< Notice 104>

Recueil-antiphonaire de cérémonies pontificales


Identification

Référence : Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 15618 .

Usage : Non identifiable.

Datation : Pays-Bas du sud, dernier quart du XVe siècle.

Post : 1474

Ante : 1501

Description

Codicologie

Parchemin ; 105 f. (104 + 1 f. de garde en parch. ancien) ; 272 x 207. 1 bifeuillet (f. 1-2), 6 quaternions (f. 3-50), 1 cahier de 9 feuillets (f. 51-59), 1 binion (f. 60-63), 3 quaternions (f. 64-87), 2 ternions (f. 88-99), 1 cahier de 5 feuillets (f. 100-104 : ternion dont le dernier feuillet a été coupé). Réclames, signatures. F. 62v, 63, 63v et 104v blancs, sauf la réglure. Foliotation moderne à l’encre — 2 col., 21 lignes par page (just. 182 x 130) ; réglure à l’encre brune. — Minuscule gothique textualis libraria : plusieurs mains — Décoration à l’encre (style des Pays-Bas du sud). Initiale « puzzle » bleue et rouge filigranée de rouge et de brun, haute de 4 lignes (f. 3 : début du texte). 6 initiales filigranées bleues, filigranées de rouge sur champ vert, hautes de 4 lignes (f. 64, 68, 79, 87, 90v et 94 :début des ‘ordines’). Initiales de couleur alternativement bleues et rouges, hautes de 3 lignes (début des pièces de chant). Initiales de couleur alternativement bleues et rouges hautes d’une ligne (subdivision des pièces dépourvues de notations musicales). Initiales juridiques hautes de 3 lignes (versets des répons, tous pourvus de notations musicales). —Reliure en maroquin rouge à la Du Seuil (xviiie siècle), aux armes d’un archevêque (‘à trois chevrons’ sommé d’un chapeau de prélat à quatre rangs de pompons) sur les plats et au dos (avec la sentence « HIS–FVLTA–MANEBUNT », décor doré au filet et petits fers ; titre doré au dos « CÆREM. AD CONSEC. ECCLESIAS. » ; contregardes marbrées, quatre feuillets de garde en papier ancien au début et à la fin du volume. Tranches dorées.

Relevé

  • Ce manuscrit présente des ordines de cérémonies réclamant la présence d’un évêque : dédicace d’église, consécration d’autel, etc. Mais le pontife n’est pas le ministre désigné par le volume. En effet, les oraisons et les bénédictions qu’il doit prononcer ne sont souvent signalées que par leurs incipit. En revanche, toutes les pièces de chant (antiennes, répons, chants propres de messes) sont copiées in extenso et pourvues de notations musicales. On a là une sorte de manuscrit complémentaire du pontifical, à l’usage du chantre et de la schola cantorum. La désignation de ces derniers est sans équivoque dans les rubriques. Aucun indice ne permet de déterminer qui était le destinataire du volume, mais il est vraisemblable qu’il ait fait partie d’une chapelle de livres épiscopale, comme complément d’un pontifical pour des cérémonies extérieures à la cathédrale. Enfin, l’écriture anguleuse aux extrémités effilées et le style des initiales filigranées font des Pays-Bas du Sud la région d’origine probable du manuscrit.
  • F. 3-62 : Sequitur ea que cantores sive chorus habent cantare et facere in consecratione ecclesie. Paratis enim omnibus necessariis prout in libro pontificali continentur, pontifex cum clero, stans ante ostium ecclesie consecrande, incipit hanc antiphonam, quam scola sive chorus prosequitur. Ant. ‘Adesto Deus unus omnipotens...’ [pièces de chant transcrites in extenso, avec notations musicales] — f. 26 : Consécration de l’autel — f. 40 : Sequitur ordo quomodo reliquie sunt condende in altari...f. 54v : Sequitur missa dicenda in dedicatione basilice (messe ‘Terribilis’) — f. 57 : In altaris immobilis consecratione que fit sine altaris dedicatione...f. 59v : Finita autem consecratione altaris, episcopus preparat, sed ad missam in habitu sollemni et pontificali. Sequitur misse introitus ‘Dicit Dominus...’
  • F. 64-67v : Ordo ad reconsecrandum ecclesiam. Et nota quod hoc officium locum habet quando muri alicujus ecclesie, vetustate aut incendio, consumpti ruerunt, vel saltem muri decrustati sunt, ita quod in toto vel saltem in majori parte simul reparandi sunt, fundo ecclesie permanente inviolato... (édité ci-après).
  • F. 68-79 : De cimiterii benedictione. Quamquam plerique asserant cimiterii benedictione non esse necessariam, dicentes ad hoc sufficere circuitus extra ecclesiam et cimiterii aspersiones qui fiunt quand ecclesia dedicatur, tamen conveniens et condecens est facere sequentem cimiterii benedictionem...
  • F. 79-90v : De ecclesie et cymiterii reconsiliatione simul. Ecclesie et cimiterii reconsiliacio omni die fieri potest. Notandum tamen est quod ubi cymiterium est cum ecclesia consecrata conjunctim, secundum aliquos una et eadem est reconsecracio ecclesie et cimiterii...
  • F. 90v-93v : De reconsiliacione cymiterii absque ecclesie reconsiliacione. In reconsiliacione cimiterii per se episcopus hoc modo procedat...
  • F. 94-104 : Benedictio signi sive campane. Signi seu campane benedictio, que fit antequam elevetur in altum, fit hoc modo : episcopus enim paratus amictu, albta, stola, pluviali, mitra simplici, baculo pastorali et cyrothecis ac anulis pontificalibus in manibus...

Edition

F. 44v : Expleto dicto circuitu, episcopus, existens ante fores ecclesie que consecratur, ibi breviter facit verbum ad populum de virtute et privilegiis Ecclesie, de decimis et aliis proventibus ecclesiasticis illi integre restituendis. Dehinc admonet fundatores ecclesie et populum de dote illius, ac demonstrat qualem honorem ipsi ecclesie et presbyteris exhibere debent ; quibus profitentibus se jussa sua impleturos, et factis precibus pro hiis qui dotaverunt ipsam ecclesiam, ipsique de suis bonis dederunt vel construxerunt aut consecrari parraverunt [sic], pre foribus ecclesie scola cantat responsorium : ‘Erit michi Dominus...’.

F. 64 : Ordo ad reconsecrandum ecclesiam (les pièces pourvues de notations musicales sont suivies du signe ♫).

  • [Rubr. :] Et nota quod hoc officium locum habet quando muri alicujus ecclesie, vetustate aut incendio, consumpti ruerunt, vel saltem muri decrustati sunt, ita quod in toto vel saltem in majori parte simul reparandi sunt, fundo ecclesie permanente inviolato : et hoc secundum aliquos libros pontificales, paucos tamen. Nam etiam secundum alios fit consecracio ecclesie eo modo quo alia consecracio : de qua supra. Fit autem hoc modo : primo disponatur mensa, sal, cineres, vinum et aqua cum ysopo in medio chori, et procedens ibi, episcopus indutus plenis pontificalibus, dicat :
    • ‘Adjutorium nostrum in nomine Domini — Qui fecit celum et terram.’
    • ‘Sit nomen Domini benedictum — Ex hoc nunc et usque in seculum.’
    • ‘Dominus vobiscum — Et cum spiritu tuo’
    • ‘Oremus.’ Oratio ‘Virtutum celestium, Deus’ et cetera.
    • Item ‘Oremus. Deus, qui ineffabilis observancia sacramentis’
  • [Rubr. :] Hiis duabus collectis dictis, flectat genua et dicat antiphonam sequentem [f. 64v] :
    • ‘Veni, Sancte Spiritus, reple tuorum corda fidelium et tui amoris in eis ignem accende’ ♫
  • [Rubr. :] Clero usque ad finem prosequente flexis genibus, et dum finita fuerit hec antiphona, resurgat episcopus et dicat hunc versiculum :
    • ‘Verbo Domini celi firmati sunt.’
  • [Rubr. :] Et clero respondeat :
    • ‘Et spiritu oris ejus omnis virtus eorum.’
    • ‘Dominus vobiscum — Et cum spiritu tuo.’
    • ‘Oremus. Deus, qui corda fidelium.’
    • Alia ‘Actiones nostras.’
  • [Rubr. :] Et tunc episcopus prosternat se super sedem suam, et dicatur letania. In qua, loco suo surgens episcopus, ter dicat :
    • ‘Ut parietes istos pro templo inhabitacionis tue factos et cimiterium istud bene+dicere, sanctificare +, et consecra+re digneris. ’
  • [Rubr. :] Clerus respondeat [f. 65] :
    • ‘Te rogamus, audi nos.’
  • [Rubr. :] Postquam istud ab episcopo et clero ter repetitum fuerit, continuetur letania ad finem. Qua completa, surgat episcopus, et aquam pontificalem, que vocatur aqua gregoriana, benedicat, ut supra in titulo de consecracione ecclesie. Quo peracto, circumcingatur episcopus albo et novo panno lineo, et procedat ipse cum clero et populo ante fores ecclesie ; porteturque post eum aqua benedicta cum ysopo. Et circuiens ecclesiam a fundo supra muros novos ecclesie, diligenter et quantum sibi possibile est, per totum cum aqua spargat benedicta. Et dum hec ipse facit, clerus eum sequens cantet antiphonam :
    • ‘Sanctificavit Dominus tabernaculum suum. Hec est domus Dei, in qua invocetur nomen ejus. De quo scriptum est : Erit nomen meum [f. 65v], ibi dicit Dominus.’ ♫
  • [Rubr. :] Cum vero episcopus circuitum compleverit, et ad ostium ubi dictum circuitum incepit rediens, dicat :
    • ‘Dominus vobiscum — Et cum spiritu tuo.’
    • ‘Oremus. Flectamus genua. Levate.’
    • Oratio ‘Domum tuam, quesumus, Domine’, et cetera.
  • [Rubr. :] Post hoc, episcopus et clerus tantum, cum aliquibus notabilibus personis secularibus viris seu feminis (si alique tales persone presentes fuerint), ecclesiam ingrediantur. Et stans, episcopus in medio ecclesie, voce solempni, incipiat hunc hymnum :
    • ‘Veni, creator Spiritus, | mentes tuorum visita | imple superna gratia | que tu creasti pectora.
    • Qui Paraclitus diceris, | donum Dei altissimi, | fons vivus, ignis, caritas | et spiritalis unctio.
    • Tu septiformiss munere, | dextre Dei tu digitus, | tu rite promisso Patris | sermone ditans guttura.
    • Accende lumen sensibus, | infunde amorem cordibus, | infirma nostri corporis | virtute firmans perpetim.
    • Hostem repellas longius | pacemque dones protinus, | ductore sic te previo | vitemus omne noxium.
    • Per te, sciamus, da Patrem | noscamus at[f. 66]que Filium, | te utriusque Spiritum | credamus omni tempore.
    • Sit laus Patri cum Filio | Sancto simul Paraclito, | nobisque mittat Filius | carisma Sancti Spiritus. Amen.’
  • [Rubr. :] Clerus prosequatur usque ad finem. Quo cantato, dicat episcopus :
    • ‘Oremus. Flectamus genua. Levate’
    • Oratio ‘Magnificare, Domine Deus noster’, et cetera.
  • [Rubr. :] Post hanc collectam, accepto ysopo et portans secum aquam benedictam ad angulum dextrum orientalem chori, clero ipsum sequente procedat ; ibique intra ecclesiam, sicut extra muros novos, a fundo prout alcius [sic] poterit, semel tentum circuiens, aquam spargat benedicam. Hoc ipso faciente, clerus interim cantet responsorium :
    • ‘Lapides preciosi omnes muri tui, et turres Jhesu salem gemmis edificabun[f. 66v]tur — [Vers.] Platee tue, Jherusalem, sternentur auro mundo. — Et turres’ ♫
  • [Rubr. :] Hec cum repeticione usque ad finem circuitus cantabuntur. Et completo hoc circuitu, iterum episcopus ad medium ecclesie procedat dicens :
    • ‘Dominus vobiscum — Et cum spiritu tuo.’
    • ‘Oremus. Flectamus genua. Levate.’
    • ‘Deus, qui loca ecclesie’
  • [Rubr. :] Qua dicta, accendantur duodecim candele, et figantur ad duodecim signa sive cruces, in ipsis novis muris ad hunc usum disposita. Et accepto crismate, procedat episcopus ad primam crucem in angulo dextro orientali locatam, et cum pollice suo dextro eam crismate sacro signet dicens :
    • ‘Sanctifi+cetur et conse+cretur hoc templum in nomine Patris et Filii + et Spiritus Sancti. Amen.’
  • [Rubr. :] Et sequatur sacerdos cum incenso, thurificans quodlibet signum [f. 67], et hoc ad quamlibet crucem faciat eodem modo. Interim clerus sequens cantet responsorium :
    • ‘Benedic, Domine, domum istam, quam edificavi nomini tuo. Venientium in loco isto exaudi preces in excelso solio glorie tue. — [Vers.] Beati qui habitant in domo tua, Domine. In seculum seculi [f. 67v] laudabunt te. — Venientium in.’ ♫
  • [Rubr. :] Et cum hoc perfectum et completum fuerit, stans episcopus ante majus altare in medio chori, dicat :
    • ‘Dominus vobiscum — Et cum spiritu tuo.’
    • ‘Oremus. Flectamus genua. Levate.’
    • Oracio ‘Deus, sanctificacionum omnipotens dominator’, etc.
  • [Rubr. :] Hic exaltet vocem per modum prefacionis :
    • ‘Per omnia secula’ ♫, etc.
  • [Rubr. :] Quod sequitur dicat plane :
    • ‘Per Dominum nostrum Jhesum’, etc.
  • [Rubr. :] Hiis itaque completis, episcopus det benedictionem super populum et officium concludat, dicens :
    • ‘Adjutorium nostrum in nomine Domini — Qui fecit celum et terram.’
    • ‘Sit nomen Domini benedictum — Ex hoc nunc et usque in seculum’
    • ‘Oremus. Benedicat vos divina’, etc.
  • [Rubr. :] Respondetur in fine :
    • ‘Amen.’

Historique

Additions marginales contemporaines ou peu postérieures à la copie dans les marges des f. 29, 29v, 32, 43, etc.

Table du volume [xvie siècle], d’une autre main que le texte. F. 2v :

  • Tabula contentorum in presenti libro.
  • Primo de ecclesie consecratione.
  • De altaris immobilis consecratione, que fit sine altaris dedicatione.
  • De reconsecranda ecclesia.
  • De cimiterii benedictione.
  • De ecclesie et cimiterii reconsiliatione.
  • De reconsiliatione cimiterii absque ecclesie consecratione.
  • De benedictione signi sive campane.

Titre et ancienne cote (?) [xviie siècle]. F. 2v : 48. — F. 3 : Cæremoniale ad consecrandas Ecclesias. 48.

Ancienne numéro d’inventaire. F. 1 : N. 2797. Eustache Millé.

Tampon à l’encre. F. 34, 104v : « BIBLIOTHEQUE DE SORBONNE »

Notice du xviiie siècle. F. 2 : 356. Ce ms de la fin du 13e contient un rituel pour la consécration des églises, des autels ; pour la bénédiction des cimetières et leur réconciliation.

Collation des feuillets. Premier feuillet de garde en papier : Volume de 104 feuillets. 20 février 1869.

Bibliographie

Lebigue (Jean-Baptiste), « Chapelles livresques et ministres désignés : les véritables destinataires des manuscrits de la liturgie pontificale », dans Gazette du livre médiéval, t. 54 (2009), p. 27.

Lebigue (Jean-Baptiste), « Les cérémoniaux manuscrits à la fin du Moyen Âge », dans Les cérémoniaux catholiques en France à l’époque moderne : une littérature de codification des rites liturgiques, dir. Cécile Davy-Rigaux, Bernard Dompnier et Daniel-Odon Hurel, Turnhout : Brepols, 2009 (Église, liturgie et société dans l’Europe moderne, 1), p. 49.

Auteur de la notice

Notice rédigée le 2009-06-18 par Jean-Baptiste Lebigue (CNRS-IRHT).

Comment citer cette notice

Lebigue , Jean-Baptiste . " Recueil-antiphonaire de cérémonies pontificales ( Paris , Bibliothèque nationale de France , ms. latin 15618 )", dans , Jean-Baptiste   Lebigue , Benjamin   Suc , éds, Orléans : Institut de recherche et d’histoire des textes , 2006-2009 . (Ædilis, Publications scientifiques, 7). [en ligne :] http://www.cn-telma.fr/liturgie/notice 104 / .