversus in ecclesiam, non ascendet superiorem pulpitum, sed exuta cappa, habens stolam violaceam super rochetum, suggestum ascendet concionaturus ad populum. Post concionem vero, absolvet eum in eodem suggestu, iisdem ornamentis pontificalibus indutus, iisdemque cæremoniis utens quibus in superiore pulpito. Alioquin, si nolit absolvere in capitulo, antequam e suggestu concionetur ad populum, suscipiet id absolvendi munus vel decanus [f. 8] Ecclesiæ, vel presbyter ebdomadarius, permittente domino archiepiscopo, tum ob suam pręsentiam, tum etiam quod absolutio illa, quæ fit in capitulo, præcedere debet eam fit super populum. Absoluturus itaque dominus archiepiscopus, si in capitulo, genibus flexis, versa ad canonicos facie, si vero ex superiori pulpito aut e suggestu populum, stans et erectus ut videri a circunstantibus possit, septem psalmos pœnitentiales cum mitra absolute incipit hoc modo, addendo tamen in fine cujuslibet psalmi ‘Gloria Patri’ et aliquantulum inclinando caput [f. 8v] :
    • Psalmus.
    • ‘Domine, ne in furore tuo arguas me [...]’
    • [Texte intégral des psaumes pénitentiaux, jusqu’au f. 18v :]
  • Finitis septem psalmis non additur antiphona ‘Ne reminiscaris’, sed statim absolute et ter incipit ‘Kyrie eleeson, Christe eleeson, Kyrie eleeson’. Deinde secreto prosequitur :
    • ‘Pater noster, qui es in cœlis, sanctificetur nomen tuum ; adveniat regnum tuum ; fiat voluntas tua, sicut in cœlo et in [f. 19] terra  panem nostrum quotidianum da nobis hodie ; et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris’
  • Tum alta et ingelligibili voce legendo dicit :
    • ‘Et ne nos inducas in tentationem’ — Assistentes ‘Sed libera nos a malo’.
    • Archiepiscopus ‘Ego dixi, Domine, miserere mei’ — Assistentes ‘Sana animam meam, quia peccavi tibi’.
    • Archiepiscopus ‘Convertere, Domine, usquequo’ — Assistentes ‘Et deprecabilis esto super servos tuos’.
    • Archiepiscopus ‘Oculi Domini super justos’ [f. 19v] — Assistentes ‘Et aures ejus in preces eorum’.
    • Archiepiscopus ‘Confiteatur tibi, Domine, omnia opera tua’ — Assistentes ‘Et sancti tui benedicant tibi’.
    • Archiepiscopus ‘Fiat misericordia tua, Domine, super nos’ — Assistentes ‘Quemadmodum speravimus in te’.
    • Archiepiscopus ‘Salvos fac servos tuos’ — Assistentes ‘Deus meus, sperantes in te’.
    • Archiepiscopus ‘Mitte eis, Domine, auxilium de sancto’ — Assistentes ‘Et de Syon tuere eos’.
    • Archiepiscopus ‘Nihil proficiat inimicus in eis’ — Assistentes ‘Et filius iniquitatis non [f. 20] apponat nocere eis’.
    • Archiepiscopus ‘Esto eis, Domine, turris fortitudinis’ — Assistentes ‘A facie inimici’.
    • Archiepiscopus ‘Domine, exaudi orationem meam’ — Assistentes ‘Et clamor meus ad te veniat’.
    • Archiepiscopus ‘Dominus vobiscum’ — Assistentes ‘Et cum spiritu tuo’.
  • Tum dominus archiepiscopus prosequitur sine mitra :
    • ‘Oremus.’
    • ‘Exaudi, Domine, preces nostras, et tibi confitentium parce peccatis, ut quos conscientiæ reatus accusat, indulgentia tuæ miserationis absolvat. Per Christum Dominum nostrum.’
    • Assistentes ‘Amen.’
  • Rursum sequitur :
    • ‘Oremus.’
    • ‘Præveniat hos famulos tuos, quæsumus Domine, misericordia tua, ut omnes iniquitates eorum celeri indulgentia deleantur.’
    • ‘Adesto, Domine, supplicationibus nostris, nec sit ab his famulis tuis clementiæ tuæ longinqua miseratio, sana vulnera eorumque dimitte peccata : et ut nullis a te iniquitatibus separentur tibi, Domine, semper valeant adhærere.’
    • ‘Domine Deus noster, qui offensione nostra non vinceris, sed satisfactione placa[f. 21]ris, respice, quæsumus, ad hos famulos tuos, qui se tibi peccasse graviter confitentur, tuum est enim absolutionem criminum dare, et veniam præstare peccantibus ; qui dixisti pœnitentiam te malle peccatorum quam mortem, concede ergo, Domine, hoc, ut qui tibi pœnitentiæ excubias celebrant, correctis actibus suis, conferri a te sempiterna gaudia gratulentur. Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Assistentes ‘Amen.’
  • Atque ita supradictæ tres illæ orationes finiuntur sub uno[f. 21v] ‘Per Dominum’. Cum autem eas dominus archiepiscopus integre dixerit, admonet canonicos et alios habituatos, si in capitulo, laicos vero, si ex majori pulpito aut e suggestu, absolutionem faciat, ut flexis genibus et junctis manibus simul dicant ‘Confiteor Deo omnipotenti’, et qui adhuc adulti non sunt, si nesciant, dicant ‘Pater noster’. Quibus integre recitatis, stans sine mitra propter pręcedentem crucem ac junctis manibus, alta et intelligibili voce prosequitur :
    • ‘Misereatur vestri omnipotens Deus, et dimissis [f. 22] peccatis vestris perducat vos Filius Dei ad vitam æternam.’
    • Assistentes ‘Amen.’
  • Tum absolvit his verbis :
    • ‘Absolutionem et remissionem omnium peccatorum vestrorum tribuat vobis omnipotens pater, pius et misericors Dominus.’
    • Assistentes ‘Amen.’
    • ‘Et ego, authoritate Jesu Christi, absolvo vos ab omnibus peccatis vestris, ┼ in nomine Patris ┼ et Filii ┼ et Spiritus Sancti.’
    • Assistentes ‘Amen.’
    • Archiepiscopus ‘Dominus vobiscum’ — Assistentes ‘Et cum spiritu tuo’.
    • ‘Oremus’ [f. 22v].
    • ‘Omnipotens Deus, qui beato Petro apostolo suo cæterisque discipulis suis licentiam dedit ligandi atque solvendi : ipse vos absolvat ab omni vinculo delictorum, et quantum nostræ fragilitati permittitur, sitis absoluti ante tribunal Domini nostri Jesu Christi, habeatisque vitam æternam et vivatis in secula seculorum, intercedente beata Dei genitrice Maria cum omnibus sanctis.’
    • Assistentes ‘Amen.’
  • ‘Quibus omnibus finitis, aspergit circumstantem populum aqua benedicta : atque ita peragitur absolutio.’

F. 23 : Benedictio novi ignis.

  • Præparatus se dominus archiepiscopus ad sacrificium missæ pro consecratione chrismatis, simul atque in sacrarium pervenerit, antequam induat se ornamentis pontificalibus, benedicet novum ignem, habens stolam desuper magnam cappam, hoc infrascripto modo, alta et intelligibili voce legendo :
    • ‘Adjutorium nostrum in nomine Domini’ — ‘Sit nomen Domini benedictum’.
    • ‘Oremus.’ [f. 23v]
    • ‘Domine Deus, pater omnipotens, conditor omnium rerum, te invocamus ut ┼ benedicas et consecres hunc novum ignem, sicut benedixisti rubum in quo apparuisti Moysi : et sicut illuminasti cor ejus per lumen visibile majestate tua invisibili, ita et corda nostra, potentia divinitatis tuæ, visibiliter per hunc invisibilem ignem illuminare digneris, adjuvante Domino nostro Jesu Christo.Qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per omnia secula seculorum.’
    • Assistentes ‘Amen.’
  • Tum aspergit novum ignem aqua benedicta, deponensque [f. 24] stolam, parat se ad sacrum peragendum.
  • Ad vesperas, quæ solenniter decantatur ob consecrationem chrismatis.
  • Consecratis oleis, lotisque manibus domini archiepiscopi, interea dum cantor antiphonam ‘Calicem’ et assistens diaconus psalmum incipit ‘Credidi’, dominus archiepiscopus, cum presbyteris et aliis adstantibus stans ad cornu altaris, percurrit vesperas suas submissa voce usque ad canticum ‘Magnificat’ hoc infrascripto modo :
    • Antiphona ‘Calicem’ [f. 24v].
    • Psalmus.
    • ‘Credidi propter quod locutus sum : ego autem humiliatus sum nimis.
    • Ego dixi in excessu meo : omnis homo mendax.
    • Quid retribuam Domino : pro omnibus quæ retribuit mihi.
    • Calicem salutaris accipiam : et nomen Domini invocabo.
    • Vota mea Domino reddam coram omni populo ejus : pretiosa in conspectu Domini, mors sanctorum ejus.
    • O Domine, quia ego servus tuus : ego servus tuus et filius ancillæ tuæ.
    • Diripuisti vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis [f. 25] : et nomen Domini invocabo.
    • Vota mea Domino reddam in conspectu omnis populi ejus : in atriis domus Domini in medio tui Hierusalem.’
  • Non dicitur ‘Gloria Patri’ in quolibet psalmorum. Sequitur autem antiphona resumenda :
    • ‘Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo.’
    • Antiphona ‘Cum his’.
    • Psalmus.
    • ‘Ad Dominum, cum tribularer, clamavi : et exaudivi me.
    • Domine, libera animam [f. 25v] meam a labiis iniquiis : et a lingua dolosa.
    • Quid detur tibi, aut quid apponatur tibi : ad linguam dolosam.
    • Sagittę potentis acutæ : cum carbonibus desolatoriis.
    • Hei mihi, qua incolatus meus prolongatus est : habitavi cum habitantibus Cedar, multum incola fuit anima mea.
    • Cum his qui oderunt pacem, eram pacificus : cum loquebar illis, impugnabant me gratis.’
    • Antiphona ‘Cum his qui oderunt pacem, eram pacificus : cum loquebar illis, impugnabant me gratis.’
    • Antiphona ‘Ab ho[f. 26]minibus iniquis’.
    • Psalmus.
    • ‘Eripe me, Domine, ab homine malo : a viro iniquo eripe me.
    • Qui cogitaverunt iniquitates in corde : tota die constituebant prælia.
    • Acuerunt linguas suas sicut serpentes : venenum aspidum sub labiis eorum.
    • Custodi me, Domine, de manu peccatoris : et ab hominibus iniquis eripe me.
    • Qui cogitaverunt supplantare gressus meos : absconderunt superbi laqueum mihi.
    • Et funes extenderunt in laqueum : juxta iter scandalum posuerunt mihi.
    • Dixi Domino, Deus meus [f. 26v] es tu : exaudi vocem deprecationis meæ.
    • Domine, Domine, virtus salutis meæ : obumbrasti super caput meum in die belli.
    • Non tradas me, Domine, a desyderio meo peccatori : cogitaverunt contra me, ne derelinquas me, ne forte exaltentur.
    • Caput circuitus eorum : labor labiorum ipsorum operiet eos.
    • Cadent super eos carbones : in ignem deiicies eos, in miseriis non subsistent.
    • Vir linguosus non dirigetur in terra : virum injustum mala capient in interitu.
    • Cognovi quia faciet Domi[f. 27]nus judicium inopis : et vindictam pauperum.
    • Veruntamen justi confitebunt nomini tuo : et habitabunt recti cum vultu tuo.’
    • Antiphona ‘Ab hominibus iniquis, libera me Domine.’
    • Antiphona ‘Custodi me’.
    • Psalmus.
    • ‘Domine, clamavi ad te, exaudi me : intende voci meæ cum clamavero ad te.
    • Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo : elevatio manuum mearum sacrificium vespertinum.
    • Pone, Domine, custodiam ori meo : et ostium circunstantiæ labiis meis [f. 27v].
    • Non declines cor meum in verba malitiæ : ad exculandas excusationes in peccatis.
    • Cum hominibus operantibus iniquitatem : et non communicabo cum electis eorum.
    • Corripiet me justus in misericordia et increpabit me : oleum autem peccatoris non impinguet caput meum.
    • Quoniam adhuc et oratio mea in beneplacitis eorum : absorpti sunt juncti petræ judices eorum.
    • Studient verba mea quoniam potuerunt : sicut crassitudo terreæ erupta est super terra.
    • Dissipata sunt ossa nostra secus infernum, quia ad te, Domine, oculi mei in te spe[f. 28]ravi, non auferas animam meam.
    • Custodi me a laqueo quem statuerunt mihi : et a scandalis operantium iniquitatem.
    • Cadent in retiaculo ejus peccatores : singulariter sum ego donec transeam.’
    • Antiphona ‘Custodi me a laqueo quem statuerunt mihi, et a scandalis operantium iniquitatem.’
    • Antiphona. ‘Considerabam’.
    • Psalmus.
    • ‘Effundo in cnspectu ejus orationem meam : et tribulationem meam ante ipsum pronuntio [f. 28v].
    • In deficiendo ex me spiritum meum : et tu cognovisti semitas meas.
    • In via hac qua ambulabam : absconderunt superbi laqueum mihi.
    • Considerabam ad dexteram et videbam : et non erat qui cognosceret me.
    • Periit fuga a me : et non est qui requirat animam meam.
    • Clamavi ad te, Domine : dixi, tu es spes mea, portio mea in terra viventium.
    • Intende ad deprecationem meam : quia humiliatus sum nimis.
    • Libera me a persequentibus me : quia confortati super me [f. 29].
    • Educ de custodia animam meam ad confitendum nomini tuo : me expectant justi donec retribuas mihi.’
    • Antiphona ‘Considerabam ad dexteram et videbam, et non erat qui cognosceret me.’
  • Qua finita antiphona, in qua neuma non canitur, dominus archiepiscopus absolute hanc incipit, cantore illi ad cornu altaris stanti præintonante :
    • ‘Cœnantibus autem’ ♫.
    • ‘Magnificat anima mea Dominum [f. 29v] ;
    • Exultavit spiritus meus in Deo salutari meo ;
    • Quia respexit humilitatem ancillę suæ : ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes ;
    • Quia fecit mihi magna qui potens est : et sanctum nomen ejus.
    • Misericordia ejus a progenie in progenies, timentibus eum.
    • Fecit potentiam in brachio suo  dispersit superbos mente cordis sui.
    • Deposuit potentes de sede : et exaltavit humiles.
    • Esurientes implevit bonis : et divites dimisit inanes.
    • Suscepit Israel puerum su[f. 30]um : recordatus misericordię suæ ;
    • Sicut locutus est ad patres nostros : Abraham et semini ejus in secula.’
    • Antiphona ‘Cœnantibus autem accepit letus panem, benedixit ac fregit, dedit discipulis suis.’
  • Hic advertentum est quod si dominus archiepiscopus recitet vesperas submissa voce cum assistentibus in altari, prosequetur psalmum ‘Magnificat’ cum mitra ; at vero cum in choro incœptum erit eum decantari, stabit ad finem usque sine mitra, quam resumet. Incœpta antiphona ‘Cœnantibus autem’ et illa finita sine neuma[f. 30v]te, vertet se ad populum, decantaturus alta voce et solemniter :
    • ‘Dominus vobiscum’ ♫.
  • Tum deposita mitra :
    • ‘Oremus’ ♫.
    • ‘Refecti vitalibus alimentis, quæsumus, Domine Deus noster, ut quod tempore nostræ mortalitatis exequimur immortalitatis tuæ munere consequamur. Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus per omnia secula seculorum [f. 31].’
    • Chorus. ‘Amen’.
    • ‘Oremus’ ♫.
    • ‘Concede, quęsumus, omnipotens Deus, ut perceptum novi sacramenti mysterium et corpore sentiamus et mente. Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen’.
  • Tum, vertens se ad chorum ad chorum cum mitra :
    • ‘Dominus vobiscum’ ♫.
  • Interim vero, dum dia[f. 31v]conus alta voce decantat ‘Ite missa est’, illud submissa voce dicit, inclinans ante altare, dominus archiepiscopus ; et cum duobus presbyteris, qui ad cornua stan[t]a altaris, recitat or[a]tionem solitam ‘Placeat tibi’. Deinde, deosculato altari, evangelium Joannis ad finem usque dicens, descendit in sacrarium cum iisdem duobus presbyteris, diaconis et subdiaconis, pontificalia ornamenta exuturus. Et advertendum est quod in his vesperis dominus archiepiscopus neque incensat altare, neque benedicit populo, propterea quod in missa, in qua includuntur hæc vesperæ, et solemniter [f. 32] benedixit populo, et incensatum est altare.

F. 32 : Ablutio altarium in ecclesia Rhemensi.

  • Peracto missæ sacrificio ac decantatis vesperis, si dominus archiepiscopus abluere velit altaria in ecclesia sua Rhemensi, postquam in sacrarium redierit, exuet ex ornamentis pontificalibus sandalia, manipulum, tunicellas sive dalmaticas et casulam, et accipiens mitram albam simplicem loco pretiosę, induet pluviale rubeum, relictis super se amictu, alba, cingulo, stola et [f. 32v] pluviali loco casulę, qua illi cum pontifice in confectione chrismatis concelebrabunt. De sacrario ad majus altare procedet, antecedentibus cruce et baculo pastorali. Quo cum pervenerit, inclinans caput totum altare lavat denudatum, infundens vinum ad quatuor cornua et in medio ejusdem altaris, et desuper pigmentum infundit, stantibus ad cornua ejusdem altaris eodem decano et presbytero ebdomadario. Interim vero dum prædicta fiunt, cantor ante illud altare responsorium ‘Circumcederunt me viri mendaces’ cum suo versu incipit, prosequente choro ad finem usque [f. 33]. Deinde hanc antiphonam subjungit ‘Sancta Maria, succurre miseris’. Qua decantata, et hanc incipit ‘Salvator mundi, salva nos omnes’. Quibus omnibus integre decantatis, dominus archiepiscopus sequentem orationem de beata Maria et omnibus sanctis absolute decantat hoc infrascripto modo :
    • ‘Oremus’ ♫.
    • Concede, quæsumus, omnipotens et misericors Deus, ut intercessio nos sanctæ Dei genitricis semperque Virgini Mariæ, et omnium sanctorum cœlestium virtutum [f. 33], et beatorum patriarcharum, prophetarum, apostolorum, martirum, confessorum atque virginum, et omnium electorum tuorum ubique letificet, ut dum eorum merita recolimus, patrocinia sentiamus. Per eundem Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.
    • Chorus ‘Amen’.
  • His dictis, dominus archiepiscopus, cum decano et presbytero ebdomadario cæterisque adstantibus, accedit ad altare beatę Mariæ Magdalenę, et illud abluit eo modo quo notatum est supra. In[f. 34]terim vero dum abluitur, cantor hoc responsorium ‘Fœlix Maria unxit pedes Jesu’ cum suo verso coram eodem altari incipit, choro prosequente ad finem usque. Quo decantato, dominus archiepiscopus subjungit orationem sequentem de beata Maria Magdalena, absolute hoc modo :
    • ‘Oremus’ ♫.
    • ‘Largire, clementissime pater, quod sicut beata Maria Magdalena Dominum Jesum Christum super omnia diligento, suorum obtinuit veniam peccaminum, ita nobis apud misericordiam tuam [f. 34v] sempiternam impetret beatitudinem.Per eundem Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen.’
  • Quibus peractis, revertitur in sacrarium, omnino exuturus sacras vestes. Postea, cum cappa assueta reversurus per chorum, ibique super inferiore gradu, genibus flexis ante altare acturus gratias, nisi illas egerit in sacrario post peractum missæ sacrificium ante ablutionem altarium.

F. 35 : Ablutio pedum canonicorum in capitulo, quæ vulgo mandatum novum appellatur.

  • Congregatis canonicis in eo loco ubi decantare illi solent ‘Pretiosa’, veniens dominus archiepiscopus circiter horam secundam a prandio, indutus assuetam cappam, cum antecedente cruce, considet cum illis in sede parata per dormentarium ecclesiæ ; et mox, ut cantor incœperit antiphonam ‘Mandatum novum do vobis’, surgit idem dominus archiepiscopus a sede sua, cum cruce eundo usque ad eum locum ubi [f. 35v] præparata est aqua ; indeque exiens, præcinctus lintheo super suum superpellicium, et habens mitram albam simplicem in capite, primum lavat pedem archidiaconi majoris, uno ex seneschalis, qui derefat aquam, comite et ministro. QUo loto pede, iterum revertitur in capitulum ; indeque exiens, sumpta de novo aqua, lavat et aliarum personarm pedes, eo quo dicetur ordine, videlicet archidiaconi minoris, præpositi, decani, cantoris, thesaurarii, vicedomini et scolastici (quanquam loco pedum nunc lavantur manus) extergens lintheo, et eos deosculans. Quibus integre peractis, reversus a [f. 36] capitulo ad sedem suam cum cappa assueta et cruce, ibi considens, pedem suum decano prębet lavandum. Cum autem finita fuerint quæ decantari debent interea dum lavantur pedes canonicorum, accedenti diacono qui recitaturus est evangelium ‘ante diem festum Paschæ’ in modum lectionis, benedicet more solito. Finito vero predicto evangelio per hanc clausulam ‘Ut dilectio qua dilexisti me in ipsis sit, et ego in eis’, aut si non liceat per temporis spatium, ut placuerit domino archiepiscopo, vel signum facienti, vel alta voce dicenti ‘Tu autem’, decantabunt ab eo, induto stola super cappam et mitra alba simplici [f. 36v], quæ sequntur preces hoc infrascripto modo :
    • ‘Suscepimus, Deus, misericordiam tuam’ ♫.
    • Chorus ‘In medio templi tui.’
  • Iterum repetitur eodemque tono :
    • ‘Suscepimus, Deus, misericordiam tuam.’
    • Chorus ‘In medio templi tui.’
  • Tertio repetitur eodemque tono :
    • ‘Suscepimus, Deus, misericordiam tuam. [f. 37]’
    • Chorus ‘In medio templi tui.’
  • Tum dominus archiepiscopus incipit, prosequente choro simul cum eo :
    • ‘Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto — Sicut erat in principio, et nunc et semper et in secula seculorum. Amen.’
  • Deinde prosequitur cum decantante choro :
    • ‘Kyrie eleeson, Christe eleeson, Kyrie eleeson.’
  • Tum, submissa voce :
    • ‘Pater noster, qui es in cœlis, sanctificetur nomen tuum ; adveniat regnum tuum ; fiat voluntas tua, sicut in cœlo [f. 37v] et in terra  panem nostrum quotidianum da nobis hodie ; et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris’
  • Postea vero alta voce incipit :
    • ‘Et ne nos inducas in tentationem’ ♫.
    • Chorus ‘Sed libera nos a malo.’
    • Archiepiscopus ‘Tu mandasti mandata tua’ — Chorus ‘Custodiri nimis’.
    • Archiepiscopus ‘Tu lavasti pedes discipulorum tuorum’ — Chorus ‘Opera manuum tuarum ne despicias’ [f. 38].
    • Archiepiscopus ‘Ecce quam bonum et quam jocundum’ — Chorus ‘Habitare fratres in unum’.
    • Archiepiscopus ‘Domine, exaudi orationem meam’ — Chorus ‘Et clamo meus ad te veniat’.
    • Archiepiscopus ‘Dominus vobiscum’ — Chorus ‘Et cum spiritu tuo’.
    • ‘Oremus’ ♫.
    • ‘Adesto, Domine, officio servitutis nostræ, et quia tu pedes lavare dignatus es tuis discipulis, ne despicias opera manuum tuarum, quæ nobis retinenda mandasti, ut sicut hic exteriora ablu[f. 38v]untur inquinamenta, sic a te omnium nostrorum interiora laventur peccata. Quod ipse præstare digneris, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivis et regnas Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen.’
    • ‘Oremus’ ♫.
    • ‘Deus, qui discipulorum tuorum pedes abluens, pio affectu eis exemplum presens mandatum dedisti, concede propitius, ut per obsequium mandatorum tuorum, eorum obtentu, de tuo sine fine letentur aspectu. Qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto vivis et regnas [f. 39] Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen.’
    • ‘Dominus vobiscum’ ♫.
    • ‘Benedicamus Domino’ ♫.
    • ‘Requiescant in pace’ ♫.

F. 39v : Feria sexta, Parasceves.

  • Quo die, nec paratur sedes domini archiepiscopo in choro, nec ante eum crux defertur [f. 40].

F. 40 : Ad matutinum, quo vulgo tenebræ appellantur.

  • Finita antiphona quæ postremo in laudibus decantatur ‘Memento mei, Domine’, hanc cum cantu incipit ante canticum ‘Benedictus Dominus’, præcentore illi præintonante :
    • ‘Posuerunt’ ♫.
  • Qua finita, ac novies decantato ‘Kyrie eleeson’ cum sequentibus versibus usque ad finem, postremo decantandum illum ‘Christus Dominus’, subjungit submissa voce quasi legendo dicens :
    • ‘Domine, exaudi orationem [f. 40v] meam’ — Chorus ‘Et clamor meus ad te veniat.’
  • Nec additur ‘Dominus vobiscum’, sed absolute dicitur :
    • ‘Oremus.’
    • Respice, quæsumus, Domine, super hanc familiam tuam, pro qua Dominus noster Jesus Christus non dubitavit manibus tradi nocentium et crucis subire tormentum. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen.’
  • Qua finita oratione, sine ‘Domine, exaudi’, sine ‘Dominus vobiscum’, sine ‘Benedicamus Domino’, percutit ter librum [f. 41] aut cathedram : et ita matutinum seu tenebræ finiuntur.

F. 41 : Benedictio novi ignis.

  • Pręparatus se hoc die dominus archiepiscopus ad officium loco missæ simul atque in sacrarium venerit, benedicet novum ignem, habens stolam super magnam cappam, et alta atque intelligibili voce, quæ sequntur legens, hoc infrascripto modo :
    • ‘Adjutorium nostrum in nomine Domini’ — ‘Sit nomen Domini benedictum’ [f. 41v].
    • ‘Oremus.’
    • ‘Domine Deus, pater omnipotens, conditor omnium rerum, te invocamus ut ┼ benedicas et consecres hunc novum ignem, sicut benedixisti rubum in quo apparuisti Moysi : et sicut illuminasti cor ejus per lumen visibile, majestate tua invisibili, ita et corda nostrapotentia divinitatis tuæ visibiliter per hunc invisibilem ignem illuminare digneris, adjuvante Domino nostro Jesu Christo. Qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Assistentes ‘Amen.’ [f. 42]
  • Tum aspergit novum ignem aqua benedicta, deponensque stolam, parat se ad sacrum peragendum.

F. 42 : Ad vesperas.

  • Si contingat dominum archiepiscopum hoc die in ecclesia sua Rhemensi sacrum (ut moris est) peragere, cum se communicaverit, stans adhuc cum casula ad dextrum cornu altaris, lotis manibus recitat privatim et submissa voce vesperas cum diacono et aliis assistantibus, incipiens absolute hoc infrascripto modo :
    • [Antiphona] ‘Calicem’.
    • Psalmus [f. 42v]
    • ‘Credidi propter quod locutus sum : ego autem humiliatus nimis...
    • [f. 43]
    • ... Vota mea Domino reddam in conspectu omnis populi ejus : in atriis domus Domini in medio tui Hierusalem.’
    • Non dicitur ‘Gloria Patri’ in quolibet psalmorum. Sequitur autem antiphonam [sic] sumenda :
    • Antiphona ‘Calicem salutaris accipiam, et nomen Domin invocabo.’
    • Antiphona ‘Cum his’.
    • Psalmus
    • ‘Ad Dominum cum tribularer, clamavi ; et exaudivit me...
    • [f. 43v]
    • ... Cum his qui oderunt pacem eram pacificus : cum loquabar illis, impugnabant me gratis.’
    • Antiphona ‘Cum his qui oderunt pacem eram pacificus : cum loquabar illis, impugnabant me gratis.’
    • Antiphona ‘Ab hominibus iniquis’ [f. 44].
    • Psalmus.
    • ‘Eripe me, Domine ab homine malo  a viro iniquo eripe me...
    • [f. 44v]
    • [f. 45]
    • ... Veruntamen justi confitebuntur nomini tuo : et habitabunt recti cum vultu tuo.’
    • Antiphona ‘Ab hominibus iniquis libera me, Domine.’
    • Antiphona ‘Custodi me’.
    • Psalmus
    • ‘Domine, clamavi ad te, exaudi me : intende voci meæ cum clamavero ad te...
    • [f. 45v]
    • [f. 46]
    • ... Cadent in retiaculo ejus peccatores : singulariter sum ego, donec transeam.’
    • Antiphona ‘Custodi me a laqueo quem statuerunt mihi, et a scandalis operantium iniquitatem.’
    • Antiphona ‘Considerabam’.
    • Psalmus
    • ‘Voce mea ad Dominum clamavi : voce mea ad Dominum deprecatus sum...
    • [f. 46v]
    • [f. 47]
    • ... Educ de custodia animam meam ad confitendum nomini tuo : me expectant justi donec retribuas mihi.’
    • Antiphona ‘Considerabam ad dexteram et videbam, et non erat qui cognosceret me.’
  • Capitulum, responsorium, hymnus et versus non dicuntur, sed statum sequitur antiphona :
    • ‘Cœnantibus autem’.
  • Deinde canticum :
    • ‘Magnificat anima mea Dominum...
    • [f. 47v]
    • [f. 48]
    • ... Sicut locutus est ad patres nostros : Abraham et semini ejus in secula.
    • Antiphona ‘Cœnantibus autem accepit panem, benedixit, ac fregit, dedit discipulis suis’.
  • Qua finita, subjungit eadem submissa voce legendo, dicens :
    • ‘Domine, exaudi orationem meam’ — Diaconus et assistentes ‘Et clamor meus ad te veniat’.
  • Nec additur ‘Dominus vobiscum’, sed absolute dicitur :
    • ‘Oremus.’
    • ‘Respice, quæsumus, Domine [f. 48v], super hanc familiam tuam, pro qua Dominus noster Jesus Christus non dubitavit manibus tradi nocentium, et crucis subire tormentum. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Diaconus et assistentes [‘Amen.’]
  • Qua finita oratione, sine ‘Domine exaudi’, sine ‘Dominus vobiscum’, sine ‘Benedicamus Domino’, dominus archiepiscopus, inclinato capite ante altare, osculando ipsum, dicit orationes solitas ; reversus postea in sacrarium et exuturus sacras vestes, nulla interim super populum facta benedictione.

F. 49 : Sabbato sancto Paschæ.

  • In cujus diei matutinali tantum officio, nec paratur sedes domino archiepiscopo in choro, nec ante eum crux de[f. 49v]fertur, propterea quod sexta feria Parasceves decantatur matutinum ejus sancti sabbati in choro statim post finitum completorium.

F. 49v : Ad matutinum, quod vulgo tenebræ appellantur.

  • Finita antiphona quæ postremo in laudibus decantatur ‘O vos omnes’, hanc cum cantu incipit ante canticum ‘Benedictus Dominus’, pręcentore illi præintonante :
    • ‘Mulieres’ ♫.
  • Qua finita, ac novies decantato ‘Kyrie eleeson’ cum sequentibus versibus usque [f. 50] ad postremum decantandum illum ‘Christus Dominus’, subjungit submissa voce quasi legendo dicens :
    • ‘Domine, exaudi orationem meam’ — Chorus ‘Et clamor meus ad te veniat.’
  • Nec additur ‘Dominus vobiscum’, sed absolute dicitur :
    • ‘Oremus.’
    • ‘Respice, quæsumus, Domine, super hanc familiam tuam, , pro qua Dominus noster Jesus Christus non dubitavit manibus tradi nocentium, et crucis subire tormentum. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus [f. 50v] Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen.’
  • Qua finita oratione, sine ‘Domine exaudi’, sine ‘Dominus vobiscum’, sine ‘Benedicamus Domino’, dominus archiepiscopus, percutit ter librum aut cathedram. Et ita matutinum seu tenebræ finiuntur.

F. 50v : Benedictio novi ignis.

  • Paraturus se hoc die, dominus archiepiscopus ad benedictionem fontium, simul atque in sacrarium venerit, benedicet novum ignem, habens sto[f. 51]lam super rochetum et superpellicium, atque alta et intelligibili voce, que infrascribuntur legens hoc modo :
    • ‘Adjutorium nostrum in nomine Domini’ — ‘Sit nomen Domini benedictum.’
    • ‘Oremus.’
    • ‘Domine Deus Pater omnipotens, conditor omnium rerum, te invocamus ut ┼ benedicas et consecres hunc novum ignem, sicut benedixisti rubum in quo apparuisti Moysi ; et sicut illuminasti cor ejus per lumen visibile majestate tua invisibili, ita et corda nostra potentia [f. 51v] divinitatis tuæ visibiliter per hunc invisibilem ignem illuminare digneris, adjuvante Domino nostro Jesu Christo. Qui cum Deo Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Assistentes ‘Amen.’
  • Tum aspergit novum ignem aqua benedicta, deponensque stolam, parat se ad peragendum benedictionem fontium, facta prius a diacono benedictione cerei.

F. 51v : Benedictio thuris, benedicendo cereo apponendi.

  • Finita benedictione novi [f. 52] ignis in sacrario, induitur dominus archiepiscopus amictu alba, cingulo, stola, manipulo, cambuca albi coloris, et mitra simplici, omissis sandaliis, dalmaticis, chirotecis, pectorali cruce et pallio, procedensque ad altare cum diacono induto suis ornamentis, precedente puero chori, ac deferente novum ignem benedictum in cereo accenso, sine thuribulo, sine cruce ac textu (quanquam ante pontificem deferuntur et crux et baculus pastoralis), capite altari inclinato, sedet in medio altaris. Cum autem diaconus accesserit ad eum, ferens in disco argenteo thus apponendum cereo benedicto [f. 52v], hanc recitabit submissa voce orationem hoc infrascripto modo, versa ad diaconum facie ac deposita mitra :
    • ‘Adjutorium nostrum in nomine Domini’ — ‘Sit nomen Domini benedictum’.
    • ‘Oremus.’
    • ‘Veniat, quæsumus, omnipotens Deus super hoc incensum larga tuæ benedictionis infusio, et hanc creaturam thuris, splendore tui Sancti Spiritus, invisibilis regenerator, ┼ sanctificare digneris, ut non solum sacrificium fiat ince[n]si, sed etiam in quocunque loco aliquid ex ejus [f. 53] sanctificationis fuerit mysterio deportatum, expulsa diabolicæ fraudis nequitia, virtus tuę majestatis assistat. Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate ejusdem Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Diaconus ‘Amen.’
  • Tum aspergit aqua benedicta.Interim diaconus incipit benedictionem cerei his verbis : ‘Exultet jam angelica turba celorum’, quæ finitur per clausula ‘Per Dominum nostrum’, respondente choro ‘Amen‘. Cui diacono, nullo modo benedicens, dominus archiepiscopus tantisper sedebit in cathedra, dum [f. 53v] eadem cerei benedictio finita fuerit.
  • Advertendum est autem quod si dominus archiepiscopus nolit benedicere fontes, sed tantum cram addesse in choro, benedicet thus considens in sede sua cum canonicis, accedente ad eum diacono, qui benedicturus sit postea cereum, ut supra dictum est.

F. 53v : Benedictio fontium.

  • Decantatis ad altare orationibus, lectionibus et tractibus, ac finita septena litania, quæ tota in choro decur[f. 54]ritur, cum diaconi canonici aliam quinam inceperint, exuet dominus archiepiscopus casula sua, et induetur cappa serica solenni, idque juxta altare accipiet quoque mitram prętiosam relicta simplici, processurus ad benedictionem fontium, ministrantibus illi diacono et subdiacono canonicis.Cum autem pervenerit ad fontes, tantisper in loco consueto stabit, dum finiatur quina litania. Qua finita, stans prope fontes, vultu ad orientem directo, hanc infrascriptam orationem quasi legendo alta et intelligibili voce pronuntiat hoc modo[f. 54v] :
    • ‘Dominus vobiscum’ — Chorus ‘Et cum spiritu tuo’.
  • Deinde subjungit, deposita mitra :
    • ‘Oremus.’
    • ‘Omnipotens sempiterne Deus, adesto magnæ pietatis tuæ misteriis ; adesto sacramentis et ad recreandos novos populos, quos tibi fons baptismatis parturit, spiritum adoptionis emitte, ut quod nostrę humilitatis gerendum est ministerio, tuæ virtutis impleatur effectu. Per Dominum nostrum Jhesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate ejusdem Spiritus Sancti Deus, per omnia se[f. 55]cula seculorum.’
  • Deinde, cum cantu hanc infrascriptam præfationem, extensis ante pectus manibus, prosequetur hoc modo :
    • ‘Per omnia secula seculorum’ ♫ — Chorus ‘Amen’ ♫.
    • Archiepiscopus ‘Dominus vobiscum’ ♫ — Chorus ‘Et cum spiritu tuo’ ♫ [f. 55v].
    • Archiepiscopus ‘Sursum corda’ ♫ — Chorus ‘Habemus a[d] Dominum’ ♫.
    • Archiepiscopus ‘Gratias agamus Domino Deo nostro’ ♫ — Chorus ‘Dignum et justum est’ ♫ [f. 56].
    • Archiepiscopus ‘Vere dignum et justum est, æqum et salutare, nos tibi semper et ubique gratias agere, Domine sancte, pater omnipotens, æter[f. 56v]ne Deus, qui invisibili potentia sacramentorum tuorum mirabiliter operaris effectum ; et licet nos tantis misteriis exequendis simus [f. 57] indigni, tu tamen gratiæ tuæ dona non deserens, etiam ad nostras preces aures tuæ pietatis inclina, Deus, cujus spiritus super aquas [f. 57v], inter ipsa mundi primordia, ferebatur, ut jam tunc virtutem sanctificationis aquarum natura conciperet ; Deus, qui nocentis mun[f. 58]di crimina per aquas abluens, regenerationis speciem in ipsa diluvii effusione signasti, ut unius ejusdemque elementi misterio, et finis [f. 58v] vitiiss et origo virtutibus. Respice, Domine, in faciem Ecclesiæ tuæ, et multiplica in ea regenerationes tuas, qui gra[f. 59]tiæ tuæ affluentis impetu lætificas civitatem tuam, fontemque baptismatis aperis toto orbe terrarum gentibus innovandis, ut tuæ majestatis [f. 59v] imperio sumat Unigeniti tui gratiam de Spiritu Sancto ’♫.
  • Hic manu dividit aquam in modum crucis, nihil extra projiciendo.
    • ‘Qui hanc aquam regenerandis hominibus [f. 60] præparatam arcana sui luminis admixtione fœcundet, ut sanctificatione concepta, ab immaculato divini fontis utero, in novam [f. 60v] renata creaturam progenies cœlestis emergat ; et quos aut sexus in corpore, aut ætas discernit in tempore, omnes in unam pariat [f. 61] gratia mater infantiam ; procul hinc ergo ju ente te, Domine, omnis spiritus immundus abscedat, procul tota nequitia diabolice frau[f. 61v]dis absistat ; nil hic loci habeat contrariæ virtutis admixtio, non insidiando circunvolet, non latendo subrepat, non inficiendo corrum[f. 62]pat. Sit hæc sancta et innocens creatura libera ab omni impugnatoris incursu, et totius nequitiæ purgata discessu. Sit fons ┼ vi[f. 62v]vus aqua ┼ regenerans, unda ┼ purificans, ut omnes hoc lavacro salutifero diluendi operam te in eis Spiritu Sancto perfectæ purgationis gra[f. 63]tiam consequentur. Unde ┼ benedico te, creatura aquæ, per Deum ┼ vivum, per Deum ┼ verum, per Deum ┼ sanctum, per Deum, qui te [f. 63v] in principio verbo separavit ab arida, cujus spiritus super te ferabatur ; qui te de paradiso manare et in quatuor fluminibus totam ter[f. 64]ram rigare præcepit’ ♫.
  • Hic dividit aquam in modum crucis, primum projiciendo eam extra fontes coram se, deinde versus pectus suum, deinde ad partem sinistram, postremo ad dexteram. Qui postea extergens manum, prosequitur cum cantu :
    • ‘Qui te in deserto amaram, suavitate indita, fecit esse potabilem, et [f. 64v] sitienti populo de petra produxit ; bene┼dico te per Jesum Christum Filium ejus, unicum Dominum nostrum ; qui te in Chana Gali[f. 65]lee, signo admirabili suæ potentiæ, convertit in vinum ; qui pedibus super te ambulavit et ab Joanne in Jordane in te baptizatus est [f. 65v] ; qui te una cum sanguine de latere suo produxit, et discipulis jussit ut credentes baptizarentur in te dicens : Ite, docete om[f. 66]nes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti’♫.
    • Chorus ‘Amen.’
  • Hic mutet vocem quasi legendo submissa foce, et dicat :
    • ‘Hęc nobis præcepta servantibus, tu, Deus omnipotens, clemens adesto, tu benignus aspira.’
  • Quo dicto, sufflet aspirando aquam in modum crucis,deinde altera vice incipi[f. 66v]at quasi legens :
    • Hæc nobis præcepta servantibus, tu, Deus omnipotens, clemens adesto, tu benignus aspira.’
  • Iterum sufflet aspirando ut supra. Deinde tertia vice incipiat quasi legens :
    • ‘Hęc nobis præcepta servantibus, tu, Deus omnipotens, clemens adesto, tu benignus aspira.’
  • Tertio sufflet ut supra.
  • Quo facto, prosequatur eadem submissa voce quasi legens :
    • ‘Tu has simplices aquas tuo ore benedicito, ut pręter naturalem emundationem, quam lavandis possunt adhibere corporibus, sint etiam purificandis me[n]tibus efficaces [f. 67]’.
  • Deinde accipiat de manu diaconi cereum igne benedicto accensum, cantando hoc modo :
    • ‘Descendat in hanc plenitudinem fontis virtus Spiritus tui’ ♫.
  • Quo decantato, eundem cereum deponet in fonte, quem extrahendo, iterum cum cantu dicet :
    • ‘Descendat in hanc ple[f. 67v]nitudinem fontis virtus Spiritus tui’ ♫.
  • Iterum deponet cereum in fonte, atque iterum extrahens, dicet cum cantu :
    • ‘Descendat in hanc plenitudinem fontis virtus Spiritus tui’ ♫.
  • Quo dicto, deponet tertio eundem cereum in fonte, de[f. 68]inde illum extrahens reddet diacono. Postea ter sufflabit in aquam, nihil vel dicendo vel cantando. Quo facto, cætera prosequetur eo, quo incepit, cantandi tono :
    • ‘Totamque hujus aquæ substantiam regenerandi fecundet effectu. Hic omnium pecca[f. 68v]torum maculæ deleantur ; hic natura ad imaginem tuam condita, et ad honorem sui reformata principii, cunctis vetustatis squalo[f. 69]ribus emundetur, ut omnis homo hoc sacramentum regenerationis ingressus in vere innocentiæ novam infantiam renascatur ’ ♫ [f. 69v].
  • Deinde dicit, submissa voce :
    • ‘Per Dominum nostrum Jesu Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen.’
  • Quo dicto, accipiat cereum de manu diaconi, et de eo faciat distilare guttas cære in aquam in modum crucis, dicens submissa voce :
    • ‘Sanctificetur et fœcundetur fons iste, in nomine ┼ Patris, ┼ et Filii, ┼ et Spiritus Sancti.’
    • Respondet chorus ‘Amen.’
  • Advertendum est autem quod, licet dictum sit supra distillandas esse guttas [f. 70] cæræ in aquam in modum crucis, id non intelligi ut semel illæ in aquam distillentur, sed trina vice, sub invocatione Patris et Filii et Spiritus Sancti, ut supradictis tribus crucibus rubeis distinctum est.
  • Quo facto, removebit ex fonte distillatas guttas cęræ, et in aliud vas projiciet, extrahendo diligentissime quotquot poterit, antequam oleum et chrisma infundantur in fonte. Quibus extractis, et assumpta mitra, redibit a fonte ad locum cum canonicis ; ibique accipiet aspersorium de manu diaconi, et cum se asperserit aqua benedicta, diaconum quoque asperget, diaconus autem decanum, omnes [f. 70v] canonicos et circunstantes.
  • Quo facto, dominus archiepiscopus accedet ad fontem, et deposita mitra, infundet in eo oleum in modum crucis, dicendo submissa voce :
    • ‘Fœcundetur ┼ et sanctificetur fons iste ex eo renascentibus in vitam æternam.’
    • Chorus ‘Amen.’
  • Deinde infundet in eodem fonte sanctum chrisma in modum crucis, dicendo :
    • ‘Fiat conjunctio chrismatis unctionis et aquæ baptismatis i[n] nomine Patris, ┼ et Filii, et Spiritus Sancti.’
    • Chorus ‘Amen.’
  • Quae infusiones olei et chrismatis in fonte non fiunt [f. 71] trina vice, sed semel tantum, ut designant cruces supradictę in orationibus insertæ. Atque ita completur fontium benedictio.In cujus fine, dominus archiepiscopus lavabit manus aqua munda cum mica panis. Expectetur baptizandum parbulum, si ei offeratur.

F. 71 : Baptismus parvulorum post benedictionem fontium.

  • Completa benedictione fontium, si offeratur domino archiepiscopo parvulus baptizandus, ab eo baptizabitur. Quo si plures offerantur, poterunt baptizari [f. 71v] a parochiis ecclesiarum Sanctorum Petri Veteris, Hilarii, Stephani et Simphoriani Rhemensium, qui tanquam testes ei benedictioni intersunt, ne forte missæ sacrificium in multum tempus protrahatur. Ut autem commode id totum fiat, recitabuntur exorcismi et orationes super parvulis eo die baptizandis, idque ab uno ex supradictis curatis, usque ad hunc locum inclusive ‘N., ingredere in templum Dei, et ora in atrio sancto ejus’, introducendo parvulos in ecclesiam et nominando eos. Ubi vero tempus oportunum advenerit ut completa benedictione petantur deferri ad fontes [f. 72], unus ex his deferetur nudus, accedentibus patrinis et matrinis ad pontificem, qui prope fontes stat. Ad quem, cum perventum fuerit, quesitum prius de nomine infantis. Et interrogabit pontifex his verbis :
    • ‘Abrenuntias Sathanę ?’
    • Respondent patrini et matrini ‘Abrenuntio.’
    • Rursum interrogat ‘Et omnibus operibus ejus ?’
    • Respondent ‘Abrenuntio.’
    • Tertio interrogat ‘Et omnibus pompis ejus ?’
    • Respondent ‘Abrenuntio.’
  • Post hæc, cum quesierit de nomine infantis, eum oleo cathecumenorum in pectore inungat in modum crucis, dicens :
    • ‘Et ego, linio te salutis.’
  • Deinde liniat eundem [f. 72v] inter scapulas, dicens :
    • ‘In Christo Jesu Domino nostro, in vitam æternam. Amen.’
  • Quo facto, quęrit iterum de nomine infantis, his verbis :
    • ‘Qui vocaris :?’
  • De quo cum ei responsum fuerit, rursum interroget, nominando infantem :
    • ‘Credis in Deum patrem omnipotentem, creatorem cœli et terrę ?’
    • Respondent ‘Credo.’
  • Rursum interroget :
    • ‘Credis et in Jesum Christum Filium ejus, unicum Dominum nostrum, natum et passum ?’
    • Respondent ‘Credo.’
  • Tertio interroget :
    • ‘Credis et in Spiritum Sanctum, sanctam Ecclesiam catholicam, sanctorum communionem, remissionem peccatorum, car[f. 73]nis resurrectionem, et æternam vitam post mortem ?’
    • Respondent ‘Credo.’
  • Proinde, cum quæsierit de nomine infantis, rursum interrogabit :
    • ‘Quid petis ?’
    • Respondent ‘Baptismum.’
  • Iterum interrogabit :
    • ‘Vis baptizari ?’
    • Respondent ‘Volo.’
  • Quo responso, baptizabiur tandem infans, ter eum immergendo aqua baptismatis. Solent autem uti hisce verbis, nominando infantem N. :
    • ‘Si tu es baptisatus, non te baptizo ; et si tu non es baptizatus, ego te baptizo, in nomine Patris ┼ et Filii ┼ et Spiritus Sancti ┼ . Amen’
  • Quæ forma baptizmi, scilicet ‘Ego te baptizo’, inmersione aquæ baptismatis super [f. 73v] infantem exprimetur. Post baptismum autem, baptizatus inungatur chrismate in modum crucis, sed in vertice, quęrendo prius de nomine infantis, et orationem infrascriptam dicendo :
    • ‘Deus omnipotens, pater Domini nostri Jesu Christi, qui te regeneravit ex aqua et Spiritu Sancto, quique dedit tibi remissionem omnium peccatorum, ipse te liniat chrismate salutis in Christo Jesu Domino nostro in vitam æternam.’
    • Respondent ‘Amen.’
  • Postremo baptizatus infans alba veste vestiatur, pontifice dicente :
    • ‘Accipe vestem candidam [f. 74] sanctam et immaculatam, quam perferas ante tribunal Domini nostri Jesu Christi, ut habeas vitam æternam, et vivas in secula seculorum.’
    • Respondent ‘Amen.’
  • Quo facto, involvatur infans in pannis suis, et afferatur ad altare, quod est sacrum divæ Mariæ Virgini, quæ vulgo cognominatur ‘ad nives’ ; et cum ei in ore positum fuerit aliquantulum vivi [sic], pax dabitur osculanda. Post hæc, prębeat in manu infantis cęreum accensum, dicendo :
    • ‘Accipe lampadem ardentem irreprehensibilem, custodi baptismum tuum, ut cum Dominus venerit ad nuptias, possis ei [f. 74v] occurrere una cum sanctis in aula cœlesti, ut habeas vitam æternam et vivas in secula seculorum.’
    • Respondent ‘Amen’.
  • Peractis omnibus, injungat pontifex patrinis et matrinis ut custodiant infantem a periculis ignis et aquæ usque ad septennium, atque id recitent parentibus infantis ut similiter faciant, curentque ut adultus ediscat orationem dominicam ‘Pater noster’ et salutationem angelicam ‘Ave Maria’. Tum signet infantem, producendo super eum signum crucis et dicendo :
    • ‘In nomine ┼ Patris, Filii et Spiritus Sancti.’
    • Respondent ‘Amen.’ [f. 75]
  • Advertendum est autem quod, ne sacrificum missæ hoc die sabbati sancti in multum tempus protrahatur, poterit pontifex injungere alicui ex supradictis quatuor curatis, qui benedictioni fontium intersunt, ut allato infante ad altare, ei cereum accensum prębeant, et orationem recitent, et quę injungenda sunt patrinis et matrinis injungant, prout latius in libro (‘Agenda’ inscribitur) expositum est. Cæterum si qui confirmandi sint hoc die, post benedictionem fontium, siliceat per tempus, confirmari poterunt. Tamen melius est ut confirmatio in aliam horam rejiciatur, ne neophitis [f. 75v], idest illis de novo ad fidem instructis, qui divinum nondum officium consueverunt, tedio efficiantur. Certo enim constat confirmationem quocunque die, loco et hora a pontifice dare posse. Quod si confirmatio fiat, recurrendum erit ad pontificale, ubi quicquid agendum sit latius explicatur ; quod certe hic inserere ex industria noluimus, ne potius tedium quam prolixitatem adferre videremur. Cum itaque baptizatus fuerit infans, et laverit manus pontifex aqua munda cum sale et mica panis, quas lavare debet, simul atque infantem chrismate induerit, et omnia peracta fuerint quæ circa fon[f. 76]tes peragi debent, incæpta trina letania, redibit idem pontifex in vestiarium, transiens cum ministris in transverso chori ante cęreum magnum benedictum ; et ibi, depositis sacris vestibus quibus indutus erat in benedictione fontium, alia accipiet, præparans se ad missæ sollennitatem. Qua peracta, usque ad ablutionem manuum, quæ sit post perceptionem Corporis et Sanguinis Christi, dictis prius orationibus quæ in eadem perceptione ordinatæ sunt, accensis item ac depositis ante altare novem cęreis, nec ulla recitata postcommunione, ac sine ‘Deus, in adjutorium’, vesperæ decantabuntur solenniter hoc infra[f. 76v]scripto modo :

F. 76v : Ad vesperas.

  • Stante domino archiepiscopo ad cornu altaris, ubi epistolam in missa perlegit, cum incœperit cantor ‘Alleluya’, et diaconus senior in cathedra inferiori psalmum ‘Laudate Dominum, omnes gentes’, pri[v]atimb cum circunstantibus recitabit antiphonas, psalmum et canticum ‘Magnificat’ usque ad orationem ‘Spiritum nobis, Domine’, idque exclusive propterea quod eandem orationem decantatur. Recitabit autem vesperas hoc modo [f. 77] :
    • ‘Alleluya’
    • ‘Laudate Dominum omnes gentes, laudate eum omnes populi ;
    • Quoniam confirmata est super nos misericordias ejus, et veritas Domini manet in æternum.
    • Gloria Pat[r]i, et Filio, et Spiritui Sancto ;
    • Sicut erat in principio, et nunc et semper, et in secula seculorum. Amen.’
  • Deinde ter subjungitur ‘Alleluya, alleluya, alleluya’.
  • Quibus finitis, antiphonam ante canticum ‘Magnificat’ recitabit pri[v]atimc, sed alta voce decantabit cum ei [f. 77v] illam præintonarit cantor quam, ut commode intonet, meminerit pontifex. Quod cantato ter ‘Alleluya’, non dicitur neuma. Eam autem antiphonam decantabit hoc modo :
    • ‘Vespere autem sabbati’ ♫.
  • Deinde sequitur canticum :
    • ‘Magnificat anima mea Dominum...
    • [f. 78]
    • ... Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto [f. 78v] ;
    • Sicut erat in principio, et nunc et semper, et in secula seculorum. Amen.’
  • Deinte dicitur antiphona quæ infra sequitur :
    • ‘Vespere autem sabbati, quæ [l]ucescitd in prima sabbati, venit Maria Magdalene, et altera Maria, videre sepulchrum, alleluya.’
  • Quæ antiphona cum a choro integre decantate fuerit, in qua tamen neuma non dicitur, vertet se pontifex ad populum, ac tenens baculum pastoralem in manu et habens mitram in capite, alta voce decantabit :
    • ‘Dominus vobiscum’ ♫ [f. 79].
  • Deinde versus ad altare prosequetur sine mitra :
    • ‘Oremus’ ♫.
    • ‘Spiritum nobis, Domine, tuæ charitatis infunde, ut quos sacramentis paschalibus satiasti, tua facias pietate concordes. Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in univate ejusdem Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum.’
    • Chorus ‘Amen’.
  • Deinde prosequitur cum mitra, iterato se vertens ad populum cum baculo pastorali [f. 79v] :
    • ‘Dominus vobiscum’ ♫.
  • Quo dicto, cum diaconus dixerit ‘Ite missa est’, inclinabit se ante altare pontifex, dicens submissa voce ‘Placeat tibi’, nec interabit benedictionem super populum, cum eum jam benedixerit in sacrificio missæ, sive in eo ordinati fuerint aliqui sive non. Atqua ita finiuntur vesperę hujus diei, qui simul cum missa conjunctæ sunt. Revertetur autem pontifex in sacrarium exuturus pontificales vestes, ac postea reducendus a canonicis in palatium more solito, indutus stola, pluviali et [f. 80] mitra pretiosa, cum cruce et pedo. Quod si reduci nolit, exiens e vestiario digredietur per medium chori, antecedente cruce et scutifero almusium deferente : cumque pervenerit ante altare, genuflexus super inferiore gradu chori, preces recitabit, ut assuetum est post missam, nisi forte illas in sacrario jam recitare, reversurus postea domum cum domesticis suis.

F. 80 : Ad completorium.

  • Si contingat hoc die dominum archiepiscopum solenniter decan[f. 80v]tare, veniet cum domesticis ad ecclesiam, finito pulsu campanulæ puerorum chori, indutus rocheto et desuper suppellicio, antecedente cruce et scutifero amulsium deferente, ingressurus chorum per portam ferream, que est sub majori pulpito, inque sede assueta cum canonicis consessurus. Cum autem aliquantulum oraverit, stans erectus, tantisper expectabit dum unus e canonicis minoribus pronuntiarit ‘Jube, Domine, benedicere’, ei hoc modo responsurus :
    • ‘Omnipotens Dominus [f. 81] sua gratia nos benedicat’ ♫.
  • Quo dicto, prosequetur canonicus quæ sit cantando recitaturus, nec ante finire debet quam dominus archiepiscopus alta et intelligibili voce pronuntiarit ‘Tu autem’. Et cum a choro responsum fuerit ‘Deo gratias’, tunc idem dominus archiepiscopus, detecto capite ac super brachium habens almusium, decantare incipiet infrascripto modo :
    • ‘Converte nos, Deus [f. 81v] salutaris noster’ ♫.
    • ‘Deus, in adjutorium meum intende’ ♫.
  • Finito hymno ‘Jesu, redemptor seculi’, hoc decantat capitulum :
    • ‘Tu in nobis es, Domine, et nomen sanctum tuum invocatum est super nos, ne derelinquas nos, Domine Deus noster.’
    • Chorus ‘Deo gratias.’
  • Decantato novies ‘Kyrie [f. 82] eleeson’, cum pronuntiatum fuerit secreto ‘Pater noster’, tum incipit :
    • ‘Et ne nos inducas in tentationem’ ♫ — Chorus ‘Sed libera nos a malo.’
    • Archiepiscopus ‘In pace in idipsum’ — Chorus ‘Dormiam et requiescam.’
  • Hic dominus archiepiscopus et chorus Symbolum apostolorum secredo recitant :
    • ‘Credo in Deum Patrem omnipotentem ...
    • [f. 82v]
    • ... remissionem peccatorum.’
  • Dominus archiepiscopus [f. 83], clara voce decantando, prosequitur :
    • ‘Carnis resurrectionem’ — Chorus ‘Vitam æternam. Amen.’
    • Archiepiscopus ‘Benedicamus Patrem et Filium cum Sancto Spiritu’ — Chorus ‘Laudemus et superexaltemus eum in secula.’
    • Archiepiscopus ‘Benedicat nos omnipotens Deus’ — Chorus ‘Qui fecit cœlum et terram’
    • Archiepiscopus ‘Deus, tu conversus, vivicabis nos [f. 83v]’ — Chorus ‘Et plebs tua lætabitur in te.’
    • Archiepiscopus ‘Ostende nobis, Domine, misericordiam tuam’ — Chorus ‘Et salutare tuum da nobis.’
  • Dominus archiepiscopus, pressa voce, sed intelligibili, quasi legendo, prosequitur hunc versum :
    • Archiepiscopus ‘Dignare, Domine, die isto’ — Chorus ‘Sine peccato nos custodire.’
  • Deinde peccatorum publicam confessionem, duobus canonicis diaconis qui e regione stent detecto capite, simulque choro respondentibus, dicit hoc infrascripto modo [f. 84] :
    • ‘Confiteor Deo omnipotenti...
    • ... orare pro me Dominum Deum nostrum.’
  • Qua dicta, duo canonici diaconi simulque chorus [f. 84v] iterant eadem confessionem ; et loco ‘vobis fratres’ et ‘vos fratres’ dicunt ‘tibi pater’ et ‘te pater’, prosequendo usque ad finem.
  • Tum dominus archiepiscopus :
    • ‘Misereatur vestri omnipotens Deus...

Historique

Non renseigné.

Bibliographie

Non renseigné.

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2009-07-15 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Apparat critique

a "stant" correxi] "stans" ms.

b "privatim" correxi] "primatim" ms.

c "privatim" correxi] "primatim" ms.

d "lucescit" correxi] "cucescit" ms.

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Ordines pontificaux de la semaine sainte à l’usage de Reims ( Reims , bibliothèque municipale , ms. 319 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 114 / .