IRHT

Enquêtes menées sous les derniers capétiens

> Enquête sur le denier pour livre payé à Aigues-Mortes. 1301

Archives nationales, J 915, n°28

Enquête

[1]

Anno ab Incarnatione Domini millesimo CCCo et die sabbati post festum beati Andree apostoli, coram reverendo in Christo patre domino G., Dei gratia Suessionensi episcopo, et venerabili viro, domino R. Nepotis, archidiacono Lexoviensi, deputatis in hac parte per illustrissimum dominum nostrum regem, prout de predictis constat per litteras patentes ejusdem domini nostri regis, sigillo suo pendente sigillatas, quarum tenor talis est :

Philippus, Dei gratia Francorum rex, dilectis et fidelibus nostris Tholosano et Suessionensi episcopis ac archidiacono Algie in ecclesia Lexoviensi, salutem et dilectionem. Ex parte magnifici principis, carissimi consanguinei nostri Jacobi, regis Aragonum illustris, fuit a nobis noviter cum instantia postulatum ut Vallem Arani quam reges Aragonum ab antiquo possedisse et per officiales nostros post guerram motam occupatam fuisse dicebat eidem regi, juxta ordinationem summi pontificis, restitui faceremus. Item, quod certa loca in comitatu Paliarensi constituta que per comitem Fuxi, Arnaldum de Yspania et Rogerium, ejus filium, fideles nostros, durante securitate prefato regi per regem Sicilie, carissimum consanguineum nostrum, auctoritate nostra, ut dicebat, concessa, occupata fuisse conqueretur, restitui similiter mandaremus, necnon et dampna seu deperdita data sibi hujus occasione refundi. Petebatur etiam, ex parte regis ejusdem, ut cum officiales et ministri nostri senescallie Bellicadri mercatoribus regni sui multas injurias, violencias, molestias, dampna, gravamina, impedimenta injusta et indebitas novitates intulerint et inferant incessanter, presertim in gradibus de Vico et de Cauquilhosa, prohibendo ipsos dictos gradus intrare et venire ad portum Latarum quin immo compellendo eos ultra ire invitos ad portum Aquarum Mortuarum exonerare merces suas seu descargare ibidem, solvere denarium pro libra et insuper merces ipsas per periculosos districtus et vias transvehere navibus alienis, injurias hujusmodi emendari, revocari gravamina, impedimenta et novitates penitus amoveri et ab eorum illatione cessari de cetero faceremus. Nos autem, regis Aragonum ejusdem jura penitus illesa servari ac negocia ejus et subditos ab officialibus et subditis nostris favorabiliter pertractari volentes, de industria et circumspectione vestra confisi, vobis, tenore presentium committimus et mandamus quatinus ad partes illas vos personaliter conferentes, de premissis omnibus et singulis vos diligentius informetis et veritate ubi necesse fuerit, vocatis evocandis, plenarie inquiratis, predictas injurias et violencias emendari, dampna refundi, impedimenta et novitates penitus amoveri, revocari gravamina, prout de premissorum injuriosa vel indebita illacione constiterit ac predicta omnia in statum reduci debitum, absque recursu propter hoc ad nos habendo ulterius sicut faciendum videntis, faciatis, de plano et sine judiciali strepitu super hiis, quantum fieri poterit, procedendo : Est enim intencionis et voluntatis nostre quod, quantum ad articulum Vallis Arani papalis ordinacio, juxta sui seriem et in ceteris articulis, juris et justicie debitum observetur. – Damus autem senescallis, officialibus quibuscumque et aliis nostris subditis, tenore presentium in mandatis ut in premissis et singulis premissorum et ea tangentibus pareant in omnibus et per omnia vobis efficaciter et intendant. Quod si non omnes hiis excequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequeantur. Datum Parisius, die lune post festum beati Bartholomei apostoli, anno Domini MoCCCo.

Comparuerunt personaliter, apud Aquas Mortuas, reverendus in Christo pater dominus Petrus, divina providencia episcopus Tirasonensis, ac discretus vir dominus Johannes de Turrefacta, sacrista Ilerdensis, procuratores et nuncii speciales et nomine procuratorio magnifici principis domini Jacobi, Dei gratia regis Arragonum prout de dicta procuratione constat per quandam patentem litteram, sigillo ejusdem domini regis sigillatam, cujus tenor talis est :

Jacobus, Dei gracia rex Aragonum, Valencie et Murcie, comes que Barchinone ac Sancte Romane Ecclesie vexillarius, amiratus et capitaneus generalis, venerabili in Christo patri Petro, divina providencia episcopo Tirasonensi, ac discretis Johanni de Turrefacta, sacriste Ilerdensi, et Guillelmo de Castro Veteri, militi, dilectis consiliariis et familiaribus suis, salutem et dilectionem Scire vos volumus quod in tractatu pacis olim inter Sacrosanctam Romanam Ecclesiam, illustres Francie, Jerusalem et Sicilie ac Majoricarum reges, ex parte una, et nos, ex altera, habito, devenit inter cetera in conventum quod omnia scabilia capta et occupata, ratione guerre preterite restituerentur hinc inde, excepta Valle de Aran, de qua extitit ordinatum quod poneretur in manu sequestri, prout in ordinatione inde facta per dominum papam plenius continetur. Subsequenter vero, in consummacione pacis pacis (sic) habite inter nos et reges Francie et Majoricarum predictos, extitit ordinatum quod dictus rex Majoricarum dictam Vallem in sequestro teneret, donec, juxta ordinationem dicti domini pape, esset cognitum utrum dicta Vallis ante tempus mote guerre predicte vel post capta et occupata fuisset per regem Francie memoratum, postque nuper, nos circa dictam Vallem recuperandam ut expedit intendentes, discretum virum magistrum Arnaldum de Villanova, dilectum phisicum, consiliarium et familiarem nostrum ad presenciam regis Francie prefati propterea providimus transmittendum : qui nobis, noviter, per suas litteras intimavit quod exposita per eum prelibato regi Francie legacione sibi commissa, idem rex benigne acceptans sibi exposita per eundem super articulo Vallis de Aran et super articulo invasionis comitatus Pallariensis et super articulo nove oppresionis que fit hominibus terre nostre in Aquis Mortuis, commissum est per dictum regem Francie venerabilibus et discretis viris, episcopis Tholosano et Suessionensi et archidiacono Algie qui personaliter accedent ad Aquas Mortuas et ad partes Tholosanas pro expendiendis negociis supradictis, nos igitur, considerantes de fide et legalitate vestra, vos et quemlibet vestrum in solidum ad predicta tractanda, facienda, ordinanda et expedienda ac eciam ad recuperandum, recipiendum et tenendum possessionem Vallis de Aran, jurium et pertinenciarum ipsius et ad petendum ac recipiendum satisfactionem dampnorum nobis et comitatui Pallariensi ac alii terre nostre et hominibus eorumdem illatorum per nobiles comitem Fuxensem et Arnaldum de Yspania et Rogerium de Commenge, ejus filium, et complices eorumdem et expensarum per nos factarum occasione introitus et invasionis comitatus Pallariensis facte per nobiles supradictos, vos providimus deputandos. Quare vobis et cuilibet vestrum dicimus et mandamus quatinus ad predicta loca vos personaliter conferentes super premissis et eorum quolibet procedatis, faciatis et ordinetis, prout videritis procedendum, faciendum et ordinandum, nos enim in premissis omnibus et singulis, vobis et unicuique vestrum commitimus plenarium vices nostras. Datum Calatrave, XVIa kalendas novembris, anno Domini. MoCCCo. .

Qua littera producta, dicti procuratores protestati fuerunt, nomine dicti domini regis Aragonum, quod non intendebant ordinem judiciarium ingredi seu ordiri cum illustri domini rege Francie aut procuratoribus ejusdem, nec ordine judiciario experiri cum eis, sed requisiverunt et pecierunt cum instancia quanta poterunt predictos dominos episcopum Suessionensem et archidiaconum Lexoviensem quod procedant in negociis eis commissis per dominum regem Francie simpliciter, summarie et de plano et sine figura judicii juxta sue commissionis predicte traditam eis formam et specialiter quo ad presens super violenciis, molestiis, dampnis, gravaminibus, impedimentis injustis et indebitis novitatibus que fiunt, ut dicebant, mercatoribus et hominibus regni Aragonum in gradibus de Vico et de Cauquillosa et in Aquis Mortuis.

Ex adverso, comparuit magister Petrus de Biterris, regius procurator, procuratio nomine domini regis Francie, dicens et offerens, nomine quo supra, se paratum deffendere jura domini regis et officiales ejusdem et respondere in quantum justicia suadebit coram dictis dominis et non consenciens predicte protestationi facte per predictos dominos episcopum et sacristam in quantum posset esse prejudicialis juri domini regis, petiit sibi fieri copiam predicte commissionis et predicti mandati dicti domini regis Aragonum productorum, ut super ipsis deliberare valeat et cum deliberatione jus domini regis deffendere, dicens insuper nobilem virum dominum Johannem de Arrableyo, militem domini regis, senescallum Bellicadri et Nemausi, fore absentem et jamdudum fuisse a senescallia Bellicadri, et mandato domini regis ad romanam curiam ivisse, venerabilemque virum R. de Pojolario, judicem majorem et locum tenentem dicti domini senescalli, fore infirmum in civitate Nemausi. Quare instanter requisivit predictos dominos, reverencia debita, quod super predictis velint supersedere usque ad adventum dicti domini senescalli, cui dominus rex mandavit, ut a fidedignis audivit, et ut vos domini, estis certi, quod aliis negociis derelictis, ad senescalliam Bellicadri veniat pro isto negocio specialiter deffendendo.

Et dicti domini concesserunt copiam dicto regio procuratori de dicta commissione et de dicto mandato.

Post que, in crastinum, comparuerunt predicti domini procuratores regis Aragonum et reddiderunt articulos infrascriptos quorum articulorum tenor talis est :

Ad informacionem et instructionem reverendorum patrum dominorum Suessionensis episcopi ac archidiaconi Algie in ecclesia Lexoviensi, excellentissimi principis domini Philippi, Dei gracia regis Francorum procuratorum, seu specialium nunciorum, intendunt probare Tirasonensis episcopus et sacrista Illerdensis, serenissi principis domini Jacobi, Dei gracia regis Aragonum illustris procuratores, et nuncii speciales non in figura judicii sed simpliciter [2 vo] et de plano, ut pura et simplex veritas habeatur, quod officiales et ministri senescalli Bellicadri ipsius domini regis Francorum et ipse senescallus hominibus et mercatoribus regni Aragonum multas injurias, molestias, dampna, gravamina, impedimenta injusta, deviaciones et indebitas novitates intulerunt et inferunt incessanter, specialiter in gradibus de Vico et de Cauquillosa seu de Carnon et in Aquis Mortuis, prohibendo ipsos mercatores et navigia eorum ad Montempessulanum maxime de terra dicti domini regis venientes, dictos gradus intrare et inde venire ad portum Latarum et ad Montempessulanum, immo compellendo eos ire invitos ad portum Aquarum Mortuarum et exonere et discargare ibidem merces suas et solvere ibidem denarium pro libra suarum mercium predictarum et insuper merces ipsas per periculosos districtus et vias transvehere navibus alienis, non sine magnis sumptibus et expensis quas suis propriis sive aliis expensis et sumptibus transvehere poterant et consueverunt actenus usque ad tempus mote guerre inter reges predictos sine periculis supradictis. Et predicta intendunt probare tam per rei evidenciam que nulla potest tergiversacione celari quam per testes, instrumenta, famam et publicum vocem, presumpciones et alia jura, remedia et legitima documenta.

Et ad declarationem predictorum intendunt probare quod homines et mercatores jurisdicionis dicti domini regis Aragonum, volentes venire cum suis navigiis magnis vel parvis et mercibus eorumdem ad gradus de Vico et de Cauquillosa, et inde versus Latas et ad Montem Pessulanum, consueverunt et usi sunt ab antiquo et a tanto tempore, de cujus contrario memoria hominum non existit, salvo impedimento mote guerre olim inter illustres dominos reges Francie et Aragonum, ad dictos gradus seu alios qui pro tempore ibidem vel in locis circumstantibus adfuerunt, seu in plagia maris vicina dictis gradibus cum eisdem mavigiis et mercibus aplicare, intrare, ingredi et egredi libere, pacifice et absque contradiccione et impedimento cujuscumque et absque omni exactione et redibentia et absque omni compulsione eundi ad Aquas Mortuas seu aliquem alium locum2 palam, publice et manifeste videntibus et scientibus omnibus qui scire et videre volebant.

Item, quod de predictis est publica vox et fama in partibus Montis Pessulani et in maritima, a Massilia usque Valenciam, et sunt notoria ibidem, specialiter inter illos qui consueverunt actenus navigare.

Item, probare intendunt quod a tribus annis citra par. plus vel minus, gentes seu curiales domini regis Francie prohibuerunt et adhuc prohibent dictos homines et mercatores predictis gradibus, locis et plagie aplicare et discargare et onerare, immo compulerunt et compellere visi sunt et hodie eciam compellunt contra usum antiquam, statum et consuetudinem eosdem invitos ire ad Aquas Mortuas cum dictis navigiis et mercibus et ibidem solvere denarium pro libra et eciam ibidem discargare merces suas et inde per rubinam et stagnum seu extraneos et remotos, sumptuosos et periculosos districtus et vias necnon et sub alia redibencia seu pedagio solvendo in loco qui dicitur La Rodela reducere dictas merces cum alienis navigiis, quis propriis obmissis ad dictum portum Latarum.

Item, quod de predictis in isto articulo contentis est similiter publica vox et in partibus et maritima prelibatis.

Item, quod dicti mercatores, intendentes venire ad dictos gradus et deinde apud Latas et ad Montempessulanum propter predictas compulsiones, deviaciones, novitates et violencias habent necessario expendere amplius quam expenderent si possent libere ut consueti sunt et erant dictis gradibus et plagie applicare expensis que secuntur :

primo, pro nolio cujuslibet faxii, 6 denarii et ultra ;

item, cum applicaverint apud Aquas Mortuas pro discargando de navigiis in caupolis et portando cum caupolis usque ad terra, 2d. ;

pro quolibet faxio, eciam si non reponatur in boticam, quod est inhumanum ;

item, pro vehendo usque ad rubinam, pro quolibet onere, 2d. ;

item, pro pedagio Rodelle. 4d. pro faxio ;

item, ultra predicta, oportet eis expendere pro loqueriis caupulorum et barcharum pro vehendis et reducendis suis mercibus usque ad Latas, magnam pecunie quantitatem.

Item, ultra unum denarium pro libra, suarum mercium predictarum, ut superius continetur.

Item, dum quidam mercatores Cathalani seu homines jurisdicionis dicti domini regis Aragonie compulsi venirent cum quadam terida de Valencia, que erat d'En Besses, apud Aquas Mortuas fuerunt derobati juxta ipsum portum per cursarios qui eis abstulerunt merces valentes usque ad valorem 500 l.t. Item, de uno galioto seu ligno armato P. Blanchi ex alia parte fierunt ablate merces que erant quorumdem Cathalanorum seu hominum dicti domini regis Aragonum, valentes (sic) usque ad 400 l.t. juxta eundem portum per cursarios similiter et caput cursariorum qui abstulit, derobavit seu rapuit merces dicti galioti vocabatur Rainerius de Grimalt et erat Januensis et predicta dampna passi sunt dicti mercatores occasione dicte compulsionis et violencie qua compulsi fuerunt ire apud Aquas Mortuas.

Item, occasione dicte compulsionis quam fecerunt gentes dicti domini regis Francie, quoddam caupulum passum fuit naufragium seu submersum in dicto stagno, in cujus submersione omiserunt quidam Cathalani seu homines dicti domini regis Aragonie merces valentes 600 l.t.

Item, intendunt probare quod occasione dicte violencie compulsionis et deviacionis ut predicta reducerentur in statum antiquum, ut erat fieri consuetum, et exacta et deperdita occasione predicta restituerentur mercatoribus Cathalanis et aliis hominibus dicti domini regis Aragonum expenderunt in eorum prosecucione mercatores Cathalani seu eorum consul, 900 libras et amplius.

Item, intendunt probare quod expense quas fecerunt et faciunt mercatores predicti eundo et redeundo ad Aquas Mortuas de Montepessulano, occasione deviacionis, novitatis et compulsionis predicte ascendunt ad summam 300 l. et sic intendunt probare eo modo quo de jure probari potest et debet quod est summa expensarum, dampnorum, exactorum et aliorum que habuerunt expendere, occasione novitatis, violencie, compulsionis et deviacionis predictarum, mercatores prefati 5600 l.t. parvorum et plus.

Item, intendunt probare quod predicte compulsiones, violencie, novitates, dampna et gravamina sunt facta, data et illata mercatoribus et hominibus jurisdicionis prefati domini regis Aragonum ab illo tempore citra quo pax, securitas et treuga data extitit inter illustres dominos reges Francie et Aragonum memoratos.

Quare requirunt et petunt nuncii seu procuratores predicti domini regis Aragonum quod vos, reverendi patres, domini Suessionensis episcope et archidiacone prelibati, de premissis omnibus et singulis ex vestro officio vos diligencius informentis et veritatem plenariam inquiratis, predictas injurias et violencias emendari faciatis, dampna refundi, impedimenta et novitates penitus amoveri, revocari gravamina ac predicta omnia in statum reduci debitum, de plano et sine judiciali strepitu procedendo, juxta commissionis vestre traditam vobis formam, cum dictus dominus illustris rex Francie hoc facere fieri teneatur, tam ex vigore treugarum, securitatis et pacis predictarum, quam eciam ex debito sui officii, cum predicta taliter attemptata de sui natura iniquitatem contineant manifestam et injusticiam evidentem, maxime cum inter dictos dominos reges adeo conjunctos proxima linea parentele debeat amor crescere et amicicia augmentari et eciam conservari, nec aliquod quam posset inter eos scrupulus vel summarium esse odii vel discordii suscitari, cum dictus dominus rex Aragonum mercatores et homines dicti domini regis Francie, intrantes terram sui dominii, non gravaverit nec intendat in posterum ullo gravamine molestare, sed eos tractare favorabiliter et benigne, et protestantur quod per ea que sic petierunt et que probare intendunt, non intendunt vobiscum, aut cum dicto domino rege Francie, seu procuratoribus vel gentibus ejusdem, ordinem judiciarium ingredi vel ordiri aut partem facere vel ordine judiciario experiri, sed ad inquirendum puram et simplicem veritatem, et ut simpliciter et de plano, ac sine figura judicii procedatis, juxta commissionis vestre predicte continentiam et tenorem. Nec astringunt se ad probandum omnia et singula supradicta, sed ad ea tantum que intentioni dicti domini regis Aragonum et mercatorum ac hominum ipsius predictorum sufficere videbuntur. Salvant sibi tamen et protestantur quod vos, domini antedicti, compellatis seu compelli faciatis testes quos de regno et jurisdicione domini regis Francie intendunt producere, ad probandum predicta et quos vobis duxerint nominandos.

Comparuit eciam dictus regius procurator, nomine quo supra, et petiit copiam dictorum articulorum sibi tradi. Et predicti domini commissarii, concedentes copiam dictorum articulorum dicto regio procuratori, assignaverunt ei diem ad respondendum eisdem et utrique parti ad debite procedendum, videlicet die martis proximam, et locum, apud Montem Pessulanum.

Post que, anno quo supra, die mercurii post festum beati Nicolai, comparuit apud Montem Pessulanum dictus magister Petrus, regius procurator, coram dictis dominis commissariis, presentibus procuratoribus dicti regis Aragonum, et dixit, proposuit et protestatus fuit, excipiendo, dictos dominos domini nostri regis commissarios non debere de jure novum processum inchoare cum predictis procuratoribus dicti domini regis Aragonum, pro eo quod de isto eodem negocio, de quo in effectu in articulis per eos redditis fit mentio, aliter fuit ordinatum judicium et processus inceptus, testesque producti, et conclusum in negocio coram eisdem dominis commissariis, ad predicta a domino nostro rege specialiter deputatis, ad instanciam illustris domini regis Majoricarum, domini Montis Pessulani, et sindici consulum et universitatis hominum Montis Pessulani cum nobili viro domino Johanne de Arrableyo, milite domini regis, senescalli (sic) Bellicadri et Nemausi, et ipso procuratore regio, ad quam dominum regem Majoricarum et ad predictam universitatem hominum Montis Pessulani principaliter pertinebat et pertinet deffensio libertatis, quorumcumque mercatorum per mare et locum de Latis ingredi et egredi, dictam villam Montis Pessulani volencium. Ad dictum autem dominum regem Aragonie dixit non pertinere, sed sua principaliter interesse, unde ex dicto processu debet dicta questio diffiniri in prejudicium quorumcumque et dictus processus cum predictis domino rege Majoricarum et sindico Montis Pessulani habitus in quorumcumque mercatorum prejudicium debet ratus haberi, utpote factus per illos ad quos principalius pretium et deffensio predictorum in dictis articulis contentorum, et predicte libertatis velut juris summi et supremi popularis seu populici. Ad cujus propositionem et in judicium deductionem coram concurrentibus aliis ipsi velut illi cujus principalius intererat preferendi fuissent, quanto magis processus eorum, de quorum collusione non constat, qui jam admissi fuerunt, scientibus mercatoribus Cathalanis et eorum consule, et non contradicentibus, immo patienter sustinentibus et eisdem assistentibus, debet ipsos mercatores Catalanos ligare et contra eos fidem facere. Quare novum processum super eodem negocio, ad alterius cujusvis instanciam, inchoare non debent de jure, nec idem regius procurator aliquatenus consentire intendit inchoationem dicti processus maxime in absencia dicti domini .. senescalli, cujus adventum postulavit cum instancia spectari, cum speretur de proximo ad senescalliam venturum et a domino rege mandatum speciale receperit, ut scitis, quod pro deffensione hujus cause ad senescalliam Bellicadri veniat, potissime novus processus inchoari non debet, quia in dictis litteris regiis non fit mentio de primo processu predicto, offerens dictus regius procurator dictis dominis magistris se paratum in instanti informare dictos dominos commissarios de predictis in quantum in facto consistant, petens et cum instancia requirens questionem principalem diffiniri per dictos dominos, juxta dicti primi processus principalis tenorem, cujus dicti domini commissarii copiam habent, absque cujusquam alterius inchoatione. Et si procuratores dicti domini regis Aragonum contradicunt, requirit antequam ulterius procedatur jus sibi dici et fieri per dictos commissarios super propositis per ipsum hodie et exceptis.

Venerunt eciam ante presenciam dictorum reverendorum patrum dominorum Suessionensis .. episcopi et archidiaconi Algie venerabilis pater dominus Tirasonensis episcopus et dominus sacrista Ilerdensis predicti, nomine et mandato illustris domini regis Aragonum memorati, et repetitis suis protestationibus, quibus insistunt et insistere intendunt, nec intendentes in aliquo recedere ab eisdem vel earum aliqua, petierunt copiam de omnibus et singulis superius prepositis atque dictis, per venerabiles et discretos viros dominos, magistrum Petrum de Biterris, qui se asserit procuratorem excellentissimi ac magnifici principis domini Philippi, regis Francie illustris, et dominum Guillelmum de Plasiano, advocatum, ut dicitur, ejusdem domini regis Francie nec tum per predicta consenciunt contradictioni quam idem magister Petrus fecit protestationi eorum, immo expresse dicte contradictioni contradicunt et insistunt suis protestationibus memoratis, quas volunt pro repetitis haberi, cum non intendant partem facere, nec ordine judiciario procedere cum predictis dominis Petro et G. de Plasiano, seu cum aliquo alio, sed quod prefati patres et domini commissarii procedant simpliciter et de plano, ac sine figura judicii ex suo officio in negocio memorato.

Et dicti domini commissarii, non discedentes a primo processu facto alias coram eis de eodem negocio, volentes quod proposita et probata per dictum procuratorem regium in primo processu in isto valeant, quantum de jure ad investigandam fidem veritatis et ad diffinitionem presentis litigii conferre et poterunt et debebunt, ut super facti varietatem et dubitationem plenius informentur et propter honorem domini regis Aragonum, nichilominus voluerunt quod testes producendi per dictos procuratores in numero moderato, non effrenata multitudine primitus recipiantur et examinentur per eos ac demum totidem numero pro parte domini regis, si procurator regius eosdem producere voluerit, ut sic ex productis coram eis et producendis testibus lux plenioris et clarioris veritatis assistat.

Item comparuit coram dictis dominis Bernardus Guillelmi, consul, ut dicebat, mercatorum Catalonie et aliorum regni Aragonum ad has partes declinantium ac etiam procuratorio nomine Poncii Sabisbal et Arnaldi de Solerio et quorumdam aliorum nominatorum in quodam publico instrumento quod produxit ad fidem faciendam sue procurationis scriptum et signatum, ut prima facie apparet, manu magistri Arnaldi de Conflento, publici Montis Pessulani notarii, cujus instrumenti tenor talis est :

Anno dominice Incarnationis. MoCCCo. videlicet VIIo idus decembris, domino Philippo rege Francie regnante, noverint universi quod nos, Poncius Sabisbal et Arnaldus de Solerio et Petrus de Olivariis et Jacobus de Olivariis, Johannes de Lauro et Petrus de Carrios et Petrus de Cannalibus et Guillelmus Sabastida et Petrus Adronerii, Matheus Borralans, Petrus Salosa, Guillelmus de Riaria, Guillelmus Oliverii, Guillelmus Sapila, Arnaldus de Conamines, Raymondus Lunelli, Ferrarius de Stagno, Jacobus de Rocha, Bertrandus de Mediliano, Jacobus de Orto, Marianus de Ruvira, mercatores Barchinonenses, et Petrus Lommani, Augustinus Paularesii, mercatores [5] Tarrachone, et Guillelmus Ollerii, Berengarius de Palomario, Jacobus Carcasquerii, Guillelmus de Cardona, Andreas Parensis, Bernardus de Regomir, mercatores Valencie, Ferrarius de na Burguesa, Guillelmus Sasala, Guillelmus Serra, Symon de Valle, mercatores Cervarie, facimus, ordinamus et constituimus nostrum verum, certum, generalem et specialem et indubitatum procuratorem, scilicet vos, dominum Bernardum Guillelmi Farrivita, presentem, consulem mercatorum Cathalanorum de Cathalonia et aliorum locorum illustris domini regis Aragonum declinancium ad has partes, scilicet ad requirendum pro nobis et nomine nostro ac nomine aliorum mercatorum dictorum locorum, quorum interest et interesse potest, venerabiles et reverendos patres dominos episcopum Suassionensem (sic) et archidiaconum Algie in ecclesia Lexovicensi, nuncios specialiter missos per serenissimum dominum Francie regem ad has partes, scilicet quod non impediant nec impediri permittant nos dictos mercatores nec alios dictorum locorum a curialibus, officialibus seu gentibus dicti domini regis Francie intrare, exire, ingredi et regredi per gradus de Carnone seu de Cauquillosa et de Vico et applicare in dictis gradibus et in plagia maris circumvicina gradibus antedictis, cum barchis, galiis, lignis et aliis navigiis et vasis magnis et parvis et navibus cujuscumque condicionis existant cum nostris et eorum mercibus et averis et rebus libere, pacifice et sine contradictione cujuscumque, prout alias retroactis temporibus consuetum est fieri et extitit usitatum, immo contrarium prohibeant curialibus antedictis. Item et ad requirendum dictos dominos pro nobis et aliis mercatoribus quod restitui faciant integraliter omnia dampna, interessa, gravamina et expense que inde passi fuimus et passi sunt alii mercatores nostri dictorum locorum, pretextu tractionum, violenciarum factarum per curiales, officiales et gentes dicti domini regis Francie de ipsis mercatoribus et eorum navigiis et mercibus de dictis gradibus et plagia versus Aquas Mortuas indebite et injuste, videlicet quod compellebantur violenter solvere denarium pro libra propter quam tractionem passi sunt naufragia et perditionem suarum rerum et mercium, tam in mari quam in stagno, pluries et frequenter, et ad recipiendum satisfactionem et restitutionem et emendam dampnorum et gravaminum, expensarum et sumptum predictorum exactorum, et ad faciendum apocas de soluto, item ad producendum testes et alias probationes et instrumenta super predictis omnibus et singulis coram dominis antedictis et ad informandum eosdem de jure nostro et aliorum mercatorum predictorum, et consuetudine et usu superius prelibatis et ad ratifficandum quicquid factum est et petitum super predictis vel aliquo eorumdem, per excellentissimum dominum nostrum dominum Jacobum, Dei gratia regem Aragonum illustrem, aut fiet etiam in futurum, necnon et per reverendum patrem dominum Petrum, Tirassonensem episcopum, et per venerabilem Johannem de Turre Fracta, sacristam Illerdensem ; procuratores seu nuncios speciales domini regis Aragonum supradicti, et ad substituendum procuratorem seu procuratores super predictis omnibus et singulis explicandis, si, tociens quociens et quandocumque vobis videbitur expedire, dantes et concedentes vobis, predicto procuratori nostro, plenam, generalem atque liberam potestatem super predictis faciendi, requirendi testes et instrumenta et alia probationum genera producendi ac eciam ratificandi quicquid factum et petitum est super predictis, vel aliquo eorundem, per predictum dominum nostrum excellentissimum dominum Jacobum, Dei gratia regem Aragonum illustrem, aut fiet in futurum necnon et per predictos dominos reverendum patrem Petrum, Tirassonensem episcopum et per venerabilem Johannem de Turrefracta, sacristam Illerdensem, et omnia alia et singula faciendi et explicandi que nos, si presentes essemus in propriis personis, facere possemus, ratum et firmum expromittentes nos perpetuo habituros quicquid per vos, dictum procuratorem nostrum super predictis actum fuerit sive gestum, ac si nobiscum personaliter foret actum.

Acta sunt hec in Montepessulano, anno et die prefixis in presencia et testimonio Bonanat Alegre, Perpiniani Rome, Bernardi Rome et mei Arnaldi de Conflento, publici Montispessulani notarii, qui hec omnia scripsi et signo meo signavi.

Post que, anno quo supra et Vo Idus decembris, comparuerunt dicti procuratores regis Aragonum coram dictis commissariis et ad abbreviationem primorum articulorum et loco ipsorum primorum articulorum addiderunt articulos infrascriptos quo3

Qui, nominibus consulatus et procuratorio, quibus supra, ratifficavit et confirmavit processum habitum et habendum inter predictos procuratores domini regis Aragonum et dictum magistrum Petrum de Biterris, procuratorem domini nostri regis, coram dictis dominis magistris, volens et concedens quod ex actis actitatis et actitandis inter dictos procuratores dictorum dominorum regum jus dici et fieri valeat per dictos dominos magistros et curiam domini regis contra se ipsum et predictos mercatores corum est procurator et alios quorum est consul, et quod in predictorum prejudicium et pro eis teneant et effectum habeant que sunt acta et agentur in posterum, promittens nomine quo supra quod omnes dicti mercatores quorum est procurator et consul ratum et gratum perpetuo tenebunt et compelebunt et inviolabiliter observabunt quicquid actum et actitatum processum et judicatum erit contra predictos procuratores domini regis Aragonie, vel pacificatum vel concordatum cum eis. Et hoc idem predicti procuratores domini regis Aragonum promiserunt dictis dominis magistris se facturos et curaturos cum effectu, quod omnes mercatores subditi dicti domini regis Aragonum grata, rata et firma habebunt perpetuo et tenebunt quicquid cum eisdem coram dictis dominis magistris actum et actitatum est, agetur et actitabitur in futurum, et quod ordinabitur per dictos dominos magistros super questione presenti.

Post que, anno quo supra et Vo idus decembris, comparuerunt predicti domini procuratores dicti domini regis Aragonum coram dictis dominis commissariis. Comparuit etiam dominus magister Petrus de Biterris, regius procurator. Et dicti domini procuratores regis Aragonum produxerunt in testes Petrum Tasquerii, Bernardum Riqueti de Monte Pessulano, Jacobum Rocabaron de Massilia, qui juraverunt in presentia dicti procuratoris regii ad sancta Dei euvangelia super dictis articulis dicere veritatem.

I. Bernardus Riqueti, mercator et oriundus de Montepessulano, testis juratus de veritate dicenda et requisitus super primo articulo dixit se vidisse et audisse, bene sunt 50 anni, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, mercatores Cathalonie seu Aragonie et aliarum terrarum, exceptis mercatoribus de conventionibus domini Francorum regis, cum suis galeis et aliis navigiis et mercibus suis libere applicare ad dictos gradus intrare et terre4 et ad alios qui pro tempore fuerunt, videlicet ad gradum Magalone et quosdam alios qui sunt modo obturati et ibidem descargare dictas merces et portare apud Latas absque impedimento aliquo et sine compulsione eundi ad Aquas Mortuas et solvendi denarium pro libra.

Requisitus si gentes domini regis Francie, existentes in Aquis Mortuis vel alibi, viderint vel sciverint predictos mercatores, de quibus supra deposuit, libere aplicantes ad dictos gradus et utrum fuerint presentes in applicationibus predictis, dicit quod non, quod ipse sciat, nec unquam aliquem ex parte domini regis Francie in applicatione aliqua vidit esse presentem. Credit tamen quod hoc scire poterant si volebant.

... dixit famam esse publicam de hiis de quibus deposuit in Monte Pessulano, in maritima et in locis circumvicinis.

... dixit se vidisse et audivisse dici quod, a tribus annis citra, mercatores Catalani aplicantes ad dictos gradus fuerunt primo compulsi ire ad Aquas Mortuas et ibidem merces suas exonerare et solvere denarium pro libra, et predicta dixit se antea non vidisse. Super aliis contentis in dicto articulo, dixit se nichil scire, nisi quod audivit dici contenta in ipso articulo esse vera.

..., dixit esse famam super hiis de quibus deposuit.

..., dixit se credere contenta in ipso articulo esse vera. Et ideo dixit se credere quia dixit se vidisse quod ipse de suis mercibus propriis tantum solvit seu expendit quandoque

..., dixit se audivisse dici contenta in ipso articulo esse vera, aliter nescit.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit se credere quod dicti mercatores et eorum consul magnas expensas fecerunt in prosecutione predictorum. De quantitate tamen dixit se nichil scire.

..., dixit se credere quod occasione predicta magnos sumptus fecerunt, sed de quantitate dixit se nichil scire.

..., dixit quod, a triennio citra, dicta dampna et gravamina facta sunt et data dictis mercatoribus, prout supra in primo articulo deposuit. De tempore pacis et treuge dixit se nichil scire.

Requisitus si in dicto triennio eum vidit alios quam Cathalanos compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod sic, omnes indifferenter, sive essent de Narbona sive de aliis partibus.

Item requisitus si sperat habere commodum si mercatores Cathalani obtinerent in hac causa, dixit quod non.

Requisitus quam partem mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item requisitus si dictus vel instructus gratia, odio vel timore, prece vel precio fert suum testimonium, dixit quod non.

II. Petrus Tasquerii, habitator Montis Pessulani, oriundus de Marsilia, ...

cf I, excepto quod non deposuit de tempore nisi a quadraginta annis citra.

cf I.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, cf I

III Jacobus Rocabaron, oriundus de Massilia, etatis, ut dicit, 23 annorum,...

..., dixit quod bene sunt sex anni quod ipse qui loquitur venit primo cum barchis et semel cum quadam galea armata ad dictos gradus de Vico et de Cauquillosa cum mercibus, videlicet cum calibe et pice5 et piscibus salsatis. Et ibidem dictas merces exonerabat et apud Latas portabat. Intrabat et exiebat libere absque eo quod ab ipso peteretur aliqua redibencia seu denarius pro libra et absque eo quod compelleretur ire apud Aquas Mortuas, vel ad aliquem alium locum, usque a triennio citra, quo gentes domini regis Francie compulerunt et compellunt indiferenter omnes aplicantes ad dictos gradus ire apud Aquas Mortuas et ibidem solvere denarium pro libra. Dixit tamen quod bene sunt quatuor anni et plus quod Boquinus, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, reduxit quendam (sic) barcham Guillelmi de Ribas de Berra, oneratam molis, de gradu de Vico apud Aquas Mortuas pro solvendo denarium pro libra, prout ipse testis audivit dici a dicto Guillelmo, quoniam ipse predicta non vidit.

Requisitus si in dictis gradibus aliquem alium Catalanum vel alium aplicare vidit, dixit quod bene vidit in dictis gradibus aliquas barchas catalanas oneratas cofinis et cordis et aliis rebus a quibus nichil exigebatur quod ipse sciret vel videret.

Requisitus si tempore quo ipse dicit se libere applicasse ad dictos gradus, gentes domini regis Francie erant presentes, dixit quod non. Dixit tamen se vidisse bis, bene sunt quinque anni, ad gradum de Vico, quendam hominem qui se dicebat servientem domini regis Francie qui custodiebat ne ferrum extraheretur per dictum gradum, aliter super dicta intentione dixit se nescire.

..., dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Montem Pessulanum et apud Massiliam. Aliter dixit se nescire.

..., dixit quod bene sunt tres anni quod ipse semper, quando veniebat de Massilia per mare, descargabat in Aquis Mortuis merces suas et eas faciebat portare per robinam et per stagnum usque ad portum Latarum, et solvebat ad pedagium Rodelle pro quolibet faxio 4 d. Et ideo dixit se a dicto triennio citra aplicasse in Aquis Mortuis quoniam gentes domini regis Francie non permittebant aliquem applicare ad dictos gradus. Super aliis contentis in dicto articulo, dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit se nichil scire.

..., dixit quod expense in dicto articulo contente fuerint per mercatores quoscumque aplicantes ad dictum portum Aquarum Mortuarum, qui merces suas portari faciunt ad portum de Latis et ad Montempessulanum. Et ipse qui loquitur de suis mercibus dictas expensas fecit. Aliter super contentis in dicto articulo dixit se nichil scire.

... dixit se nichil scire nisi de auditu.

... dixit se nichil scire...

..., dixit se nichil amplius scire quod supra dixit.

Item requisitus si haberet commodum si mercatores Cathalani obtinerent in hac causa ita quod possent venire libere ad dictos gradus, dixit quod sic, magnum, videlicet pro quolibet pondere suarum mercium lucraretur 14 d. quos expendit pro quolibet pondere6 in Aquis Mortuis. Et ideo dixit quod mallet mercatores Cathalanos obtinere in hac causa.

Item requisitus si est doctus vel instructus quod ita testificetur, dixit quod non.

Deinde anno quo supra, IIIIo idus decembris, Bernardus Guillelmi de Roveria, consul mercatorum de Catalonia predictus, produxit in testes Giraudum de Campis, barcherium, Petrum des Barcs, barquerium de Barsillona, Berengarium Grassi de Bassilona et Bernardum de Alenghano de Perpignano, qui juraverunt in presentia dicti procuratoris regii dicere veritatem, ipso procuratore regio communicante fidei dictorum dominorum commissariorum sacramenta testium per partem alteram coram ipsis producendorum.

IIII Giraudus de Campis, barquerius de Barsilona, homo justiciabilis domini regis Aragonie, etatis, ut dicit, 40 annorum, ...

..., dixit quod bene sunt 20 anni et plus quod ipse incepit navigare et dixit se vidisse et audivisse, ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod ipse qui loquitur et multi alii Cathalani cum suis barchis et aliis navigiis mercibus oneratis aplicabant et aplicare consueverunt ad gradum de Cauquillosa et eciam ad gradum de Vico a tempore citra quod fuit factus dictus gradus, et ibidem merces suas exonerabant et onerabant, intrabant et exibant et ad portum de Latis ibant libere et sine impedimento quocumque et absque exactione alicujus redibencie et absque eo quod compellerentur irre apud Aquas Mortuas vel aliquem locum, salvo quod solvebant gentibus prepositi Magalonensis de qualibet barcha pro staqua usque a modico tempore citra quod gentes domini regis Francie compellere consueverunt aplicantes ad dictos gradus cum mercibus ire apud Aquas Mortuas, et ibidem solvere denarium pro libra.

Requisitus si gentes domini Francie regis erant presentes quando ita libere aplicabant ad dictos gradus, dixit quod non, quod ipse sciat, nec scit si hoc sciebant. Aliter super dicto articulo dixit se nescire.

... dixit esse famam publicam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et in Barsillona et in locis et villis rippe maris usque ad Valenciam. Requisitus qualiter scit, dixit quod ita audivit dici in pluribus dictorum locorum. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod a pluribus dicitur. Nescit tamen si apud Massiliam sit fama de predictis.

... dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quod visu, auditu et eciam ipse qui loquitur fuit compulsus ad predicta.

..., dixit esse famam publicam de contentis in dicto tertio articulo.

..., dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit de mercibus suis et alienis que erant in commenda sua.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit se nichil scire, credit tamen quod satis expenderunt et expendent occasione predicta.

..., dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quod nundum sunt tres anni quod dicte novitates et compulsiones sunt consuete fieri et bene sunt 6 anni vel circa quod dicta pax et treuga data fuit inter reges predictos.

Requisitus si aliquos alios compelli vidit preter quam Cathalanos, dixit quod sic, aliquos de Mesoa et de Agathe.

Requisitus si sperat habere commodum si mercatores Cathalani obtinerent quod possent aplicare libere ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam quando longius portat merces habet majus premium.

Requisitus quam partem mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item, requisitus si concordavit cum aliquo vel si est doctus aut instructus quod ita testificetur aut gratia, odio, timore vel amore, prece vel precio, dixit quod non.

V. Petrus des Barcs de Barsilona, homo justiciabilis domini regis Aragonie, etatis, ut dixit, 35 annorum, ...

cf IV, salvo quod non deponit de tempore libere aplicationis, nisi a novem annis citra.

cf IV ..., dixit.

... dixit quod dicte novitates, dampna et gravamina data sunt et facta dictis mercatoribus a tribus annis citra. De tempore pacis, securitatis et treugue, dixit se nichil scire.

Requisitus si aliquos alios quam Cathalanos compelli vidit, dixit quod sic, plures provinciales. Super aliis omnibus requisitus, dixit idem quod testis proximus.

VI. Berengarius Grossi de Barsilona, homo justiciabilis domini7 regis Aragonie, etatis, ut dixit, 25 annorum,

cf IV salvo quod non deponit de tempore libere aplicationis, nisi a 16 annis citra.

cf IV

... dixit se nichil scire de desrobatione dicte teride, nisi de auditu. Dixit tamen se vidisse prope portu Aquarum Mortuarum quandam galeam in qua dicebatur esse Renerius de Grimaldis, januensis, que depredavit lignum dicti Petri Blanci, nescit tamen quid et quantum inde extraxit. Requisitus de tempore, dixit quod hoc anno, mense augusti.

... dixit se leve audivisse dici quod per culpam Bertrandi de Cathena, servientis domini regis Francie, dictus caupulus passus fuit naufragium in dicto stagno, et dicte merces fuerunt amisse.

..., dixit se nichil scire. Credit tamen quod satis expenderint et expendant occasione predicta.

... cf V. Item requisitus si alios quam Cathalanos compelli vidit, dixit quod sic, plures provincialis (sic) de Narbona et de aliis locis.

Requisitus si haberet commodum si mercatores Cathalani obtinerent libertatem aplicandi ad dictos gradus, dixit quod sic, magnum, quoniam merces sue non tantum decostarent ad adducendum ad Montempessulanum, quemadmodum nunc decostant.

Requisitus quem dictorum regum mallet obtinere in hac causa, dixit quod regem Aragonie, quia rex Francie est satis dives

VII. Bernardus de Alanhano de Perpiniano, mercator, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 50 annorum, ...

dixit quod bene sunt 30 anni quod ipse qui loquitur aplicavit ad gradum de Cauquillosa cum quadam barcha, et mercibus semel, et alia vice cum quadam alia barcha, bene sunt 25 anni, et semel ad gradum de Vico, bene sunt 8 anni, et hoc libere absque eo quod aliquid exigeretur ab eo et absque eo quod compelleretur ire apud Aquas Mortuas seu aliquem alium locum. Dixit etiam quod dum aplicabit ibidem, videbat alias barchas cum mercibus hominum de Catalonia a quibus nichil exigebatur, quod ipse sciret vel videret.

Requisitus si quando ita libere aplicabat ad dictos gradus aliquis curialis domini regis Francie erat presens, dixit quod non.

Requisitus si aliquem compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nec audivit dici nisi a tribus annis citra.

..., dixit ita verum esse ut in eis continetur. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit nichil scire. Audivit tamen dici quod magnas expensas faciunt et fecerunt occasione predicta.

... dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quia dicta gravamina et dampna sunt dictis mercatoribus data et facta a tribus annis citra. et dicta treuga et pax fuit data bene sunt quatuor vel quinque anni.

Requisitus si aliqui alii quam Cathalani compelluntur ire apud Aquas Mortuas, dixit quod sic, omnes alii indifferenter.

Requisitus si haberet commodum si Cathalani et alii mercatores possent aplicare libere ad dictos gradus, dixit quod sic, quoniam merces sue minus decostarent ad apportandum ad Montempessulanum quam modo decostant.

Requisitus quem dictorum dominorum regum mallet obtinere in hac causa, dixit quod illum qui plus juris habet.

Item requisitus si concordavit cum aliquo quod ita deponat, dixit quod non.

Post que, anno que supra et II. idus decembris, dictus consul produxit in testes Guillelmum Seruti, cambiatorem de Montepessulano, Bernardum de Broussa de Majoricis, Johannem Goberti de Gruissano, Guillelmum de Salellis, Guillelmum Vitalis de Narbona et Raemondus Vitalis de Montepessulano qui juraverunt ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

VIII. Guillelmus Seruti de Montepessulano, cambiator, habitator sub jurisdictione regis Majoricarum, etate, ut dicit, 40 annorum et plus, ...

dixit se pluries, a 20 annis citra, aplicasse cum mercibus ad dictos gradus, intrasse, exivisse et merces suas misisse libere sine impedimento quocumque, et absque eo quod compelleretur ire apud Aquas Mortuas vel alibi usque ad tres annos proximo preteritos, a quo tempore citra, non aplicavit ad dictos gradus nec aliquas merces misit. Dixit tamen requisitus quod quando ita libere aplicabit gentes seu curiales domini regis Francie non erant presentes, nec hoc sciebant quod ipse sciret.

..., dixit esse fama in Montepessulano de predictis. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

..., dixit se nichil scire nisi hec quod bene audivit dici predicta contenta in tertio articulo.

..., dixit quod ipse de mercibus suis solvit jam pluries expensas contentas in ipso articulo et dixit quod quodlibet faxium animalis decostat plus 12 d. quam si aplicarent ad dictos gradus.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit quod dicte novitates dampna et gravamina date et facta sunt dictis mercatoribus ab anno Incarnationis Domini MoCCononagesimo VIIo, et XXIIa die martii citra Aliter super dicto articulo dixit se nichil scire.

Requisitus si haberet commodum si Cathalani possent aplicare libere ad dictos gradus, dixit quod non curat de Cathalanis, sed si merces, prout solebant, possent libere aplicare, bene haberet inde commodum.

Requisitus quem dictorum .. regum mallet obtinere, dixit quod vellet quod quilibet habere jus suum.

Requisitus si concordavit cum aliquo quod ita deponat, aut doctus vel instructus gratia, timore8 vel amore, dixit quod non

IX. Bernardus de Broussa de Majoricis, mercator, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 48 annorum vel circa, ...

... dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 34 anni, et ab illo tempore citra pluries et diversis temporibus usque a tribus annis citra, quod ipse qui loquitur, una cum suis mercibus aplicavit ad dictos gradus et vidit alios tam Cathalanos quam alios, undecumque venirent, cum suis mercibus et navigiis aplicare, onerare, exonerare, intrare et exire libere sine impedimento quocumque et absque exactione alicujus redibencie, et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel alibi.

Requisitus si quando ita libere aplicabat et videbat alios aplicare, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant. Dixit tamen quod bene possent scire si vellent.

Requisitus si unquam aliquem compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, nisi a tempore trienii citra, dixit quod non.

..., dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et in Cathalonia et in pluribus aliis partibus. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

..., dixit esse verum prout in eis continetur. Requisitus qualiter scit contenta in dicto IIIo articulo , dixit quod visu et auditu. De fama dixit ut supra.

... dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quod visu et auditu et quia ita solvit pluries, prout in dicto articulo continetur.

... dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit se nichil scire. Credit tamen quod satis expenderint et expendant occasione predicta.

..., dixit se nichil scire nisi quod a tribus annis citra dicte novitates, dampna et gravamina data sunt et facta mercatoribus predictis.

Item requisitus si haberet commodum si mercatores Catalani et alii possent libere aplicare ad dictos gradus, dixit quod bene haberet commodum in libertate predicta.

Requisitus quem dictorum regum mallet obtinere in hac causa, dixit quod illum qui plus juris habet.

Item requisitus si doctus vel instructus prece, precio, timore vel amore fert suum testimonium, dixit quod non.

XI. Johannes Gauberti de Gruissano prope Narbonam, homo domini archiepiscopi Narbonensis, ut dicit, 50 annorum, ...

..., dixit quod ipse est leudarius domini Narbonensis archiepiscopi, et fuit, bene sunt 30 anni, et ab illo tempore citra, pro jure dicti domini sui procurando, venit pluries et diversis temporibus ad dictos gradus et ibidem videbat aplicare plures barchas et navigia cum mercibus, tam Cathalanorum quam aliorum hominum, et onerare et exonerare, intrare et exire, libere et absque eo quod aliquid ab eis peteretur, et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas usque a triennio citra, quod gentes domini regis Francie compulerunt indifferenter omnes aplicantes ad dictos gradus ire apud Aquas Mortuas.

Requisitus si gentes seu curiales domini regis Francie erant presentes quando ita libere aplicabant, dixit quod non. Dixit tamen quod hoc scire poterant si vellent quoniam publice aplicabant.

Requisitus si dicta navigia que videbat aplicare et applicasse inveniebat fuerant in Aquis Mortuis antequam ad dictos gradus aplicarent, dixit se nescire nec (sic).

..., dixit esse famam publicam per diversa de hiis de quibus deposuit et dixit famam esse illud quod a pluribus dicitur.

... dixit se nichil scire nisi de auditu et nisi prout supradixit. Credit tamen contenta in dictis articulis esse vera, prout audivit dici.

X. Guillelmus de Salellis, de Montepessulano oriundus, cambiator, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis 35 annorum et amplius, ...

... cf. IX salvo quod non deponit nisi de viginti annis.

Requisitus si, quando ita libere aplicabant, gentes domini regis erant presentes, dixit quod non, quia ipse sciret vel videret.

Requisitus si navigia que videbat aplicare ad dictos gradus fuerant in Aquis Mortuis antequam ad dictos gradus venirent, dixit se nescire, nisi de illis in quibus ipse qui loquitur erat, que nunquam iverunt, ut dixit.

... dixit esse famam apud Massiliam, in Montepessulano et in Cathalonia de hiis de quibus deposuit. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod vulgariter dicitur a gentibus.

... dixit esse verum prout in eis continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quod visu et auditu et dixit de hoc esse famam publicam.

... dixit se nichil scire.

... dixit se nichil scire nisi quod dicte compulsionis dampna et gravamina sunt facta et data a triennio citra, mercatoribus supradictis.

Requisitus si mercatores Cathalani et regni Aragonie aplicarent libere ad dictos gradus, si in hoc haberent commodum, dixit quod sic, in hoc quod melius forum haberet de mercibus.

Requisitus quem dictorum dominorum regum mallet obtinere in hac causa, dixit quod illum qui jus habet.

Requisitus si concordavit cum aliquo aut est doctus vel instructus quod ita ferat suum testimonium, dixit quod non.

XI. Raemondus Vitalis de Montepessulano, corraterius, homo justiciabilis domini regis Majorcarum, etatis, ut dicebat 50 annorum, ...

... dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 30 anni et plus, pluries et diversis temporibus9 quod ipse qui loquitur cum suis navigiis et mercibus et multi alii Cathalani et mercatores de Narbona aplicabant et aplicare consueverunt, cum suis navigiis et mercibus, ad dictos gradus, et ibidem exonerabant et onerabant, intrabant et exibant libere, sine contradictione quacunque et absque exactione alicujus redibencie, et absque conpulsione aliqua eundi apud Aquas Mortuas.

Dixit eciam se vidisse et audivisse, bene sunt 18 anni et plus, quod quidam Januensis, qui vocabatur fr. Manuel, erat custos portus Aquarum Mortuarum, et sepe et sepius veniebat ad dictos gradus et quando in dictis gradibus vel eorum aliquo inveniebat aliquod navigium cum mercibus, quod venisset de Massilia vel de aliquibus aliis partibus orientalibus, compellebat incontinenti redire apud Aquas Mortuas, et ibidem solvere denarium pro libra. Quo denario soluto recedebant postmodum per mare ubi volebant. Dixit tamen se nunquam vidisse aliquem de Cathalonia vel de partibus occidentalibus compelli, tamen si propter fortunam maris vel voluntarie, occidentales, vel quicunque alii ingrederentur portum Aquarum Mortuarum, solvebant et solvere tenebantur de mercibus suis denarium pro libra.

Requisitus si quando custos dicti portus veniebat ad dictos gradus pro compellendis illos de oriente ad eundum apud Aquas Mortuas, si erant ibi alique barche Cathalanorum, dixit quod interdum quinque vel plures, quas in nullo compellebat, immo dimitebat eos in pace, dum tamen transitum non fecissent per vistam Aquarum Mortuarum.

... dixit esse famam in Montepessulano de hiis de quibus deposuit, aliter dixit se nescire. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod vulgariter gentes dicunt.

..., dixit se ita audivisse dici a pluribus mercatoribus quemadmodum in ipsis articulis continetur. Aliter dixit se nescire.

... dixit se credere contenta in eo esse vera. Aliter dixit se nescire.

dixit se nichil scire de nisi auditu.

dixit se nichil scire.

dixit quod predicta facta sunt a tribus annis citra, prout sibi videtur et audivit dici ? Aliter super dicto articulo dixit se nichil scire.

Item requisitus si haberet commodum si Cathalani libere aplicarent ad dictos gradus, dixit quod non, quod ipse sciat. Et tantum vellet quod unus rex obtineret quantum alius. Requisitus si concordavit cum aliquo vel si est doctus vel instructus, quod ita ferat suum testimonium, dixit quod non.

Deinde dictus consul produxit in testes Johannem Blegerii, Bernardum Blegerii, Petrum Ladelli, Raemondum Viridis, Berengarium de Monte Olivo et Arnaudum Balistarii de Montepessulano, qui juraverunt ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

XIII. Raemondus Viridis, oriundus de Andusia, orgerius, habitator Montispessulani sub dominio domini regis Majorcarum a 60 annis citra, etatis ut dicit, 80 annorum et plus, ...

... dixit quod bene sunt 40 anni et plus quod ipse non navigavit. Et, tempore quo ipse navigabat aplicabat sepe ad portum Aquarum Mortuarum, et nichil ab eo ibidem exigebatur, et veniebat apud Latas, quando guerra non erat, per gradum de Magalona, libere, absque eo quod aliquid ab eo peteretur.

Aliter super dicto articulo et super omnibus aliis articulis diligenter requisitus dixit se nichil scire nisi de auditu.

XIV. Berengarius de Monteolivo, oriundus castri de Monte Olivo, Nemausensis dyocesis, orgerius seu bladerius, habitator Montispessulani, sub dominio domini regis Majoricarum, a 40 annis citra et amplius, etatis, ut dicit, 65 annorum et plus, ...

... dixit quod bene sunt 38 anni quod ipse navigavit per mare, et a parte orientali et occidentali, eundo et portando bladum et amigdalas et non alias merces. Dixit tamen quod bene sunt 15 vel 16 anni quod ipse non navigavit per se nec per alium, et dixit quod, tempore quo ipse navigavit, aplicabat ad gradum Magalone et gradum de Cauquillosa et alios tam Cathalanos quam alios10, vidit aplicare, libere intrare et exire, onerare et exonerare sine impedimento quocumque et absque eo quod compellerentur ire apud Aquas Mortuas vel alibi. Requisitus si, quando ita libere aplicabant, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec hoc sciebant, quod ipse sciat. Requisitus si navigia que videbat aplicare fuerant apud Aquas Mortuas priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam veniebant de partibus Cathalonie et Nerbone. Dixit etiam quod interdum ipse qui loquitur venit per mare de partibus Massilie, transeundo per vistam Aquarum Mortuarum et veniendo ad dictos gradus, et non invenit qui aliquid exigeret ab eodem.

... dixit esse famam in Montepessulano de hiis de quibus deposuit. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit se nichil scire nisi per auditum.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quod Raemondus Vitalis, testis supra productus.

XV. Johannes Blegerii, oriundus de Montepessulano, orgerius, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis 55 annorum et plus, ...

... dixit quod bene sunt 40 anni quod ipse primo navigavit. Dixit tamen se non navigasse a 16 annis citra. Et dixit se vidisse et audivisse, tempore quo ipse navigabat, pluries et diversis temporibus11, quod ipse et plures alii, venientes cum suis navigiis, blado et aliis mercibus de partibus Cathalonie et Yspanie et aliis partibus occidentalibus, aplicabant ad gradum de Cauquillosa et ad quendam alium gradum prope Magalonam, qui modo est obturatus, et ibidem exonerabant, onerabant, intrabant et exibant et libere, sine inpedimento quocunque et absque aliqua redibencia et absque compulsione aliquo eundi apud Aquas Mortuas vel alibi, nec unquam vidit, ut dicit, nec audivit, quod aliquis qui aplicasset ad dictos gradus fuerit compulsus reverti apud Aquas Mortuas, nisi a tribus annis citra.

Requisitus si, quando ita libere aplicabant, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant. Requisitus si illa navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis antequam aplicarent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam12 in societate ipsius qui loquitur veniebant et si ivissent, bene vidisset.

... dixit esse famam in Montepessulano de hiis de quibus deposuit. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod multi dicunt.

..., dixit se vidisse hoc anno, circa festum beati Johannis Baptiste, quod duo Cathalani, ducentes duos caupulos cum mercibus qui jam erant prope portum Latarum, fuerunt compulsi per Bertrandum de Cathena, custodem pro domino rege Francie dictorum graduum, redire apud Aquas Mortuas, et, quia cito cum eos vocaret non responderunt, vulneravit unum dictorum Cathalanorum in brachio cum ense, et eum cadere fecit in aquam et clamabant dicti Cathalani : Adjutori, adjutori, iste vult hic nos derobare. Pluries non vidit compelli sed bene audivit dici quod compelluntur indifferenter.

... dixit esse famam in Montepessulano de contentis in ipso IIIo articulo. Aliter dixit se nescire.

..., dixit se credere contenta in ipso articulo esse vera.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu, et credit quod dicti mercatores multum expenderint, sed de quantitate dixit se nichil scire.

dixit se audivisse quod iste novitates facte sunt a tribus annis citra, et audivit dici13 bene sunt 5 anni vel 6, quod pax et treuga erat data et facta inter reges predictos. Aliter super dicto articulo dixit se nichil scire.

Requisitus si haberet commodum si Cathalani libere aplicarent ad dictos gradus, dixit quod non, quod ipse sciat. Requisitus quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod illum qui jus habet.

Item requisitus si doctus vel instructus gratia, odio vel timore fert suum testimonium, dixit quod non.

XVI. Petrus Ladelli, oriundus de Montepessulano, orgerius, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 50 annorum, ...

cf XV, excepto quod dixit se incepisse navigare bene sunt 30 anni, et obmisisse navigare bene sunt 10 anni.

..., dixit ita verum esse prout in eis continetur.

Requisitus qualiter scit, dixit quod ita vidit et dixit de hiis esse fama in Montepessulano, et deposuit de fama ut supra.

..., dixit se credere contenta14 in ipso articulo esse vera.

..., dixit se nichil scire nisi per auditum.

..., dixit se nichil scire de tempore pacis et treugue. Dixit tamen quod predicte novitates facte sunt a tribus annis citra, prout super dixit.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quod testis proximus.

XVII. Arnaudus Balistarii, oriundus parochie Sancti Johannis de Fontibus, dyocesis Girone, regni Aragonie, habitator Montispessulani sub dominio domini regis Majoricarum, balistarius, etatis, ut dicit, 70 annorum vel circa, ...

... dixit quod habitavit in Montepessulano bene per 40 annos et ab illo tempore citra, audivit semper dici contenta in ipso articulo esse vera, aliter dixit se nescire, quoniam non est marinarius nec unquam fuit.

... dixit esse famam in Montepessulano de contentis in primo articulo. Requisitus quid est fama dixit quod illud quod publice15 dicitur a gentibus.

... dixit se vidisse a tribus annis citra, cum iret apud Aquas Mortuas pro emendo aliquas merces, compelli plures barchas Cathalanorum ire apud Aquas Mortuas et ibidem merces suas descargare que prius dixit se non vidisse16. Et dixit esse famam in Montepessulano de contentis in ipso tercio articulo, et deposuit de fama ut supra. Dixit eciam se pluries a 40 annis citra vidisse in dictis gradibus plures barchas Cathalanorum cum mercibus a quibus nichil exigebatur quod ipse videret, prout ipsi Cathalani dicebant.

... dixit se vidisse solvi per mercatores Cathalanos avarias et expensas in ipso articulo contentas. Et dixit quod hoc fit propter compulsiones que fiunt mercatoribus predictis.

Nam quodlibet faxium apportabatur pro 2 vel 3 denariis de gradibus de Vico et de Cauquillosa usque ad portum Latarum, ut dicit.

..., dixit se nichil scire nisi quod credit quod consul et alii mercatores Cathalonie magnas expensas fecerunt occasione predicta.

..., dixit se nichil scire, nisi quod dicte novitates, dampna et gravamina data sunt dictis mercatoribus a tribus annis citra, prout supradixit.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quod testis proximus.

Deinde, anno quo supra, et idus decembris, dictus consul produxit in testes Petrum Aymoyni, Bernardum, Petrum Fabri, Raemondum de Montecerano, Symonem Botelini de Massilia17 et Raemondum Nicolai qui juraverunt ad sancta Dei evangelia dicere veritatem.

XVIII. Petrus Aymoyni, oriundus de Montepessulano, orgerius, homo justiciabilis domini regis Majorice, etatis, ut dicit, 55 annorum vel circa, ...

... dixit quod bene sunt 35 anni, vel circa, quod ipse qui loquitur navigavit per partes Cathalonie et alias partes occidentales. Dixit tamen quod bene sunt 20 anni quod ipse non navigavit per mare. Et dixit quod tempore quo ipse navigabat, aplicabat cum suis navigiis et mercibus, et alios, tam Cathalanos quam Provinciales aplicare videbat similiter, cum suis navigiis et mercibus, ad gradum Magalone, qui modo est obturatus, et gradum de Cauquillosa, et ibidem merces suas exonerabant et onerabant, intrabant et exibant et merces suas ad portum Latarum ducebant libere, absque exactione quacunque et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas seu alibi.

Requisitus si curiales domini regis Francie erant tunc presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

Requisitus si navigia, qui aplicare videbat ad dictos gradus, fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad ipsos gradus, dixit se nescire. Dicebant tamen homines qui ea ducebant quod non. Requisitus si unquam vidit aliquem compelli ire apud Aquas Mortuas, vel audivit dici, dixit quod non, nisi quod audivit dici, bene sunt 5 anni, quod gentes domini regis Francie compellebant aplicantes ad dictos gradus ire apud Aquas Mortuas et ibidem solvere denarium pro libra.

..., dixit esse famam in Montepessulano de hiis de quibus deposuit, et dixit famam esse illud quod gentes publice dicunt.

... dixit quod predicta fiunt et facta fuerunt bene sunt 5 anni, ut supra dixit, et de hoc dixit esse famam in Montepessulano, et dicitur quod hoc fit contra usum antiquum et antiquam consuetudinem. Et deposuit de fama ut supra.

... dixit se audivisse dici contenta in ipso articulo a pluribus Cathalanis. Aliter dixit se nescire.

..., dixit se nichil scire nisi per auditum de VIo et VIIo articulis, super VIIIo et IXo articulis credit quod dicti mercatores multum expenderint et adhuc expendant occasione predicta.

Et nuncius consulis Cathalanorum levavit bene sunt 2 anni18, de domo ipsius qui loquitur, de qualibet saccata bladi quod erat Cathalanorum, 2 d., et de aliis mercibus levatur similiter aliquid, sed nescit quantum, ad prosequendum predicta.

... dixit quod predicta facta sunt ab illo tempore citra, de quo supra deposuit. Aliter super dicto articulo dixit se nescire.

Requisitus si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, si in hoc haberet commodum, dixit quod sic, et tota terra ista, quoniam melius forum de mercibus haberetur.

Item requisitus quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod illum quod jus habet. Item requisitus si est doctus vel instructus aut concordavit cum aliquo quod ita deponat, dixit quod non

XIX. Bernardus Aymoyni, oriundus de Montepessulano, orgerius, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dixit, 50 annorum, ...

cf XVIII, frater suus, hoc salvo quod dixit se non navigasse personaliter, bene sunt 25 anni. Non navigavit nisi per 4 vel 5 annos prius.

..., dixit se ita audivisse esse famam in Montepessulano, aliter dixit se nescire, et deposuit de fama ut supra.

... dixit esse verum prout in continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quia ita vidit, et ipsemet de mercibus suis propriis predicta solvit, prout in suo articulo continetur.

... dixit se nichil scire, nisi quod bene audivit dici quod dictus canpulus passus fuit naufragium in dicto stagno propter culpam Bertrandi de Cathena, et quod multe merces fuerunt admisse (sic).

... dixit se nichil scire.

... dixit quod predicta facta sunt, prout audivit dici, a tribus annis citra vel circa. Aliter super dicto articulo dixit se nichil scire.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem in omnibus quam testis proximus.

XX Petrus Fabri, oriundus de Massilia, habitatorque dicti loci, blanquerius, etatis, ut dicit, 50 annorum, ...

..., dixit quod ipse, a 12 annis citra, venit quater de Massilia cum suo navigio et mercibus ad gradum de Cauquillosa et libere et sine impedimento quocunque, transeundo per vistam Aquarum Mortuarum, et in dicto gradu discargabat merces suas, et portari faciebat ad portum Latarum, absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas. Dixit tamen quod, una vice illarum quatuor, transivit de nocte per ante Aquas Mortuas et evitavit solutionem denarii pro libra de mercibus suis. Aliis vero vicibus transivit ita quod non fuit visus prout perpendit, quoniam, si visus fuisset credit quod custos dicti portus Aquarum Mortuarum eum compulisset ad solvendum denarium pro libra, et ita, tunc temporis, usitatum de transeuntibus per dictam vistam Aquarum Mortuarum. Dixit eciam quod, cum aplicabat ad dictum gradum, vidit similiter aliquos Cathalanos aplicare ibidem cum suis navigiis et mercibus, tamen non vidit aliquid exigi ab eisdem, nec eos compelli ire apud Aquas Mortuas.

Requisitus si, quando ita aplicabat et alios aplicare videbat curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit quod hoc scirent, et licet hoc scirent nescit quid de hoc facerent. Dixit etiam requisitus se nunquam vidisse vel audivisse dici quod aliquis aplicans ad dictos gradus compelleretur ire apud Aquas Mortuas, nisi a triennio citra. Aliter super dicto primo articulo dixit se nescire.

... dixit de fama se nichil scire nisi quia interdum audivit dici in Montepessulano contenta in dicto primo articulo.

..., dixit se ita audivisse dici a pluribus mercatoribus prout in eis continetur. Aliter dixit se nescire.

... dixit quod mercatores Catalani expensas in dicto articulo contentas faciunt sed mercatores Massilienses de hoc multum non curant.

... dixit se nichil scire nisi prout supradixit.

XXI Raemondus de Monte Cerano, oriundus de Moncuc, dyocesis Caturcensis, cambiator, habitator Massilie, etatis, ut dicit, 44 annorum, ...

... dixit quod bene sunt 25 anni quod ipse primo navigavit per mare. Dixit tamen quod bene sunt 7 anni quod ipse non navigavit et dixit se infra illud tempus pluries et diversis temporibus ad gradum de Cauquillosa aplicasse cum suis navigiis et mercibus, et alios aplicare vidisse, undecunque essent et undecunque venirent, et ibidem discargare, intrare et exire libere sine impedimento quocunque et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas, nec unquam vidit nec audivit per totum dictum tempus aliquem compelli, undecunque esset, ire apud Aquas Mortuas

Requisitus si, quando ita aplicabunt, gentes domini Francie regis erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

... dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et apud Massiliam. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod per gentes publice dicitur.

..., dixit esse verum prout in eis continetur, excepto quod nescit si de hoc est fama alibi quam apud Massiliam et apud Montepessulanum. Requisitus qualiter scit predicta, dixit quia nunquam audivit fieri dictam compulsionem nisi a dicto tempore citra. Et vidit fieri et solvi expensas in dicto Vo articulo contentas.

..., dixit se nichil scire ; septimo, dixit se nichil scire de auditu.

... dixit se nichil scire.

dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quod dicte novitates et gravamina facta sunt et data a triennio citra et dicta pax et treuga dat a fuit inter dictos reges bene sunt 6 anni. Requisitus qualiter scit quod dicta pax et treuga tunc19 data esset, dixit quod relatu plurium gentium, aliter dixit se nescire.

Requisitus si haberet commodum si Cathalani aplicarent ad dictos gradus .

Requisitus quem dictorum regum mallet obvenire, dixit quod illum qui jus habet.

Item requisitus si est doctus vel instructus quod ita ferat suum testimonium, dixit quod non.

XXII. Symon Botelini, oriundus de Massilia, mercator, etatis, ut dicit, 26 annorum vel circa, ...

..., dixit quod ipse stetit in Montepessulano pro mercaturis suis et sue societatis bene per 7 annos. Et quando socii sui mittebant sibi qui loquitur merces, cum barchis veniebant ad gradum de Cauquillosa, et ipse qui loquitur ibat illuc et exonerabant ibidem dictas merces libere, sine exactione quacunque et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas, aliter super dicto articulo dixit se nichil scire nisi de auditu.

Requisitus si curiales domini regis Francie erant presentes quando dicte barche ita aplicabant, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

Requisitus si dicte barche fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictum gradum, dixit se nescire.

... dixit esse famam in Montepessulano et apud Massiliam de contentis in primo articulo. Requisitus quid est fama, dixit quod vox gencium.

..., dixit se audivisse dici per barcherios et alios qui ducunt et duxerunt merces ipsius qui loquitur quod ipsi a tribus annis citra fuerunt compulsi, prout in dicto articulo continetur. Aliter dixit se nescire.

..., dixit de fama ut supra.

..., dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quia ipse sepe et sepius solvit expensas in dicto articulo contentas.

... dixit se nichil scire nisi hoc quod bene vidit quod quedam galea que dicebatur esse Renerii de Grimaldis aggressa fuit in mari prope vistam Magolone (sic) dictum lignum postea audivit dici ab illis de ligno quod dicta galea eis abstulerat bene usque ad valorem 400 l.t. et plus.

dixit se nichil scire nisi quod bene credit quod satis expenderint occasione predicta.

dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quod a tribus annis, prout supra dixit, audivit predictas novitates fieri et bene sunt 6 anni quod treuga et pax data et facta sunt inter reges predictos et tunc venerunt ostagia domini regis Sicilie de regno Aragonie.

Super generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quam testis proximus.

Super maris itineris dixit se nichil scire.

Consequenter, anno quo supra et XIX Kl. januarii, dictus consul produxit in testes Berengarium Mainfredi, saunerium, Berengarium Chaos, Salvatorem fusterium, Raimbaudum Autran, Bernardum Giberti, Nicolaum Bonenati et Petrum Giberti de Latis, qui juraverunt ad sancti Dei euvangelia dicere veritatem.

XXIII. Berengarius Mainfredi, salinerius, oriundus de Villanova prope Magalonem, habitator Montispessulani sub jurisdictione domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 70 annorum, ...

..., dixit quod bene sunt 50 anni quod ipse incepit ire per mare versus Narbonam et alias partes. Et cum redibat cum suis mercibus aplicabat ad gradum Magalone qui modo est obturatus et postea ad gradum de Cauquillosa et plures alios tam Cathalanos quam Provinciales aplicare videbat, et vidit usque ad 3 annos proxime preteritos, vel circa, et intrabant dictos gradus et exonerabant merces suas et portabant ad portum Latarum, libere, sine impedimento quocunque et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas.

Requisitus si quando ita aplicabant gentes seu curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

Requisitus si unquam aliquem vidit vel audivit compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a triennio citra.

Requisitus si illi quos aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam veniebant a parte occidentali.

Item super secundo articulo requisitus, dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano, et credit quod dicta fama sit apud Massiliam et apud Valenciam et in multis aliis locis. Requisitus quid est fama, dixit quod quando gentes dicunt aliquem hominum bonum vel malum esse.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu...

... dixit se nichil scire.

... dixit se nichil scire nisi prout supradixit.

Item supra generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quod testis proximus.

Item requisitus si rectum iter navigancium veniencium de terra regis Aragonie ad senescalliam Bellicadri est per locum vocatum Cap de Crois, dixit quod sic.

Item an a dicto loco de Cap de Crois sit rectum iter usque ad Aquas Mortuas, dixit quod sic tempore transquillo, sed si esset fortuna maris, tunc irent prope terram et sic, eundo prope terram, non esset rectum iter ad Aquas Mortuas, ut dicit. Requisitus qualiter scit, dixit quia ita vidit et audivit dici a pluribus bonis marinariis.

XXIV Berengarius Chaos, oriundus de Porsano, habitator castri de Latis, sub juridictione domini regis Majoricarum, marinarius etatis, ut dicit, 36 annorum, ...

..., dixit quod bene sunt 20 anni quod ipse navigavit per diversas partes mundi, usque ad unum annum proxime preteritum, quod ipse vendidit quoddam suum lignum. Et dixit quod ipse pluries et diversis temporibus cum suis navigiis aplicavit libere, et alios, tam Cathalanos quam alios, aplicare vidit ad gradum de Cauquillosa et de Vico. Et ibidem merces suas exonerabant et onerabant et ad portum Latarum portabant sine impedimento quocunque, et absque aliqua redibencia et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas usque a triennio citra.

Requisitus si quando ita libere aplicabant gentes domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, sed hoc bene possent scire si vellent quoniam publice aplicabant.

Requisitus si unquam vidit aliquem compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non.

Requisitus si illi quos videbat aplicare fuerant in Aquis Mortuis antequam venirent ad dictos gradus, dixit quod non, ipse nec illi qui secum veniebant. De aliis dixit se nescire.

..., dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano, apud Massiliam, et in pluribus aliis locis, aliter dixit se nescire. Requisitus qualiter scit, dixit quia audivit dici a pluribus in locis predictis.

..., dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quia ante triennium non videbat compelli ire apud Aquas Mortuas.

..., dixit de fama ut supra.

..., dixit se credere contenta in eo esse vera, aliter dixit se nescire.

..., dixit se nichil scire, nisi de auditu.

dixit se nichil scire.

..., dixit quod bene sunt 7 anni quod ipse et plures alii navigaverunt ad partes regis Aragonie et dicebatur quod pax erat facta, que si facta non esset, non ausi essent ire illuc et dicte novitates facte sunt a tribus annis citra, prout supradixit.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, dixit quod si procuraretur vel fieret quod posset aplicari ad dictos gradus, quod ipse in hoc magnum commodum haberet, et hoc bene vellet.

XXV. Bernardus Guiberti, oriundus de Castronovo, habitator castri de Latis sub jurisdicione domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 60 annorum, ...

..., dixit idem quod testis proximus, hoc salvo quod dixit predicta se vidisse a 40 annis citra, usque a triennio proxime preterito citra.

Requisitus si quando ita aplicabant, gentes domini regis Francie erant presentes, dixit quod non.

Requisitus si aliquem compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi unum lignum Cathalanorum quod Roquinus, tunc custos portus Aquarum Mortuarum reduxit, prout sibi videtur, apud Aquas Mortuas, sed nescit ob quam causam ; et requisivit curiales castri de Latis quod Cathalani dicti ligni qui ad dictum castrum aufugerant sibi Roquino restituerentur. Nescit tamen si sibi fuerunt restituti vel non.

Requisitus de tempore, dixit quod bene sunt 8 vel 10 anni.

..., dixit idem quod testis proximus.

... dixit se nichil scire, nisi hoc, quod magis est eis sumptuosum discargare apud Aquas Mortuas et reverti per robinam et stagnum quam esset aplicare ad dictos gradus.

... cf XXV

... dixit se nichil scire, nisi quod predicta facta sunt a triennio citra, prout supradixit. De itineribus maris dixit se nichil scire.

XXVI. Nicolaus Bonenati, oriundus de Serinhano, barcherius seu caupolerius, habitator castri de Latis, sub jurisdictione domini regis Marjoricarum, etatis, ut dicit, 40 annorum, ...

..., dixit se vidisse et audisse, bene sunt 20 anni, et ab illo tempore citra, quod aliquod tempus quod navigia tam Cathalanorum quam Provincialium aplicabant et aplicare consueverant ad gradum de Cauquillosa, et ibidem exonerabant merces suas, et portabant ad portum de Latis libere et sine impedimento quocunque et absque compulsione eundi apud Aquas Mortuas. Postmodum dixit se vidisse et audivisse quod Roquinus, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, compellebat omnia navigia, essent Cathalanorum vel aliorum quoruncunque, que inveniebat in dicta gradu aplicare, ire apud Aquas Mortuas et facere portum ibidem et solvere jus domini regis.

Requisitus de tempore quod vidit predicta, dixit quod bene sunt 12 anni.

Requisitus quot navigia compelli vidit, dixit se non recordari nisi de tribus vel quatuor.

Requisitus quorum erant dicta navigia, dixit quod aliqua erant Catalanorum et aliqua Provincialium, de quorum nominibus dixit se non recordari, et dixit quod totum illud factum fuit una vice. Dixit tamen quod audiebat dici sepe quod quod dictus Roquinus plura alia compellebat ire apud Aquas Mortuas et solvere jus domini regis.

Item dixit quod ab illo tempore citra, vidit similiter plura navigia Cathalanorum et aliorum cum mercibus aplicare ad dictos gradus a quibus nichil petebatur, ne compellebantur ire apud Aquas Mortuas.

Requisitus si temporibus quibus videbat dicta navigia libere aplicare, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, tamen hoc bene scire poterant si vellent, prout credit.

Requisitus si navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit se bene scire quod non de illis que veniebant a parte occidentis. De aliis dixit nescire.

... dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano, aliter dixit se nescire. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit quod compulsio in dicto articulo contenta fit et data est a tribus annis citra, parum plus vel parum minus, si tamen fiat contra antiquum statum seu consuetudinem, dixit se nescire, aliter quam supra dixit.

... dixit esse fama in Montepessulano de hiis de quibus deposuit .

... dixit se nichil scire nisi de auditu.

... dixit se nichil scire, nisi quod vidit quandam galeam, que dicebatur esse Sicilianorum, hoc anno, bene sunt 6 menses, que depredavit quoddam lignum dicti Petri Blanci. Nescit tamen quid inde extraxit, quoniam hoc a longe videbat.

... dixit quod bene sunt duo anni quod Bertrandus de Cathena compulit quinque caupulos, quos invenit ad gradum de Vico, oneratos mercibus, ire apud Aquas Mortuas. Et cum venissent usque ad Carnonem, fuit ventus validus. Ita non ausi fuerunt ire ultra, immo ibi remanserunt et se ancoraverunt usque in auroram.

Et tunc fuit ventus validior et pejor, et venit dictus Bertrandus, et fecit dictos caupulos, quorum ipse qui loquitur unum regebat, apud Aquas Mortuas, vellent nollent dirigere gressus suos. Et cum essent quasi contra Melgorium fuit adhuc ventus validior, in tantum quod caupulus quem ipse qui loquitur ducebat, aurivit aquam a parte anteriori, ita quod subversus fuit, et res que in eo erant deperdite, sed nescit usque ad quam quantitatem. Et ipse qui loquitur tamdiu fuit in aqua quod semper postea fuit et est surdus. Requisitus quorum erant merces predicte, dixit quod Cathalanorum.

... dixit se nichil scire.

..., dixit se nichil scire nisi prout supra dixit.

Item requisitus super itinere maris, dixit quod omnes navigantes versus Aquas Mortuas de regno Aragonie habent necessario transire per locum dictum Cap de Crois, et ab illo loco de Cap de Crois dixit quod via non est ita recta per mare eundo apud Aquas Mortuas quemadmodum veniendo ad dictos gradus quoniam vix nullus esset ire recte de Cap de Crois apud Aquas Mortuas propter timorem magni maris, de quo, si non timeretur, esset tunc recta via.

XXVII. Raemondus Nicolai, oriundus de Perpiniano, orgerius, habitator Montis Pessulani, sub jurisdictione domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 55 annorum, ...

..., dixit quod ipse habitavit in Montepessulano, bene sunt 40 anni, et dixit quod bene sunt 35 anni quod ipse primo navigavit. Dixit tamen quod bene sunt 10 anni quod non navigavit. Et dixit se vidisse et audivisse pluries et diversis temporibus, per illud tempus, quod ipse qui loquitur et plures alii de terra regis Aragonie aplicabant, cum suis navigiis et mercibus, ad gradum de Cauquillosa et quendam alium qui erat prope Magalonam et ibidem merces suas exonerabant et onerabant, et intrabant et exibant, et ad portum de Latis merces suas portabant libere sine exactione quacunque, et sine aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel alibi a tempore decenii citra. Dixit se nescire qualiter est usitatio aplicare ad dictos gradus, nisi quod a tribus annis citra audivit gentes conqueri de hoc quod compellebantur ire apud Aquas Mortuas.

Requisitus si, quando ita libere aplicabant, gentes domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

Requisitus si dicta navigia fuerant in Aquis Mortuis priusquam aplicarent ad dictos gradus, quod non illa que veniebant in societate sua. De aliis vero dixit se nescire.

Requisitus si per illud tempus vidit vel audivit aliquod navigium compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non.

... dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in villa Montispessulani. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod vulgariter dicitur a gentibus.

... dixit se audivisse dici contenta in ipso tercio articulo, et de hoc esse famam in villa Montispessulani.

..., dixit se nichil scire nisi quod hoc audivit dici a pluribus mercatoribus.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit se nichil scire.

... dixit se nichil scire nisi prout supra dixit.

Item super maris itinere requisitus, dixit quod navigantes de terra regis Aragonie habent transire necessario per locum dictum Cap de Crois, et ab illo loco, tempore transquillo, magnis lignis est rectum iter ire apud Aquas Mortuas, sed parvis lignis et barchis est recta via venire prope terram ad dictos gradus, quoniam, si se ponerent in magno mari, esset eis magnum periculum.

Item requisitus si haberet commodum si Cathalani libere applicarent ad dictos gradus, dixit quod non.

Requisitus quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem. Item requisitus si doctus vel instructus fert suum testimonium, dixit quod non.

XXVIII. Raimbaudus Autran, oriundus de Saut, comitatatus (sic) Veneyssini, habitator castri de Latis, sub jurisdictione domini regis Majoricarum, olim barquerius, etatis, ut dicit, 35 annorum et plus, ...

... dixit idem in omnibus quam testis proximus, salvo quod non deposuit de tempore, nisi a 15 annis citra, usque ad 4 annos proxime preteritos.

Requisitus si quando ita libere aplicabant aliquis curialis domini regis Francie erat presens, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant curiales.

Requisitus si navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam videbat ea venire a porte occidentis, scilicet de partibus Cathalonie.

Requisitus si unquam aliqua compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, dixit quod sic, videlicet bene sunt quatuordecim anni quod Roquinus, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, compulit tres barchas Cathalanorum, quas invenit in gradu de Cauquillosa, ire apud Aquas Mortuas. Credit tamen quod hoc fieret tunc racione guerre. Dixit eciam se audivisse dici a Stephano Columberii de Mesoa, bene sunt 15 anni et plus, qui aplicaverat ad gradum de Cauquillosa cum quadam barcha et mercibus, quod Gaucherius de Ruolio, tunc vicarius Aquarum Mortuarum, ipsum Stephanum compulerat ad eundum apud Aquas Mortuas, et fecerat ipsum solvere denarium pro libra de mercibus suis.

Item dixit quod bene sunt 12 anni et plus quod ipse qui loquitur erat nautherius cujusdam barche que erat in gradu de Vico et de Cauquillosa, onerata vino et aliis mercibus, que erant Stephani Matha et Bernardi Nicolai et quorundam aliorum de Montepessulano, et venit dictus Roquinus et voluit quod dicta barcha iret apud Aquas Mortuas ad acquittandum se. Et cum mercatores rogarent eum quod hoc non faceret, dictus Roquinus cepit velum dicte barche et portavit secum apud Aquas Mortuas. Et ipse qui loquitur et dictus Stephanus Lato Matha, prout sibi videtur, iverunt cum dicto Roquino apud Aquas Mortuas, et dictus Stephanus locutus fuit ad partem cum dicto Roquino et dedit sibi unam pulchram balistam fusteam et alia, prout credit, in tantum quod dictus Roquinus eis restituit dictum velum, nec venit dicta barcha ad Aquas Mortuas. Dixit etiam se audivisse dici quod dictus Roquinus plures alias barchas compulit illo tempore ire apud Aquas Mortuas.

..., dixit esse famam inter plures de hiis de quibus deposuit, aliter dixit se nescire. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit quod dicta compulsio indifferenter facta fuit et fit a triennio citra. Et de hoc dixit esse famam in Montepessulano et in castro de Latis.

... dixit se audivisse dici contenta in ipso articulo esse vera a pluribus mercatoribus et barqueriis. Aliter dixit se nescire.

... dixit se nichil scire, nisi hoc quod bene audivit quod dictus caupulus fuit subversus, et ipse vidit de mercibus que multum erant deteriorate.

... dixit se nichil scire.

..., dixit se audivisse quod pax est facta inter reges predictos, bene sunt 8 anni, et ista ultima compulsio facta est a tribus annis citra, prout supra dixit. Aliter dixit se nescire.

Super aliis generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quod testis proximus.

Requisitus super itinere maris, dixit quod navigantes venientes per mare de terra Aragonie et Catalonie, volentes venire ad senescalliam Bellicadri, habent neccessario transire per locum vocatum Cap de Crois, et ab illo loco est rectius iter ire apud Aquas Mortuas, et brevius quam venire prope terram, sed vix aliquis ausus est ire nisi prope terram, nisi esset magna transquillitas maris.

XXIX. Petrus Giberti, oriundus de Latis, olim caupolerius, tunc laborator, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 23 annorum, ...

... dixit se nichil aliud scire nisi hoc, quod a tribus annis citra vidit indifferenter compelli aplicantes ad dictos gradus ire apud Aquas Mortuas. Et prius per medium annum viderat aplicare plura navigia cum mercibus ad gradus predictos, a quibus nichil exigebatur, quod ipse viderat.

Requisitus si quando ita vidit aplicare, aliquis curialis domini regis Francie erat presens, dixit quod non.

Requisitus si ante dictum tempus vidit vel audivit aliquem compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., cf XXVI.

Item super omnibus aliis articulis requisitus, dixit se nichil scire plus quam supra dixit.

XXX. Salvator, fusterius, oriundus de Fontiniano, habitator castri de Latis, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, olim piscator, nunc caupolerius, etatis 45 annorum, ...

... dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 30 anni vel circa, barchas et alia navigia Cathalanorum et aliorum mercatorum aplicare cum mercibus ad gradum de Cauquillosa, et eciam ad gradum de Vico, pluries et diversis temporibus, et ibidem merces exonerare et ad portum de Latis portare absque aliqua exactione vel compulsione, quod ipse sciret vel videret.

Requisitus si, quando ita aplicabant , curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

Requisitus si dicta navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit se nescire. Dixit etiam requisitus se audivisse dici a tempore guerre que fuit inter dictos reges, quod bene sunt 7 vel 8 anni quod custos portus Aquarum Mortuarum compellebat omnia navigia que inveniebat in dictis gradibus ire apud Aquas Mortuas et solvere denarium pro libra, nullum tamen compelli vidit, ut dicit.

... dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et in castro de Latis, aliter dixit se nescire. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod bone gentes sciunt et dicunt.

... dixit quod dicta compulsio facta fuit et fit a triennio citra indifferenter per gentes domini regis Francie, et de hoc dixit esse famam in Montepessulano et in castro de Latis.

..., dixit se nescire summam suarum expensarum, sed bene scit quod apud Rodellam solvuntur pro quolibet faxio 4 d. pro pedagio.

... dixit se nichil scire nisi quod audivit dici20 quod dictus caupulus fuit subversus isto anno.

... dixit se nichil scire, nisi prout supra dixit.

Item requisitus si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit se nescire.

Item requisitus quem dictorum regum Francie et Aragonie mallet obtinere in hac causa, dixit quod non curat de uno plus quam de alio, sed super omnes de mundo vellet quod rex21 Majoricarum obtinetur.

De itineribus maris dixit se nichil scire.

Post que, anno quo supra et XVIII kl. januarii, dictus consul produxit in testes Guillelmum Grimoardi, Petrum Richardi, Johannem Porcelli, Giraudum Porcelli, Bernardum de Posolis et Jacobum Richardi de Miravallibus, qui juraverunt ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

XXXI. Guillelmus Grimoardi, notarius et habitator22 de Miravallibus, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 50 annorum, ...

..., dixit se vidisse et audivisse a 40 annis citra, pluries et diversis temporibus, plura navigia mercatorum Cathalanorum et Provincialium cum mercibus aplicare ad dictos gradus, et eciam ad quendam alium gradum prope Magalonam qui modo est obscuratus, et ibidem merces suas exonerare sine contradictione quacunque, et sine aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel aliquem alium locum.

Requisitus si, quando ita libero aplicabant, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, quod ipse videret, dixit tamen quod bene fiunt 4 anni quod ipse vidit ad gradum de Vico Bertrandum de Cathena qui custodiebat ne ferrum et lane de regno extranerentur per dictum gradum, et ipso Bertrando presente, ut dicit, et non contradicente, navigia Cathalanorum ibidem cum mercibus aplicabant absque aliqua compulsione prout supradixit.

Requisitus si curiales domini regis Aquarum Mortuarum hoc sciebant, dixit se nescire.

Requisitus si navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non de illis qui veniebant a parte Cathalonie, de aliis dixit se nescire

IIo dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et in locis riperie circonvicinis, aliter dixit se nescire.

Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit quod dicta compulsio in ipso tertio articulo contenta fit et facta est a tribus annis citra, et de hoc dixit esse famam in locis de quibus supra deposuit.

Requisitus si vidit alias aliqua compelli, dixit quod non.

..., dixit se bene scire quod solvunt denarium pro libra et faciunt plures alias expensas, quantitatem quarum dixit se nescire.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit se nichil scire.

..., dixit se nichil scire, nisi prout supradixit.

Item requisitus si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit quod non.

Requisitus quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Super itinere maris dixit se nichil scire.

XXXII. Petrus Richardus, oriundus et habitator de Miravallibus, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, marinarius, etatis, ut dicit, 40 annorum vel circa, ...

... cf XXXI, excepto quod non deposuit de tempore, nisi a 25 annis citra.

... dixit se nichil scire nisi de auditu, excepto quod bene scit quod solvunt pro qualibet faxio apud Rodellam 4 d. pro pedagio.

..., dixit se nichil scire, nisi de auditu

... dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

Super generalibus interrogationibus et itinere maris requisitus, cf XXXI.

.

Postque, anno quo supra et XVII kl. januarii, dictus consul produxit in testes Guillelmum Mercatoris de Agathe23, Bernardum de Les, Guillelmum Aurilluti, Raemondum Dalmacii24, Arnaudum Michaelis, Jacobum Boeti, qui juraverunt ad sancta Dei evangelia dicere veritatem.

XXXIII. Bernardus de Les, oriundus et habitator de Agathe, marinarius, etatis 40 annorum vel circa, ...

... dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 20 anni, et a dicto tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod navigia cum mercibus, tam Cathalanorum quam Provincialium, aplicabant et aplicare consueverunt ad dictos gradus et ibidem exonerabant et onerabant, intrabant et exibant libere et absque exactione quacunque pro domino rege Francie et absque compulsione aliqua eundi apud Aquas Mortuas vel alibi.

Requisitus si quando ita aplicabant, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant, credit tamen quod hoc bene possent scire si vellent.

Requisitus si illa navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit se bene scire quod non de illis que veniebant a parte occidentis, de aliis dixit se nescire.

Requisitus si unquam aliquod compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a tribus annis citra.

..., dixit esse fama de hiis de quibus deposuit Agathe et locis circonvicinis et in Montepessulano.

Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit quod dicta compulsio facta est et fit a triennio citra, et de hoc dixit esse famam in locis de quibus supra deposuit.

Aliter dixit se nescire.

... dixit se credere contenta in eo esse vera, aliter dixit se nescire.

... dixit se nichil scire, nisi de auditu.

..., dixit se nichil scire.

... dixit se credere ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus quare credit quod, bene sunt 5 anni vel 6, quod gentes Cathalonie venerant secure ad terram istam, et de converso dicte novitates facte sunt a triennio citra, prout supradixit.

Item requisitus si sperat habere commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit quod non.

Requisitus quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Requisitus si concordavit cum aliquo, aut est doctus vel instructus quod ita ferat suum testimonium, dixit quod non.

Super itinere maris requisitus, dixit quod quando aliquis navigius est ad locum dictum Cap de Crois, qui vult venire ad senescalliam Bellicadri, brevius iter et rectius est ire apud Aquas Mortuas quam venire terra ad terram ad dictos gradus25. Et ideo dixit brevius esse quoniam opportet quod qui vadit terra ad terram sequittur multos angulos, quos non sequitur nec sequi opportet eundo recte apud Aquas Mortuas.

XXXIV. Jacobus Boeti, oriundus et habitator de Agatha, marinarius, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa, ...

cf XXXIII salvo quod deposuit se vidisse predicta a 30 annis citra.

dixit ita verum esse ut in eo continetur. Requisitus qualiter scit, dixit quia ita audivit et solvit de suis mercibus propriis.

dixit idem quod testis proximus.

Super itinere maris requisitus, dixit quod tempore estivali, quando mare est bene transquillum, brevius et rectius iter est venire de loco de Cap de Crois apud Aquas Mortuas quam venire terra ad terram. In hyeme vero et quando est fortuna maris, dixit quod hoc non posset fieri propter maris asperitatem.

XXXV. Guillelmus Aurilluti, oriundus et habitator de Agatha, marinarius, etatis, ut dicit, 5026 annorum, vel circa, ...

cf XXXIII

... dixit se nichil scire.

dixit se nichil scire, nisi prout supra dixit.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quod testis proximus.

Item super itinere maris requisitus, dixit quod si duo navigia essent ad locum dictum Cap de Crois et unum vellet ire apud Aquas Mortuas et aliud ad gradum de Cauquillosa, quod illud quod veniret ad dictum gradum esset ibidem cicius quam alius est apud Aquas Mortuas, et haberet utrunque transquillum tempus.

XXXVI. Arnaudus Michaelis, oriundus de Biterris, habitator de Agathe, marinarius, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa, ...

... dixit se nichil scire, nisi hoc quod dixit se bis applicasse cum mercibus ad gradum de Vico, bene sunt 4 anni. Dixit tamen quod non erat ibi aliquis curialis domini regis Francie, dixit tamen se audivisse dici a pluribus quod dicti mercatores solebant aplicare libere ad dictos gradus usque a triennio citra.

... dixit se nichil scire, nisi de auditu.

... dixit se nichil amplius scire nisi27 supra dixit.

XXXVII. Guillelmus Mercatoris, oriundus et habitator de Agathe, marinarius, etatis, ut dixit, 30 annorum, ...

... cf XXXIII

..., dixit se bene scire quod apud Rodella solvuntur 4 d.pro pedagio de quolibet faxio et duo denarii dantur caupulis similiter pro faxio quando merces exonerantur. Aliter dixit se nescire.

..., dixit se nichil scire nisi de auditu.

..., dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

Item super itinere maris requisitus, dixit quod ille qui est ad locum de Cap de Crois et vult venire apud Aquas Mortuas cicius veniet et aplicabit ad portum Aquarum Mortuarum quam venisset ad dictos gradus, quoniam ille qui venit ad dictos gradus opportet quod sequatur multos angulos quos non sequeretur si recte ire apud Aquas Mortuas. Dixit tamen quod parve barche non essent ause ire per magnum mare.

XXXVIII Raemondus Dalmacii, oriundus de Cathalonia comitatus d'Empuria, habitator Agathe, marinarius, etatis, ut dicit, 65 annorum, ...

... dixit quod bene sunt 45 anni quod ipse qui loquitur navigavit usque ad 15 annos proxime preteritos, et dixit infra illud tempus pluries aplicasse, et aliud tam Cathalanos quam alios aplicare vidisse ad gradum de Magalona, qui modo est obturatus, et gradum de Cauquillosa, et ibidem exonerabant et onerabant merces suas, intrabant et exibant, et ad portum Latarum ibant libere sine impedimento quocunque et sine aliqua conpulsione eundi apud Aquas Mortuas, etiam a tempore quo denarius pro libra fuit compositus in dicto portu Aquarum Mortuarum qui fuit impositus bene sunt 30 anni.

Requisitus si quando ita libere aplicabant, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant, nec unquam aliquem compelli vidit vel audivit ire apud Aquas Mortuas.

Requisitus si navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam veniebant de Cathalonia una cum ipso qui loquitur.

... dixit esse famam de hiis de quibus deposuit per totam Cathalaniam (sic) et in Montepessulano, et in maritima circumvicina. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit esse famam de contentis in ipsis articulis, aliter dixit se nescire.

... dixit se nichil scire, nisi de auditu.

dixit se nichil scire, nisi quod credit quod dictus consul multum expendit, sed credit quod mercatores Cathalonie totum solvant.

..., dixit se credere contenta in eo esse vera, quoniam audivit dici quod pax facta extitit bene sunt 10 anni, et audivit dici quod hec facta sunt a tribus annis citra.

Requisitus si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, si in hoc haberet commodum, dixit quod sic, si navigia ipsius qui loquitur possent similiter aplicare.

Requisitus quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod tantum sibi placet de uno quantum de alio.

Requisitus de via maris, dixit quod de estate et de hyeme quoddam navigium quod moveret de loco dicto Cap de Crois cicius applicaret ad gradum de Cauqiollosa, quam apud Aquas Mortuas quoniam, ut28 dixit, minus distat gradus de Cauquillosa a loco de Cap de Crois quam distent Aque Mortue.

Consequenter eodem die dictus consul produxit in testes Poncium Porsani, Poncium Salsine et Arnaudum de Sejano, de Marsillano, qui juraverunt ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

XXXIX. Johannes Porcelli, oriundus et habitator de Miravallibus, salinarius, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 40 annorum et plus, ...

... dixit se vidisse et audivisse bene sunt 30 anni vel circa, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod navigia Cathalanorum et Provincialium aplicabant cum mercibus suis et aplicare consueverunt ad dictos gradus et quendem (sic) alium gradum qui modo est obturatus, et ibidem exonerabant et onerabant, intrabant et exibant libere, absque aliquo impedimento vel exactione, et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas, quod ipse qui loquitur sciret vel videret.

Requisitus si quando ita eos aplicare videbat, gentes domini regis Francie erant presentes, dixit quod non.

Requisitus si fuerant in Aquis Mortuis priusquam ad dictos gradus aplicarent, dixit se nescire.

Requisitus si aliquem vidit compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a triennio citra.

... dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et locis circonvicinis. Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... dixit quod mercatores compulsi fuerunt, prout audivit dici29 ire apud Aquas Mortuas, prout supradixit, a triennio citra, et de hoc dixit esse famam in locis de quibus supra deposuit.

dixit se nichil scire nisi de auditu.

dixit se nichil aliud scire quam supradixit.

Super itinere maris requisitus dixit se nichil scire.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, dixit quod si mercatores possent aplicare ad dictos gradus, quod esset generaliter commodum tati isti terre.

XL. Giraudus Porcelli, oriundus et habitator de Miravallibus, salinarius, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dixit, 60 annorum vel circa, ...

... cf XXXIX salvo quod dixit quod bene sunt 35 anni quod primo vidit aplicare navigia ad dictos gradus.

... cf XXXIX.

Super itinere maris et super generalibus interrogationibus requisitus, dixit idem quod testis proximus.

XLI. Bernardus de Posolis, oriundus de Villanova, habitator de Miravallibus, salinarius, justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 34 annorum, ...

cf XXXIX salvo quod dixit se primo vidisse dicta navigia aplicare ad dictos gradus bene sunt 25 anni.

Super itinere maris dixit se nichil scire.

Super generalibus interrogationibus requisitus, dixit quod bene haberet commodum si Cathalani cum mercibus aplicarent ad dictos gradus et melius venderet panem et vinum.

XLII. Jacobus Richardus, oriundus et habitator de Miravallibus, salinarius, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 34 annorum vel circa, ...

cf XXXIX dixit idem in omnibus et, salvo quod non vidit aplicare dicta navigia ad dictos gradus, nisi a 20 annis citra.

Super itinere maris et super generalibus interrogationibus requisitus, cf XLI.

Deinde, anno quo supra, XVI kl. jan., dictus consul produxit in testes Poncium Nerinhani de Agathe, Guillelmum Grimaudi, Guillelmum Bremonsol, Raemondum de Vico, Poncio (sic) de Vico, Stephanum Colomberii, Durantum Gaeraudi, Johannem Serinhani, Guillelmum Salsina, qui juraverunt ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

XLIII. Poncius Nerinhani de Agathe, oriundus et habitator dicti loci, marinarius, etatis, ut dicit, 40 annorum ...

dixit quod bene sunt 15 vel 16 anni quod ipse ... aplicavit et aplicare civi vidit mercatores cathalanos et alios ad gradum de Cauquillo[sa] et postea ad gradum de Vico pluries [fol. 20] et diversis temporibus cum suis navigiis et mercibus et ibidem exonerabant et onerabant, intrabant et exibant, ad portum de Latis mèrces suas portabant libere sine exactione quacumque et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel alibi, isque ad triennio citra.

Requisitus si quando ita aplicabant curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, tamen hoc bene scire poterant si vellent ...

Requisitus si navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non quoniam nullus illuc ibat nisi vigeret fortuna maris, ut evittarent denarium pro libra.

Requisitus si unquam aliquem compelli videt ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non nisi tres barchas Catahalanorum quas levavit de gradu de Cauquillosa Roquinus, tunc custos portus Aquarum Mortuarum30 et duxit apud Aquas Mortuas, bene sunt 12 anni.

Requisitus si factum fuit ratione guerre, dixit quod non, prout credit, quoniam tunc temporis erant treuge inter dictos reges.

Requisitus quas merces portabant dicte barche, dixit quod vinum inerabant in dicto gradu...

Dixit etiam se audivisse dici quod dictus custos plures alias compulit illo tempore ire apud Aquas Mortuas.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et in locis pluribus ripperie marie (sic) et dixit esse famam illud quod gentes dicunt.

... Dixit quod ita compulsio fit et facta fuit a triennio citra, et de hoc dicit esse famam in locis predictis.

... Dixit se credere quod plus expendant mercatores quam solebant, sed quantitatem dixit se nescire.

... Dixit se nichil scire nisi quod audivit quod dictus caupulus fuit subversus.

... Dixit se nichil scire.

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

Item req. si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus dixit quod non.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Super itinere maris req., dixit quod quando aliquis est ad locum de Cap de Crois et vult venire ad senescalliam Bellicadri et vigeat ventus marinus, tunc temporis est sibi melius quod veniat in Aquis Mortuis. Si vero vigeat ventus de terra, tunc prevalet venire terra ad terram. Et dixit quod quomodocumque quis veniat semper gradus sunt magis prope de Cap de Crois quam sint Aque Mortue.

XLIV. Poncius Porsani, orindus et habitator de Marsilhano, marinarius, etatis, ut dixit, 45 annorum ...

Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 20 anni, et ab illo tempore citra, usque a triennio proxime preterito citra, pluries et diversis temporibus quod ipse cum barcha sua aplicabat, et Cathalanos ac alios cum suis barchis et navigiis aplicare videbat ad gradus predictos, et ibidem exonerabant et onerabant, et merces ad portum Latarum portabant libere sine impedimento quocumque et sine aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas seu alibi.

Req. si quando ita libere aplicabant curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

Req. si illa navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquem venirent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam veniebant de Cathalonia.

Req. si unquam aliquem compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a triennio citra.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in loco de Marsilhane et in locis circumvicinis, aliter dixit se nescire.

Requisitus quid est fama, dixit quod illud quod auditur a gentibus.

[fol. 20 vo].... cf. XLIII.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera.

[aliis] ... Dixit se nichil amplius scire...

Req. si haberet commodum si Catalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit quod non.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, cf. XLIII.

Super itinere maris req., dicit quod melius viagium est ... venire de Cap de Crois, terra ad terram, apud Aquas Mortuas31, quam per altum mare.

Et dixit quod gradus sunt magis prope de Cap de Crois quam sint Aque Mortue.

XLV. Poncius Salsina, oriundus et habitator de Marsilhano, piscator et marinarius, etatis, ut dicit, 34 annorum vel circa...

cf. XLIV, salvo quod non deposuit de tempore aplicationis predicte nisi a 15 annis citra.

Super itinere maris req., dixit quod, quando aliquis navigans volens venire ad senescalliam Bellicadri est ad locum dictum Cap de Crois, quod iter suum est rectius et brevius ire apud Aquas Mortuas recte quam sequi terram. Et hoc ideo dixit quia illi qui terram sequuntur, oportet quod sequantur multos angulos quos non oportet sequi eundo recte apud Aquas Mortuas.

XLVI. Arnaudus de Sejano, marinarius, oriundus de Villanova prope Magalonam, habitator de Marsilhano, etatis, ut dicit, 40 annorum vel circa...

cf. XLIV, salvo quod non deposuit vidisse aplicationem predictam, nisi a 12 annis citra.

Item req. super generalibus interrogationibus et super viagio maris, dixit idem quod XLIV.

XLVII. Guillelmus Grimaudus, oriundus et habitator de Mesoa, marinarius, etatis, ut dicit, 50 annorum et applius...

Cf. XLIV. Et plus quod dixit predictam aplicationem se vidisse, 30 anni sunt et amplius, et famam esse apud Mesoam et locis circumvicinis.

... Dixit contenta in dicto articulo, quantitatem expensarum, esse vera, salvo quod nescit si expendunt plus pro quolibet foxio 6 d. pro nolio. Et dixit quod ipsemet solvit de suis mercibus similes expensas quales sunt ille de quibus deposuit.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire.

... Dixit quod dicte novitates facti sunt a triennio citra, prout supra dixit. Et audivit dici quod bene sunt 10 anni quod pax facta est inter reges predictos, aliter dixit se nescire.

Super generalibus interrogationibus et super itinere maris, cf. XLIV.

[fol. 21] XLVIII. Guillelmus Bremonsol, marinarius, oriundus et habitator de Mesoa, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

cf. XLVII, salvo quod dixit habere memoriam a 40 annis citra se vidisse dictos mercatores aplicasse ad dictos gradus et alios qui pro tempore fuerunt. De tempore vero pacis dixit se nichil scire.

Item req. si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit quod sic et quod amplius lucraretur quam lucratur modo.

Req. quem dictorum regum vellet obstinere, dixit quod illum qui jus habet.

Item req. super itinere maris, dixit quod quando aliquis navigans cum aliquo ligno grosso aut barcha grossa, volens venire ad partes istas, est in loco dicto Cap de Crois, potest cicius et brevius venire apud Aquas Mortuas transeundo per altum mare quam veniret terra ad terram apud aliquem dictorum graduum. Dixit tamen quod in hyeme omnes libentius veniunt terra ad terram ad evittandum periculum quam facerent per altum mare.

XLIX. Raemondus de Vico, marinarius et laborator, oriundus et habitator de Mesoa, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 40 anni vel circa, quod ipse primo vidit mercatores Cathalanos et Provinciales ad dictos gradus et alios qui pro tempore fuerunt cum suis navigiis et mercibus pluries et diversis temporibus aplicare, exonerare et onerare, libere et sine impedimento quocumque et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas.

Req. si, quando ita libere aplicabant, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant.

Req. si navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquem venirent ad dictos gradus, dixit se nescire.

Req. si unquam aliquem compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit inter gentes de Mesoa et gentes locorum circumvicinorum.

... Dixit se nichil scire.

... Dixit se nichil scire, nisi quod audivit dici quod pax facta fuit inter reges predictos, bene sunt decem anni. Super itinere maris dixit se nichil scire.

L. Poncius de Vico, marinarius, oriundus et habitator de Mesoa, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

... cf. XLIX, salvo quod non deposuit se vidisse aplicare dicta navigia ad dictos gradus nisi a 20 annis citra. Et dixit se bene scire quod illa navigia que veniebant a parte occidentis non fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus.

... Dixit quod dicta conpulsio facta fuit et adhuc fit a tribus annis citra et de hoc dicit esse famam, prout supradixit.

... Dixit se vidisse solvi expensas in dicto art. contentas per aliquos mercatorum predictorum. Aliter dixit se nescire.

[fol. 21 vo]... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire.

... Dixit quod dicte novitates facte sunt a triennio citra, prout supra dixit. Et audivit dici quod dicta pax facta fuit bene sunt 10 anni, aliter dixit se nescire.

Item req. si Cathalani aplicarent ad dictos gradus, si in hoc haberet commodum, dixit quod tota terra inde haberet commodum.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item super itinere maris req., dixit quod omne navigium quod esset in loco dicto de Cap de Croiz, quod vellet venire ad partes istas esset cicius ad gradum de Vico seu de Cauquillosa quam in Aquis Mortuis, quoniam dixit dictos gradus esse magis prope de dicto loco de Cap de Croiz quam sint Aque Mortue.

LI. Johannes Serinhani, laborator, oriundus et habitator de Marsilhano, etatis, ut dicit, 40 annorum et amplius.

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 25 anni et amplius, pluries et diversis temporibus, quod ipse interdum aplicavit et pluries aplicare vidit mercatores Cathalanos cum suis navigiis et mercibus ad dictos gradus. Et ibidem exonerabant merces suas et ad portum Latarum portabant libere, sine impedimento quocunque [quod] sciret vel videret et absque aliqua32 compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel alibi.

Req. si curiales, cf. XLIX.

Req. si illa navigia que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortius priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam veniebant de partibus Cathalonie.

Req. si unquam aliquem compelli vidit vel audivit, dixit quod non, nisi a triennio citra.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et apud Marsilhannio (sic) et in locis circumvicinis.

Req. quid est fama, dixit quod illud quod dicitur a gentibus.

... Dixit quod dicta compulsio fit et facta fuit indifferenter a tribus annis citra, prout supradixit. Et de hoc dixit esse fama in locis de quibus deposuit.

... Dixit quod dicti mercatores faciunt expensas in dicto art. contentas, et ipsemet eas fecit et solvit a duobus annis citra.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire.

... Dixit se audivisse dici quod pax est facta inter dictos reges bene sunt 8 anni, et dicte novitates facte sunt a triennio citra, prout supra dixit, aliter dixit se nescire.

Req. si haberet commodum si mercatores Cathalani libere aplicarent ad dictos gradus, dixit se sperare habere commodum si possent libere aplicare.

Item req. quem dictorum regum, cf. L.

Super itinere maris req., dixit quod quedam navis seu tarida, que esset in loco dicto Cap de Crois et vellet venire ad partes istas, ita cito esset ad portum Aquarum Mortuarum eundo per magnum mare, sicut esset ad aliquem dictorum graduum, veniendo terra ad terram. Dixit tamen quod parva navigia veniunt melius et securius terra ad terram ad dictos gradus, quam fecerant per magnum mare apud Aquas Mortuas.

[fol. 22] LII. Guillelmus Salsina, marinarius, oriundus et habitator de Marsilhano, etatis, ut dicit, 30 annorum vel circa...

... Cf. LII, salvo quod non deposuit se vidisse aplicationem predictam, nisi a 9 annis citra.

... Dixit se credere contenta in ipso articulo esse vera, aliter dixit se nescire.

... Dixit se nichil scire.

Dixit se audivisse dici quod pax fuit facta inter reges predictos, sunt 7 anni, et novitates predicte facte sunt a triennio citra, prout supra dixit.

Super generalibus interrogationibus req., cf. LI.

Super itinere maris req., dixit quod semper est rectius iter et brevius33 venire de Cap de Crois ad dictos gradus quam apud Aquas Mortuas cum magnis vel parvis navigiis.

Req. qualiter scit, dixit quia nullus est ausus ire per magnum mare recte apud Aquas Mortuas, quod si fieri posset, tunc esset bene ita breve iter predictum.

LIII. Stephanus Columberii, barquerius, oriundus et habitator de Mesoa, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

... Cf. LI, salvo quod dixit se vidisse aplicationem predictam bene sunt 30 anni.

... Dixit quod dicte expense in dicto art. contente fiunt per mercatores, et ipsemet eas fecit, ut dicit.

... Dixit se nichil scire nisi quod audivit dici contenta in VIIo art.

... Dixit se nichil scire.

... Cf. LII.

Req. si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent ad dictos gradus, dixit quod ipse et tota terra ista haberent inde commodum quoniam multa emunt carnis quam facerent si aplicare possent.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod illum qui jus habet.

Super itinere maris req. dixit quod omni tempore brevius iter est venire de Cap de Crois ad dictos gradus quam apud Aquas Mortuas.

Req. qualiter scit, dixit quia dicti gradus sunt magis propinqui loco de Cap de Crois quam sint Aque Mortue, ut dicit.

LIV. Durantus Gaeraut, laborator et piscator, oriundus et habitator de Mesoa, etatis, ut dicit, 45 annorum, vel circa...

... cf. LIII.

... Dixit se bene scire quod apud Rodellam solvuntur 4 d. de padagio pro quolibet faxio. Cetera in dicto art. contenta dixit se nescire, nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire.

... Cf. LII.

Super generalibus interrogationibus, cf. LIII.

Super itinere maris req. dixit se nichil scire nisi hoc quod sepe vidit quod barche que erant ad locum dictum de Cap de Crois veniebant terra ad terram ad34 dictos gradus.

[fol. 22 vo] Deinde, anno quo supra et XIV kl. jan. dictus consul produxit in testes Petrum Durandi, Petrum Imberti, Arnaudum de Bordelairan, fr. Raemondum Fabri, fr. Guillelmum de Ruppefixa, Ordinis fr. minorum, fr. Petrum David, ord. predicti, qui juraverunt ad sancta Dei evangelia dicere veritatem.

LV. Petrus Duranti, orgerius seu bladerius, oriundus et habitator Montispessulani, homo justiciabilis domini regis Majorice, etatis, ut dicit, 60 annorum...

... Dixit quod bene sunt 40 anni quod ipse pluries aplicavit cum mercibus ad gradum de Magalona et alios plures aplicare vidit, sed nescit unde erant. Dixit tamen quod illo tempore non erat in Aquis Mortuis impositus denarius pro libra, nec ab illo tempore citra.

... Dixit esse famam in Montepessulano quod dicti mercatores solebant aplicare libere ad dictos gradus, et modo est fama quod compelluntur ire apud Aquas Mortuas et obidem descargare merces suas, aliter dixit se nescire.

... Dixit se audivisse dici a pluribus quod ipsi faciunt expensas in dicto art. contentas ratione compulsionis predicte.

... Dixit se nichil scire, nisi quod audivit dici quod dictus caupulus fuit submersus.

... Dixit quod dictus consul satis expendit, sed nescit quantum. Et dixit quod mercatores Cathalani imposuerunt omnibus mercibus suis certum quid quod traditur dicto consuli seu suo nuncio ad deffendendum predicta, et ipsemet hec vidit exigi a quibusdam mercatoribus Cathalanis qui erant in domo sua sed nescit quantum.

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

Item req. si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, si in hoc haberet commodum, dixit quod sic, magnum, et quod, pro 1 d. quem lucratur, lucraretur 4.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere dixit jus habentem.

Super itinere maris req., dixit se nichil scire.

LVI. Petrus Imberti, mercator, oriundus et habitator Montispessulani, homo domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 60 annorum et amplius...

Cf. LIII. Et plus quod dixit se vidisse aplicationem predictam bene sunt 35 anni. Et dixit quod curiales domini regis Francie hoc scire poterant et sciebant, prout credit, Dixit etiam quod bene sunt 14 anni quod ipse non navigavit.

... Dixit quod, propter predictam compulsionem, mercatores faciunt expensas in dicto art. contentas. Req. qualiter scit, dixit quia solvi vidit, et de suis propriis mercibus dictas expensas solvit.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire nisi quod credit quod satis expenderit35 dictus consul, sed nescit quantum et credit quod totum solvunt mercatores Cathalani.

... Dixit se nichil scire, nisi quod dicte novitates facte sunt a triennie citra.

Item req. si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit se nescire.

Req. quem dictorum regum, cf. LV.

Super itinere maris req., dixit quod omni tempore iter est brevius venire de Cap de Crois ad dictos gradus [fol. 23] quam apud Aquas Mortuas, quoniam dicti gradus sunt magis prope de Cap de Crois quam Aque Mortue, ut dixit.

LVII. Fr. Raemondus Fabri, gardianus fratrum Minorum de Montepessulano, oriundus de Montepessulano, etatis, ut dicit, 55 annorum...

... Dixit se vidisse quod sine interdictione et sine denario ivit de gradu de Vico versus Cantum Liberum in quadam galea seu ligno armato, que galea fuerat onerata mercibus, in dicto gradu de Vico. Vidit eciam in dicto gradu plura navigia a quibus nichil exigebatur quod ipse sciret vel videret, et predicta dixit se vidisse, a 4 annis citra.

Dixit etiam se vidisse, bene sunt 20 anni, quando veniebat de Aquis Mortuis in gradu de Cauquillosa, plura navigia cum mercibus, a quibus similiter nichil exigebatur quod ipse sciret vel videret.

Req. si quando vidit predictum, curiales regis Francie erant presentes, dixit quod non, sed credit quod hoc scirent.

Req. si illa navigia fuerunt in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit se nescire.

Req. si unquam aliquem vidit vel audivit compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a modico tempore citra, quod audivit dici quod omnes compelluntur ire apud Aquas Mortuas.

... Dixit esse famam publicam de predictis in villa Montispessulani, nec ibi nec alibi audivit dici contrarium usque modo, alias dixit se nescire36.

Super aliis art. non fuit req. quoniam nec productus.

LVIII. Fr. Guillelmus de Ruppe Fixa, conventus fr. Minorum de Montepessulano, oriundus de castro Podii Celiconis, dyocesis Biterrensis, etatis, ut dicit, 45 annorum...

... Dixit quod, in vigilia Ascensionis Domini proxime venientis erunt 4 anni quod ipse, una cum fr. Raemondo Fabri, gardiano predicto, et priore Predicatorum Montis Pessulani qui tunc erat, et fr. Petro David, voluerunt ire pro quibusdam negociis ad dominum regem Majoricarum, et iverunt ad gradum de Vico ad ascendendum super mare, et dum venirent ibidem invenerunt plura navigia cum mercibus tam Cathalanorum quam aliorum hominum, et convenerunt cum quodam vocato Pessapaera qui erat Cathalanus, de portando eas usque ad Caucum Liberum, et ascenderunt lignum armatum dicti Cathalani, oneratum mercibus que fuerant onerate in dicto gradu, et recessit dictum lignum cum eis, nec vidit quod ipsi ligno nec aliis navigiis qui in dicto gradu erant, prestari aliquod impedimentum nec aliquid exigi ab eisdem. Plura dixit se nescire.

Req. si curiales domini regis Francie erant presentes in dicto gradu, dixit quod non, tamen credit quod hoc bene sciebant seu scire poterant.

Req. si illa navigia que in dicto gradu vidit fuerant in Aquis Mortuis priusquam venissent ad illum gradum, dixit se credere quod non, alias nescit.

Req. si unquam vidit vel audivit aliquem compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a triennio citra.

... Dixit esse famam de contentis in primo art. in villa Montispessulani et eciam apud Massiliam, Narbonam et Caucum Liberum, prout credit, aliter dixit se nescire.

Super aliis art. non fuit req. quia non productus.

[fol. 22 vo] LIX. Fr. Petrus David, conventus fratrum Predicatorum de Montepessulano, oriundus ejusdem loci, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Cf. LVIII. Et plus quod dixit quod in estate sequenti illius estatis qua ipse et fretres prenominati simul iverunt, ipse qui loquitur ivit similiter in quodam ligno armato cum mercibus de dicto gradu de Vico ad Caucum Liberum, quod lignum similiter in dicto gradu mercibus fuerat oneratum.

... Dixit esse famam de contentis in primo art. in villa Montispessulani inter gentes loci ejusdem, aliter dixit se nescire.

Super aliis art. non fuit req. quia nec productus.

Dixit eciam quod quando rediit de Cauco Libero, venit in quadam barca magna mercibus onerata que aplicavit ad dictum gradum et ibidem exonerata fuit et merces portate ad portum de Latis, sine impedimento quocunque.

LX. Arnaudus de Bordelayran, mercator, oriundus et nabitator Montispessulani, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 40 annorum ...

... Dixit quod, bene sunt 20 anni, et ab illo tempore citra, quod vidit et audivit pluries et diversis temporibus quod ipse et plures alii, tam Cathalani quam Provinciales, aplicabant cum suis navigiis et mercibus et aplicare consueverant ad gradus predictos, et ibidem merces suas exonerabant et onerabant, intrabant et exibant et ad portum Latarum dictas merces portabant libere, sine impedimento quocunque et redibencia, et absque aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel ad aliquem alium locum.

Req. si curiales domini regis Francie erant presentes quando ita libere aplicabant, dixit quod non, nec scit si hoc sciebant, tamen hoc bene scire poterant, si vellent, ut dicit.

Req. si naves que aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis pro solvendo denarium pro libra priusquam venirent ad dictos gradus, dixit quod non, quoniam veniebant de partibus Cathalonie.

Req. si unquam aliquem compelli vidit ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a triennio citra.

... Dixit ita verum esse ut in ipso art. continetur. Req. qualiter scit dixit quia ita audivit dici in locis predictis per plures gentes locorum predictorum.

... Dixit quod dicta compulsio fit et facta est a tribus annis citra. Et de hoc dixit esse famam in locis de quibus supra deposuit.

... Dixit auod ipse solvit de suis mercibus et ab aliis solvi vidit expensas in dicto art. contentas.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu

... Dixit se nichil scire. Dixit tamen quod dictus consul multum expendit pro predictis et audivit dici quod quodlibet pondus mercium Cathalanarum [fol. 24] solvit certum quod, sed nescit quantum, ad prosequendum predicta.

... Dixit quod predicta facta sunt a tribus annis citra, prout supra dixit, aliter dixit se nescire.

Req. si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit quod non, quod ipse sciat.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod illum qui jus habet.

Super itinere maris req., dixit se nichil scire, nisi de auditu.

Consequenter, anno quo supra, et XIIIo kl. jan., predictus consul produxit in testes Guillelmum de Salellis et Raemondum Villas de Montepessulano, qui juraverunt ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

LXI. Guillelmus de Salellis, mercator, oriundus et habitator Montis Pessulani, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 38 annorum vel circa...

... Cf. LX.

... Id. Et dixit se audivisse dici quod mercatores Cathalani solvunt expensas quas facit dictus consul.

... Dixit quod pax fuit inter dictos reges 4 anni sunt et amplius, et dicte novitates facte sunt a triennio citra, prout supra dixit.

Item req. si haberet commodum si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, dixit quod nullum commodum haberet in eorum commodo, sed si ipse qui loquitur et alii mercatores de Montepessulano possent aplicare cum suis mercibus ad dictos gradus, bene haberet inde commodum.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod illum qui plus juris habet.

Super itinere maris req. dixit se credere quod brevius iter est venire quocunque modo de Cap de Crois ad dictos gradus quam apud Aquas Mortuas.

LXII. Raemondus Villas, mercator, oriundus et habitator Montis Pessulani, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 60 annorum...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 50 anni, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, usque ad 8 annos proxime preteritos quod ipse qui loquitur dimisit navigare37, quod navigia tam Cathalanorum quam Provincialium aplicabant et aplicaverunt cum suis mercibus ad gradus qui pro tempore fuerunt et gradus qui nunc sunt et ibidem merces suas exonerabant et onerabant, et ad portum de Latis portabant libere, sine impedimento quocunque et sine aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel aliquem alium locum.

Req. si a tempore impositionis denarii pro libra in portu Aquarum Mortuarum vidit vel audivit aliquem compelli ire apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi a triennio citra.

Req. si quando navigia, a tempore dicte impositionis, aplicabant ad dictos gradus, curiales domini regis Francie erant presentes, dixit quod non, credit tamen quod hoc bene scirent.

Req. si illa navigia que a tempore dicte impositionis aplicare fuerunt in Aquis Mortuis ad solvendum denarium pro libra priusquam ad dictos gradus venirent, dixit se nescire.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia ita audivit dici in locis predictis a pluribus gentibus.

... Dixit famam esse in Montepessulano de contentis in ipso IIIo art., aliter dixit se nescire.

... Dixit se audivisse dici contenta in ipso art., aliter dixit se nescire.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire, dixit tamen quod multum expendit dictus consul, sed mercatores Cathalani hoc solvunt et imposuerunt, diu est, omnibus suis mercimoniis certam redibenciam, sed nescit quantum, quam recipit dictus consul, ad prosequendum predicta.

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

Item req. si mercatores Cathalani aplicarent libere ad dictos gradus, si in hoc haberet commodum, dixit quod sic, et tota villa Montispessulani.

Req. quem partem mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item super itinere maris req., dixit quod se bene scire quod si tempore transquillo duo navigia essent ad locum de Cap de Crois, et unum veniret terra ad terram ad dictos gradus, et alius iret per altum mare recte apud Aquas Mortuas, quod illud quod iret apud Aquas Mortuas esset cicius ibidem quod esset aliud quod veniret terra ad terram ad dictos gradus.

Post predicta, anno quo supra, et X. kl. Jan. constituti apud Nemausum, in presentia dictorum dominorum commissariorum, nobilis vir dominus Johannes de Arrableyo, miles domini Francorum regis, senescallus Bellicadri et Nemausi, ac dictus magister Petrus de Biterris, regius procurator, presentibus ibidem predictis dominis episcopo Tirasonensi et sacrista Illerdensi ac domino consule, reddiderunt suos articulos quorum tenor talis est :

Ad elidendam et excludendam intentionem procuratoris illustris regis Arag. et mercatorum regni sui et ad informandam et instruendam religionem et conscientiam reverendorum patrum dominorum episcopi Suessionensis et archidiaconi Lexoviensis, magistrorum domini regis nostri, ut certitudo presentium et firma memoria futurorum : quod ea que fiunt et actenus facta sunt per officiales et ministros dicti domini nostri regis in senescallia Bellicadri per mare ingredi volentibus, dum aplicare, venire et descargare certamque redibenciam nomine vectigalis in portu Aquarum Mortuarum domino nostro regi solvere compelluntur, fiant et actenus facta sint et fieri debeant atque possint in posterum juste, legitime, secundum Deum et equitatem et executionem jurium domini nostri regis et sui justicie, non ad injuriam seu rapinam cujusquam, sed magis ad observationem vetistatis antique et eorum que actenus fierit sunt consueta, non ad aliquam indebitam novitatem nec ad fractionem et violenciam pacis seu treugarum actenus factarum seu initarum inter dictos dominos reges proponunt et probare [fol. 25] intendunt coram dictis dominis magistris, nobilis vir dominus Johannes de Arrableyo, miles dicti domini nostri regis, senescallus Bellicadri et Nemausi, et magister Petrus de Biterris, in dicta senescallia regius procurator, que secuntur :

In primis, intendunt probare predicti dominus senescallus et regius procurator quod, a tempore quo institutus fuit portus Aquarum Mortuarum et denarius pro libra ibidem prepositus, omnes mercatores indistincte, tam Cathalani quam Provinciales quam alii, undecumque essent, transeuntes per vistam Aquarum Mortuarum in mari merces portantes, consueverunt venire et aplicare cum suis navigiis et mercibus ad dictum portum et ibidem exonerare merces suas et solvere de ipsis mercibus denarium pro libra et alias redibentias dicti portus consuetas et, cum primo mercatores Cathalani seu alii, undecumque erant, inceperunt alibi ire et aplicare ubicumque cum mercibus ex tunc inceperunt compelli et continue fuerunt compulsi per gentes domini regis quicumque essent et undecumque, sive Cathalani, sive alii uniformiter venire et aplicare ad portum Aquarum Mortuarum et ibidem descargare merces suas et solvere denarium pro libra et alias redibencias consuetas.

Item, quod predictus portus Aquarum Mortuarum est utilis, expediens et neccessarius et securitatem prestans, tam de die quam de nocte, omnibus transeuntibus et applicantibus ad litora maris senescallie Bellicadri.

Item, quod recta via veniendi de Cathalonia seu Aragonia per mare ad senescalliam Bellicadri est per locum dictum Cap de Crois et ab illo loco etiam veniendi ad gradum de Vico et de Cauquillosa est via securior et utilior, maxime tempore fortune maris et ventorum, venire ad portum predictum Aquarum Mortuarum quam ad aliquem gradum predictorum et, tempore fortune maris, navigantes habent neccessario refugire et applicare ad portum predictum.

Item, quod mercatores et ceteri de Cathalonia et de regnis Arag. et Majoricarum ad senescalliam Bellicadri per mare applicare volentes necessario faciunt transitum per fronteriam seu ventam dicti portus Aquarum Mortuarum et sub claritate luminis ardentis in dicto portu de nocte ducuntur, et ex dicto portu securitatem accipiunt et ex ejus securitate utuntur, fruuntur et actenus usi sunt,

Item, quod si mercatores de Cathalonia et aliunde, undecumque essent, aliquotiens post impositionem denarii pro libra in dicto portu applicaverint ad gradus de Vico et de Cauquillosa, libere, sine compulsione veniendi ad Aquas Mortuas, nisi primo fuissent ad portum Aquarum Mortuarum et solvissent consuetam redibenciam dicti portus, hec fuit insciis et ignorantibus curialibus domini regis Francorum Aquarum Mortuarum et custodibus dicti portus qui pro tempore fuerunt.

Item, quod tam mercatores Cathalani quam omnes alii, undecumque sint vel fuerint, volentes aplicare alibi quam in dicto portu Aquarum Mortuarum, undecumque venirent, consueverunt tractari ante guerram motam inter dominos reges Francorum et Aragonum et post, eisdem modis et formis, sine faciendo novitatem aliquam vel gravamen mercatoribus Cathalanis plus quam aliis.

[fol. 25 vo] Item quod de predictis est vox et fama publica in Aquis Mortuis, in Montepessulano, in Cathalonia, Massilie et in locis totius maritime senescallie Bellicadri.

Protestantur predicti dominus senescallus et regius procurator, nomine domini regis, quod predicta per ipsos hodie de novo proposita non intendunt renuntiare, tacite vel expresse, predicto primo processu de quo supra in actis facta est mencio, sed, salvo jure domino regi, probacionis et corroborationis intentionis sue ex dicto processu accumulando eidem, in quantum domino regi et juri suo potest prodesse, proponunt que proposita ad que omnia probanda se astringere non intendunt sed ad ea solum que tenebuntur de jure et ad que ad deffensionem juris domini regis et officialium et ministrorum suorum senescallie Bellicadri sufficere videbuntur.

Et produxerunt predicti dominus senescallus et procurator regius in testes Petrum Justaudi, ville Beate Marie de Mari, et Petrum Bellerudam de Montepessulano, qui juraverunt in presentia dictorum dominorum episcopi et sacriste et consulis, ad sancta Dei euvangelia, dicere veritatem.

Et consequenter prefati dominus episcopus Tirasonensis et sacrista Illerdensis constituerunt dictum consulem procuratorem ad videndum jurare testes ab inde in antea per partem domini regis Francie producendos.

Et eciam iidem domini episcopus Tirasonensis et sacrista Ilerdensis, repetitis suis procurationibus jam premissis, protestati fuerunt et dixerunt quod non admitant nec recipiunt articulos seu capitula intentionum oblatos et oblata per nobilem dominum senescallum Bellicadri et Nemausi et per magistrum Petrum de Biterris, procuratorem domini regis Francorum, tanquam pertinentia et pertinentes, primo in quantum sunt impertinentes et continent jus et etiam negativam non admittunt et in ea protestatione salva, non animo probandi, sed pocius reprobandi, ipsa capitula et articulos obtulerunt eorum interrogatoria contra ipsos articulos, et similiter, eo protestato et dicto per ipsos episcopum et sacristam quod si aliqua in eorum interrogatoriis continerentur aut essent, que proficere aut valere possent ad intentionem fundandam, vel aliquod adjuvamen vel adminiculum conferendum predicto domino senescallo et magistro Petro, ex nunc revocant et pro non datis volunt haberi.

[fol. 26] Reddiderunt eciam prefati domini episcopus et sacrista quandam cedulam papiri scriptam, cujus cedule tenor talis est :

Et dicti dominus episcopus Tirasonensis et sacrista Illerdensis, procuratores et missi qui supra, salvo in omnibus jure dicti domini regis Aragonum et gencium suarum, repetitis omnibus et singulis protestationibus suis, dixerunt et protestati fuerunt se non consentire predictis dictis, oblatis, protestatis et requisitis per dictum dominum magistrum Petrum de Biterris et, salvo proponentis honore, dicunt quod, nonobstantibus propositis per dictum magistrum Petrum, debet procedi ad dictam informacionem recipiendam, ut inceptum est, nec obstat quod dicitur ad dominum regem Majoricarum spectare principaliter, et ad universitatem hominum Montispessulani negocium dictorum graduum et prosecutionem rei de qua agitur tanquam ad principaliores, ad cujus prosecutinhem ipsi, velut illi quorum principalius interest, deberre preferre omnibus aliis, concurrere volentibus in predictis, nisi de collusione redarguerentur. Nam Principalius immo et magis interest dicit domini regis Aragonum et mercatorum et gencium jurisdictionis sue quam predictorum domini regis Majoricarum et hominum Montispessulani, cum magis de eorum re agatur quam ipsorum, cum in centuplo, immo sine comparatione plures res et merces et navigia regni Aragonie et Valencie ac Cathalonie et hominem eorundem intrent et exeunt per dictos gradus quam hominum Montispessulani, et in majore quantitate, potissime et signanter cum ipsismissi a dicto rege Aragonum inter alias causas hec petant racione pacis, treuge et securitatis fractarum per gentes domini regis Francorum illustris, olim initarum inter ipsum et dictum dominum regem Aragonie, quod spectat principaliter ad ipsos dominos reges et non ad alios. Et sic ex alia eciam causa quam dicatur inceptum negocium per dominum regem Majoricarum predictum, et mercatores terre et jurisdictionis ipsius domini regis Aragonie, aut consul eorum, seu aliquis qui potestatem haberet ab eis, non consenserunt nec astiterunt processui supradicto, immo immediate, cum dicta novitas et violencia fuit eis facta, contradixerunt expresse, protestando et reclamando modis quibus potuerunt, et sic non est eis aliquatenus imputandum. Quare nullo modo potest dici tantum interesse dicti domini regis Majoricarum et hominum Montispessulani sicut dicti domini regis Aragonie et gencium suarum. Et ideo dicunt vos, dominos, non debere [fol. 26 vo] procedere juxta processum habitum et inchoatum inter prefatos dominum regem Majoricarum et universitatem hominum Montispessulani et procuratorem domini regis Francorum memorati, sed debetis, ut incepistis, vos informare, juxta facti et negocii de qua agitur veritatem, et incipere et etiam inchoare, ut incepistis simpliciter et de plano, et sine figura judicii, et juxta novam informationem quam recipitis, negocium diffinire secundum commissionis vestre continentiam et tenorem, cum res inter alios acta aliis regulariter non noceat neque prosit.

Certus enim erat dominus rex Francorum, tempore predicto commissionis vestre, quod negocium illud, de quo facit mencionem magister Petrus, jam fuerat inter illos inchoatum, cum tam vos, domini, qui, ut dicitur, de dicto negocio cognovistis, quam dictus senescallus Bellicadri, essetis in ejus presentia personaliter consecuti. Et sic, idem dominus rex Francorum, ex certa scientia voluit aliter duci per vos facta et negocia carissimi consanguinei sui domini regis Aragonie et gencium suarum quam vellet forsitan illorum quos reputat esse suos, quia interdum aliter cum uno et aliter cum alio est agendum. Et obtulerunt se paratos et offerunt vos, predictos dominos, instruere ultra testes quos produxerunt coram vobis justis et legitimis instructionibus et de jure suo, statu et usu antiquis superius expressatis, quantum fieri convenit, et vos etiam informare, licet ea que petunt in eis partibus et in tota maritima hujus terre sint notoria manifeste, non obstantibus diffugiis quibuscunque, cum non fuerit nec sit intentionis dicti domini regis Francorum quod in eis procedatur nisi summarie et de plano, ut inceptum est per vos, et propter hoc misit vos, dominos, ad has partes, cum si alius voluisset procedi de juris rigore, non est verisimile tantos patres, viros et dominos huc misisse, sed solummodo remisisset domino senescallo.

Post predicta, anno quo supra, et Vo kl. jan., dictus procurator regius produxit in testes Bonum de Vulterra, Lemum de Comite, Nerium de Calenzano et Lapum Obriaci qui juraverunt in presencia dicti consulis ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

I. Petrus Belleruda, orinndus et habitator Montispessulani, olim mercator, homo justiciabilis domini regis Majoricarum, etatis, ut dicit, 60 annorum et amplius, testis...

Req. super omnibus et singulis art. dixit se vidisse quod in portu Aquarum Mortuarum non solvebant denarium pro libro, et illo tempore qui applicare volebat ad gradum de Cauquillosa libere applicabat. Postea dixit se vidisse, bene sunt 30 anni vel circa, quod quidam Januensis vocatus Bocanegra, qui cum domino rege Francorum pactum fecerat, prout dicebatur, de construendis muris et fortaliciis ville Aquarum Mortuarum, de voluntate et mandato ipsius domini regis, prout tunc temporis publice dicebatur, instituit in dicto portu denarium pro libra quarumlibet mercium ad ipsum portum aplicantium. Et dixit se vidisse et audisse quod tunc temporis fuit similiter institutus custos in dicto portu qui tenebat lignum armatum, vel barcham armatam, ad compellandum omnes transeuntes per vistam seu ventam Aquarum Mortuarum, per quamcunque partem maris, venire ad dictum portum et ibidem solvere denarium pro libra ; et dixit se vidisse quod, tunc temporis, Cathalani et subditi domini regis Aragonum ad ipsum portum Aquarum Mortuarum veniebant et venerunt per longum tempus et venire consueverunt tunc temporis, bene per septem annos et plus, et ibidem, merces suas [fol. 27] exonerabant et redibenciam portus solvebant et, quando custos dicti portus sciebat Cathalanos vel alios ad aliquem dictorum graduum aplicasse, qui primo non venisset apud Aquas Mortuas, incontinenti armabat lignum vel barcham et ibat illuc et eos compellebat venire ad dictum portum.

Requisitus quos Cathalanos compelli vidit, dixit quod Petrum Denguien de Tortosa, bene sunt 25 anni, qui applicaverat ad dictum gradum de Cauquillosa et ducebat quoddam grossum lignum oneratum blado, et, illo eodem anno, vidit alia vice similiter compelli Bernardum de Dembert de Tortosa qui, similiter, ducebat bladum in quodam alio ligno. Dixit etiam quod, post illud tempus, bene per triennium, vidit compelli Guillelmum Gaillardi de Caneto qui ducebat in quadam magna barcha (sic).

Requisitus qui tunc temporis erat custos dicti portus, dixit quod in prima compulsione de qua deposuit erat custos quidem (sic) vocatus fr. Manuel, et, in ista secunda, erat custos Jacobus Estout, et, post eum, fuit custos Guillelmus Nuttriti et, post eum, Nicoleta Prioris, et, post eum, socer suus, Nicoletus de Saona, et, post illum, Roquinus Brunelesqui. Et modo est custos Gaspardus Arduini. Et dixit quod, tempore omnium custodum predictorum, excepto tempore dicti Gaspardi, vidit plures alios tam Cathalanos quam Provinciales, compelli ire de dictis gradibus ad dictum portum Aquarum Mortuarum, de quorum nominibus dixit se non recordari. Et hoc indifferenter venirent ab accidente seu ab oriente.

Requisitus si unquam vidit aliquem compelli exonerare merces suas in dicto portu, et eas portare per robinam ad portum de Latis, dixit quod non. Immo, soluto denario de libra, recedebant ubi volebant et redibant sepe per mare ad gradus predictos. Dixit tamen quod, quando vigebat fortune maris, vidit plures qui exonerabant merces suas sponte et eas portari faciebant ad portum de Latis per robinam.

Requisitus si Cathalani et alii mercatores Provinciales per eundam (sic) modum compellebantur, dixit quod sic, nec fiebat plus injuria illis quam aliis.

Item dixit quod omnes mercatores de Cathalonia et aliis partibus qui applicabant de nocte ad senescalliam Bellicadri per mare vident lumen supra turrim portus Aquarum Mortuarum et inde magnam securitatem accipiunt.

Item dixit se credere quod navigantes cum magnis navigiis qui sunt ad locum de Cap de Crois, volentes venire ad dictam senescalliam, maxime tempore fortune maris, habent melius iter, securius et brevius venire ad portum Aquarum Mortuarum quam ad aliquem dictorum graduum nec, tempore fortune maris, aliquod grossum navigium posset aplicare ad aliquem graduum predictorum, quin esset in periculo naufragii.

Item dixit quod dominus rex Francorum non habet aliquem portum in senescallia Bellicadri in mari nisi solum portum Aquarum Mortuarum nec alius portus est in mari in dicta senescallia.

Requisitus si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo racione redibencie dicti portus Aquarum Mortuarum. Et dixit se credere quod si a tempore imposicionis dicti denarii in dicto portu aliqui Cathalani seu Provinciales aplicaverunt ad aliquem dictorum graduum quin primo venerint apud Aquas Mortuas, quod hec fecerint insciis et ignorantibus custodibus dicti portus, et quod, si hec scivissent, eos compulissent sicut et alios compulerunt.

Item dixit requisitus famam esse de hiis...

[fol. 27 vo] ... Requisitus quid est fama, dixit quod illus quod gentes publice sciunt et dicunt.

Req. si haberet commodum si mercatores Cathalani de cetero non aplicarent ad dictos gradus, dixit quod non.

Req. quam partem mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Req. si doctus etc., dixit quod non.

II. Petrus Justaudi, ville Beate Marie de Mari, dyocesis Arelatensis, olim piscator et marinarius, etatis, ut dicit, 70 annorum ...

Dixit se vidisse portum Aquarum Mortuarum, antequam ibidem esset denarius pro libra impositus, qui denarius fuit impositus tempore cujusdam vocati Bocanegra, bene sunt 30 anni, et dixit quod tunc temporis fuit inceptum fortalicium clausure ville Aquarum Mortuarum, ad hoc ut mercatores ibidem aplicantes cum suis mercibus securius possent venire et aplicare ad dictum portum et merces suas salvare ab inimicis. Dixit etiam se vidisse quod a tempore institutionis dicti denarii pro libra, mercatores Cathalani, Provinciales et alii de aliis terris ibidem aplicabant et merces suas descargabant et denarium pro libra de suis mercibus solvebant.

Item dixit se vidisse quod, quando dictus denarius fuit in dicto portu impositus, quod dictus Bocanegra et curiales domini regis Francorum instituerunt et ordinaverunt custodem in dicto portu cum barcha vel ligno armato (cf. I).

Et dixit quod, bene sunt 25 anni, quod ipse .... oneraverat quandam barcham bladi apud Albaranum super Rodanum, quam ducebat apud Montempessulanum et cum transiret, velo levato, per mare in dicta vista Aquarum Mortuarum et vellet ire ad gradum de Cauquillosa, ut evictaret solvere denarium pro libra in dicto portu, venit cito sibi obviam dicta barcha armata quam ducebat quidam vocatus fr. Manuel, qui tunc erat custos dicti portus, et ipsum injunctionem fecit intrare dictum portum et solvere denarium pro libra, quo soluto, dimisit eum abire per mare ad dictum gradum. Item dixit se vidisse, eadem die, quod cum quedam barcha mercatorum, nescit tamen quorum, faceret transitum cum mercibus per vistam Aquarum Mortuarum longe in mari, dicta barcha armata exivit sibi obviam et tanto secuta fuit ipsam barcham cum dictis mercibus quod eam consecuta fuit prope Magalonam [fol. 28] et eam compulit redire qpud Aquas Mortuas cum dictis mercibus et solvere ibidem denarium pro libra et ipse vidit eam readduci.

Item dixit quod tunc temporis ipse fuit piscator in pelni maris bene per 7 annos finitos bene fuit 17 anni, vel circa, infra quod tempus dixit se vidisse, pluries et diversis temporibus, quod dictus fr. Manuel, qui tunc erat custos dicti portus, et Jacobus Estout, qui sibi successit in dicta custodia, et alii qui fuerunt custodes ipsius portus per illos 7 annos compellebant indifferenter omnia navigia transeuntia in mari per vistam Aquarum Mortuarum, venirent a partibus Cathalanie vel a partibus Massilie, venire ad dictum portum Aquarum Mortuarum et ibidem solvere denarium pro libra, quo soluto ibant ubi volebant. Et predicta dixit se vidisse tam de Cathalanis quam de aliis de quorum nominibus dixit se non recordari.

Requisitus si unquam vidit aliquem compelli ad exonerandum merces suas in dicto portu, dixit quod non (cf. I).

Req. si predicta fiebant ratione guerre, dixit quod non, quoniam guerra tunc temporis non erat ; immo pro solvenda redibencia dicti portus. Et dixit quod semper vidit ante dictam guerram et etiam post ipsam mercatores Cathalanos tractari per eundem modum et ita benigne sicut tractabantur alii mercatores.

Dixit etiam se credere firmiter quod si, a tempore imposicionis dicti denarii et custodes dicti portus aliqui mercatores Cathalani, vel alii, aplicaverunt cum mercibus ad dictos gradus quin primo fuissent in Aquis Mortuis et solvissent redibenciam dicti portus, quod hoc fecerint insciis et ignorantibus custodibus dicti portus, et quod, si hoc scirent, quod eos compulissent sicut et alios compellebant ad dictum portum Aquarum Mortuarum venire et ibidem redibenciam solvere consuetam.

Item dixit quod dominus rex Francie non habet portum in mari in senescalli Bellicadri nisi portum Aquarum Mortuarum, nec est alius locus infra ipsam senescalliam in mari ubi navigia cum mercibus, tempore fortune maris, aplicare possint, nisi in ipso portu.

Dixit quod omnes aplicantes ad senescalliam Bellicadri per mare, potissime de nocte, habent necessario transire per vistam et claritatem luminis ardentis supra turrim Aquarum Mortuarum et ex dicto lumine securitatem aplicandi accipiunt.

Item dixit req. famam esse de hiis de quibus deposuit in villa de Mari et in castro Melgorii et in villa Aquarum Mortuarum.

Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

Item super generalibus interrogationibus, cf. I.

[fol. 28 vo] III. Bonus de Vulterra, Tuscus, mercator, habitator Nemausi, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 26 anni, tempore quo ipse et alii mercatores Tusci et Lombardi morabantur in Montepessulano, quod ipse veniebat de Pisis cum quadam gales, mercibus onerata, et tres alie galee et alia navigia cum mercibus, ita quod erant octo de una conserva, quorum aliqui erant Massilienses et alii de Ripperia Janue et alii nescit unde, et proposuerant omnes aplicare ad gradum de Cauquillosa et, cum essent in mari in vista Aquarum Mortuarum, venit eis obviam custos dicti portus Aquarum Mortuarum, qui vocabatur, ut sibi videtur, Guillelmus Nuctriti, cum quadam barcha armata, et dixit eis quod venirent ad dictum portum, et ipsi responderunt quod non irent quia non volebant solvere denarium pro libra, et tunc dictus custos precepit eis, sub pena amissionis mercium quas portabant, quod venirent ad dictum portum. Quo audito, ipsi ad dictum portum iverunt et denarium pro libra solverunt ; et postea, cum propter fortunam maris ad dictum gradum ire non possent per mare, ibidem merces suas exoneraverunt et per quandam robinam vocatam Repetinel merces suas ad portum de Latis duxerunt.

Dixit etiam se tunc temporis et ab illo tempore citra pluries audivisse dici quod custodes dicti portus qui pro tempore fuerunt compellebant indifferenter omnes applicantes ad dictum gradum, tam Cathalanos quam alios, ire apud Aquas Mortuas (sic), nisi primo in Aquis Mortuis fuissent et denarium pro libra solvissent...

Requisitus si aliquos compelli vidit exonare merces suas in portu Aquarum Mortuarum, dixit quod non, nisi essent mercatores de conventionibus domini regis Francorum, immo quando denarium pro libra solverant, ibant ubi volebant vel exonerabant si volebant.

... Dixit ... verum esse...

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur.

Req. qualiter scit, dixit pluries navigavit veniendo de Cathalonia et dixit quod semel, magunm tempus est elapsum, antequam papa veniret apud Lugdunum, bene per unum annum, quod ipse veniebat de Cathalonia cum quadam tarida onerata blado et proposuerat aplicare ad gradum de Cauquillosa, sed quia fortuna maris ipsum in itinere arripuit, opportuit ipsum venire ad portum Aquarum Mortuarum et ibidem solvit denarium pro libra, et cum mare fuit transquillum, rediit ad dictum gradum et ibidem exoneravit in caupulis dictum bladum et portari fecit ad portum de Latis.

[fol. 29] ... IV. Nerius de Calenzano de Florencia, habitator Nemausi, mercator, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Dixit quod bene sunt 27 anni et plus quod ipse ... venit de Janua cum quadam barcha grossa, mercibus onerata, et, cum appropinquasset vistam Aquarum Mortuarum, navigavit per altum mare ut non videretur per custodem portus Aquarum Mortuarum et ut evitaret solutionem denarii pro libra. Et tantum ivit per profundum mare quod opportuit ipsum terre applicare prope Magalonam, et videns quod ibi ire erat brevius, venit ad gradum de Cauquillosa. Et incontinenti venit custos portus Aquarum Mortuarum in quadam barcha armata et compulit ipsum redire apud Aquas Mortuas et solvere de suis mercibus denarium pro libra, sed eum non compulit ad exonerandum. Quo denario soluto, rediit ad dictum gradum et merces suas portari fecit ad locum de Latis.

Item dixit quod bene sunt 24 anni quod ipse quadem [sic] die de Montepessulano ibat versus Aquas Mortuas fecit transitum per dictum gradum de Cauquillosa, et in plagia maris prope ipsum gradum vidit quoddam lignum mercibus oneratum, nescit tamen quibus nec quorum erant, sed homines Cathalani ipsum lignum ducebant. Et venit custos portus Aquarum Mortuarum eum quadam barcha armata, et ipsum compulit ire apud Aquas Mortuas et solvere denarium pro libra, ipso teste presente. Nescit tamen si ibi exoneravit vel si sine exonerando rediit ad dictum gradum.

Dixit etiam se audivisse dici quod, a tempore quo denarius pro libra fuit impositus in dicto portu, custodes ipsius portus compulerunt omnes indifferenter, tam Cathalanos quam alios aplicantes ad dictos gradus cum mercibus, nisi primo fuissent in Aquis Mortuis et solvissent redibenciam dicti portus.

Req. si unquam aliquem vidit compelli exonerare in Aquis Mortuis, dixit quod non, nisi essent mercatores de conventionibus.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia non est alius locus in mari in tota senescallia Bellicadri ubi per fortunam maris aliquis [fol. 29 vo] posset secure aplicare nisi in ipso portu.

... Dixit quod omni tempore, et tempore fortune et tempore transquille et grossis lignis, navibus et galeis via securior et utilior venire de Cap de Crois ad portum Aquarum Mortuarum quam ad aliquem dictorum graduum, sed in estate, tempore transquillo, parva navigia habent melius iter venire terra ad terram ad dictos gradus quam ad dictum portum, sed in hieme non.

... Dixit eum verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia navigantes de die, veniant a parte orientis vel occidentis, vident turrim Aquarum Mortuarum, et de nocte vident claritatem luminis ardentis super ipsam turrim, et ad signum ipsius turris de die et de nocte navigantes ducuntur et securitatem accipiunt ex eadem.

... Dixit se credere firmiter contenta in ipso art. esse vera, et ideo dixit se credere quia custodes dicti portus qui pro tempore fuerunt nulli pepercerunt, quod ipse audiret dici.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia videbat omnes tractari per eundem modum, nec videbat nec audiebat quod Cathalanis fieret gravamen aliquod plus quam aliis.

... Dixit esse famam de contentis in omnibus predictis art. in Montepessulano, in Cathalonia, in Janua, in Massilia, in Nemauso et in Aquis Mortuis. Req. qualiter scit, dixit quia hec dici audivit a pluribus gentibus in locis predictis.

Item super generalibus interrogationibus, req., cf. III.

Consequenter, anno quo supra, et IIIIo kl. jan. dictus procurator regius produxit in testes Jacobum Arbossa, qui juravit ad sancta Dei euvangelia divere veritatem in presencia consulis supradicti.

V. Jacobus Arbossa, oriundus de Saduranicis, habitator Nemausi, peissoners, homo domini regis Francorum, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

... Dixit quod ipse fuit habitator Aquarum Mortuarum antequam denarius pro libra esset ibidem impositus et tunc temporis omnes libere aplicabant ubicunque volebant. Deinde dixit se vidisse quod, dum fortalicium murorum ville Aquarum Mortuarum inceptum fuit, quidam, vocatus Boquanegra, de mandato domini regis Francorum, prout tunc temporis publice dicebatur, instituit denarium pro libra in dicto portu solvendo per aplicantes ad ipsum portum et [fol. 30] transeuntes per vistam Aquarum Mortuarum, undecunque venirent, prout tunc temporis publice dicebatur. Et dixit quod, ipso denario imposito, parum post fuit institutus et ordinatus custos dicti portus quidam vocatus fr. Manuel qui tenebat quoddam lignum armatum in ipso portu, et quocienscunque aliquod navigium, quodcumque esset, magnum vel parvum, transibat per vistam Aquarum Mortuarum, vel aplicasset ad gradum de Magalona, qui modo est obturatus, vel ad gradum de Cauquillosa, incontinenti ibat illuc et ea compellebat indifferenter venire ad dictum portum Aquarum Mortuarum, essent Cathalani vel de aliis partibus quibuscunque. Et ita dixit se vidisse fieri de omnibus pluries et diversis temporibus, tempore ipsius Manuelis et Jacobi Estout, qui sibi in dicto officio successit, et tempore Guillelmi Nuttriti et Nicolete Prioris ac etiam Roquini Brumelesqui, custodum successive portus predicti. Dixit etiam se vidisse, post impositionem dicti denarii, mercatores Cathalanos cum suis navibus et teridis venire cum suis mercibus ad dictum portum gratis et spontanea voluntate, et ibidem ivernabant, videlicet navis d'En Vilar de Barsilona et d'En Saperte de Barsilona et de pluribus aliis de quorum nominibus dixit se non recordari.

Req. de nominibus Cathalanorum et aliorum quos compelli vidit dixit se non recordari.

Dixit etiam requisitus quod nunquam vidit aliquem compelli exonerare merces suas in dicto portu, immo quando solverant denarium pro libra, ibant ubi volebant, dum tamen non portarent ferrum vel alias merces prohibitas per dominum nostrum regem.

Dixit etiam se vidisse quod dominus rex Francorum petebat et habebat naufragium de suis navibus ante inposicionem dicti denarii et post ipsam inposicionem curiales domini regis permittebant quod passi naufragium recuperarent quod recuperare poterant, quia sufficiebat domino regi, ut dicebant, habere denarium pro libra de mercibus aplicantibus et aplicare volentibus ad suum portum Aquarum Mortuarum.

Cf. IV.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit ... in Aquis Mortuis, in Montepessulano, Nemausi, in Barsilona et in Perpiniano. Req. qualiter scit, dixit quia predicta audivit dici diversis vicibus a pluribus hominibus dictorum locorum de quorum nominibus dixit se non recordari...

Item super generalibus interrogationibus, cf. I.

[fol. 30 vo] Deinde, anno quo supra, et IIIo kal. jan., dictus procurator regius produxit in testes dominum Jacobus Bederrini, presbiterum, Berengarium Ladoni, Johannem Michaelis, Petrum Gonterii, Jacobum Fasendieras, Poncium Guierbini et Bertrandum Jauberti de Agathe, qui juraverunt in presencia dicti consulis ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

VI. Dominus Jacobus Bederrini, presbiter, oriundus et habitator de Serinhano, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

... Dixit se vidisse et audivisse, a tempore impositionis dicti denarii, quod mercatores indifferenter, tam Cathalani quam alii, aplicabant et aplicare consueverant ad dictum portum Aquarum Mortuarum, et ibidem exonerabant merces suas et denarium pro libra solvebant, et hec dixit se vidisse pluries, diversis temporibus, tempore quo ipse erat marinarius.

Dixit etiam quod, bene sunt 25 anni, quod ipse ... et tres alii homines de Massilia cum 4 barchis oneratis pipere, gingibere et aliis speciebus, venerunt de Massilia, transeundo in vistam Aquarum Mortuarum et aplicaverunt ad gradum de Latis qui modo est obruratus, et cum essent ibidem et vellent exonerare, venit fr. Manuel, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, cum quadam barcha armata, et levavit denarium pro libre de omnibus mercibus predictis, deinde recessit et non compulit eos ire apud Aquas Mortuas, rogatus per mercatores qui erant in dictis barchis, et quia similiter, tunc temporis, non vigebat bonus ventus pro eundo apud Aquas Mortuas.

Item dicit se vidisse, bene sunt 20 anni et plus, quod ipse ... quadam die erat in gradu de Cauquillosa et vidit ibidem venire cum quodam ligno armato Guillelmum Nuttriti, tunc custodem portus Aquarum Mortuarum, et invenit ibidem duas barchas mercatorum Cathalanorum, de quorum nominibus dixit se non recordari, oneratas bonis mercibus, non recordatur tamen de quibus et eas38 vi apud Aquas Mortuas ire fecit ad solvendum, ut dicebat, denarium pro libra.

Req. si pluries vidit compelli, dixit quod non. Dixit tamen se audivisse dici quod custodes dicti portus, tam illi quos nominavit quam Jacobus Estout et Roquinus et alii qui pro tempore fuerint custodes, compellere consueverunt aplicantes ad dictos gradus, tam Cathalanos quam alios indifferenter, ire apud Aquas Mortuas et solvere ibidem denarium pro libra.

Req. si unquam vidit vel audivit quod illi qui compellebantur ire apud Aquas Mortuas vel aliqui alii compellerentur [fol. 31] ad exonerandum ibidem, dixit quod non ; immo, si non vellent exonerare, soluta sua redibencia, ibant ubi volebant.

Req. si predicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione redibencie dicti portus.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia tempore fortune oportet omnes navigantes venientes ad senescalliam Bellicadri ibidem refigium habeant, quia non est alius locus in dicta senescallia in mari, ubi tempore fortune, si salvare possint, nisi in ipso portu.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia pluries navigavit et temptavit viam maris, de qua fit mentio in ipso art., et quia per fortunam maris nullus potest aplicare ad dictos gradus quin esset in periculo naufragii, et ad portum Aquarum Mortuarum potest quilibet secure venire.

... Dixit contenta in eo esse vera. Req. quamiter scit, dixit quia de die navigantes vident turrim Aquarum Mortuarum et ad eam suum signum et iter accipiunt, et de nocte ad claritatem luminis ardentis supra dictam terram.

... Dixit se credere firmiter contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia custodes dicti portus qui pro tempore fuerunt, semper tenuerunt barcham vel lignum armatam ad compellandum omnes aplicantes ad gradus predictos qui prius non fuissent in Aquis Mortuis.

... Dixit se vidisse et audivisse, ante dictam guerram et post, uniformiter tractari tam Cathalanos quam omnes alios mercatores.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia audivit per loca predicta omnia esse notoria et quod de hoc bene invenirentur mille testes.

Item super generalibus ... cf. I.

VII. Berengarius Ladoni, marinarius, oriundus et habitator de Agathe, etatis, ut dixit, 40 annorum et amplius...

... dixit ... verum esse ... salvo quod nunquam vidit aliquem compelli ad descargandum in ipso portu. Req. qualiter scit, dixit quia plures mercatores, tam Cathalanos quam alios, aplicare ad dictum portum et solvere denarium pro libra, et quia Poncius Michaelis de Bellicadro [fol. 31 vo] tunc custos portus Aquarum Mortuarum, cum quodam ligno armato compulit ipsum qui loquitur, quem invenit pro gradum de Cauquillosa, in quadam barcha onerata coriis, et quandam aliam barcham Cathalanorum, que erat in gradu de Latis, onerata vino, ire apud Aquas Mortuas et ibidem solvere denarium pro libra. Req. qualiter vocabantur dicti Cathalani, dixit se non recolere. Req. qui erant secum, dixit quod Johannis Michaelis, Jacobus Fasendieras et aliqui alii qui modo sunt mortui. Req. si plures compelli vidit, dixit quod sic pluries, tam Cathalani quam Provinciales indifferenter, diversis temporibus et vicibus a 20 annis citra, de quorum nominibus dixit se non recordari. Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione redibencie dicti portus.

... cf. I.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur, salvo quod nescit si de predictis sit fama in Cathalonia. Req. qualiter scit, dixit quia ita audivit dici in locis de quibus deposuit et in pluribus aliis locis et pluribus gentibus.

Item req. si mercatores Cathalani obtinerent vel subeumberent in hac causa, si in hoc habet commodum, dixit quod non.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item req. si doctus vel instructus, gratia, odio vel timore, prece aut precio fert suum testimonium, dixit quod non.

VIII. Joahnnes Michaelis, marinarius, oriundus et habitator de Agathe, etatis, ut dicit, 50 annorum ...

... Dixit se vidisse, 28 anni sunt, quod quedam tarida fuit onerata mercibus in gradu de Agathe pro eundo apud Januam, in qua ipse qui loquitur fuit marinarius, et cum fecissent velum et transissent per altum mare in vista fronteria Aquarum Mortuarum, venit quidam vocatus fr. Manuel, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, cum quadam barcha armata, et fecit ipsam taridam venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra. Postmodum, ipso denario soluto, recesserunt.

Dicebat etiam ipse Manuel ... quod omnia navigia venientia ab oriente seu ab occidente, quoruncunque essent, et quascunque merces portarent, postquam poterant videre turrim Aquarum Mortuarum, quod tenebantur venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra.

Item dixit quod bene sunt 20 anni quod ipse qui loquitur et Berengarius Ladoni et Jacobus Fasendieras et quidam alii qui modo sunt mortui, ducebant quandam barcham coriis oneratam, et, cum essent prope gradum de Cauquillosa, veniendo a parte occidentis, venit Poncius Michaelis de Bellicadro, tunc custos dicti portus, cum quodam ligno armato, et cepit ipsam barcham ad manum domini regis et vidit in gradu de Latis, ibi prope, quandam barcham oneratam vino que erat cujusdam hominis de Valencia, vocati, ut dicebatur, Bernardus Johannis, quem similiter cepit, et ambas apud Aquas Mortuas ire fecit et solvere ibidem denarium pro libra.

Req. si pluries compelli vidit, dixit quod non, sed bene audivit dici quod multi alii sunt compulsi, et quod semper, a tempore impositionis denarii pro libra in dicto portu, fuerunt custodes in ipso portu cum barchis et lignis armatis qui compellebant omnes aplicantes alibi quam in dicto portu venire ad ipsum.

Req. si predicta fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione redibencie dicti portus.

... Cf. VI.

... Dixit de predictis omnibus contentis in dictis art., excepta compulsione descargandi merces in dicto portu, esse famam in Aquis Mortuis, in Montepessulano, in Cathalonia, in Janua, in Massilia, et in nota terra Agathensi. Req. qualiter sci dixit quia vadit per diversas parte[s] mondi et audivit dici predicta in dictis locis a pluribus bonis viris de quorum nominibus dixit se non recordari.

Item super generalibus ... cf. VII.

IX. Jacobus Fasendieras, olim marinarius, nunc laborator, oriundus de Bessano prope Agathem, habitator Agathe, etatis, ut dicit, 45 annorum et plus ...

... Dixit se nichil scire nisi hoc, quod bene sunt 20 anni quod ipse qui loquitur et Johannes Michaelis et Berengarius Ladoni cum quibusdam aliis qui modo sunt mortui, ducebant quandam barcham cum coriis, et cum essent prope gradum de Cauquillosa, venit Poncius Michaelis de Vellicadro, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, cum quodam ligno armato, et cepit ipsam barcham et quandam aliam oneratam vino, que esset in gradu de Latis, et que erat cujusdam vocati Bernardi Johannis de Valencia, ut dicebatur, et eas ire fecit apud Aquas Mortuas ad solvendum ibidem denarium pro libra.

Req. si plura compelli39 vidit, dixit quod non ; dixit tamen se audivisse dici quod plures alii fuerant compulsi.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quod navigantes per maria hic propinqua non habent alium locum ad quem, tempore fortune, refugere possint, nisi solum ad ipsum portum.

... Dixit se nichil scire, nisi prout supra dixit, quia modicum ivit ... per mare.

Et dixit esse famam in terra Agathensi de hiis de quibus deposuit. Req. quid e est fama, dixit quod illud quod plures sciunt.

Item super generalibus ... cf. VII.

X. Petrus Gonterii, oriundus et habitator Agathe, etatis, ut dicit, 35 vel 36 annorum ...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 20 anni et plus, quod ipse qui loquitur erat etatis 15 vel 16 annorum et piscabat in mari prope gradum de Cauquillosa, et erat ibi quedam barcha mercatorum de Cathalonia que onerabatur vino quod apportabatur de Melgorio, et, cum fuit onerata, venit custos portus Aquarum Mortuarum qui tunc erat, de cujus nomine dixit se non recordari, cum quodam ligno armato, et fecit ire ipsam barcham cum dicto vino apud Aquas Mortuas ad solvendum ibi denarium pro libra ...

Item dixit se vidisse anno sequenti quandam barcham mercatorum Cathalanorum, de quorum nominibus, et de nominibus barche precedentis dixit se non recordari, oneratam quibusdam mercibus vocatis rodor, aplicare ad dictum gradum de Cauquillosa, et incontinenti venit similiter dictum lignum et eam compulit ire apud Aquas Mortuas. Dixit etiam se illo tempore, quadam alia vice, vidisse lignum quod secum ducebat apud Aquas Mortuas quandam barcham quam extraserat, ut dicebat, de gradu de Latis ; nescit tamen cujus erat nec quas merces portabat...

Req. si aliquos alios compelli vidit, dixit quod non, sed bene audivit dici quod plures alii, tam Cathalani quam Provinciales, fuerunt compulsi, quorum nomina dixit se ignorare.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur. Req. qualiter scit, dixit quia non est alius portus in mari in senescallia Bellicadri nec alius locus ubi, per fortunam maris, aliquis se salvare posset ; et quia per fortunam maris nullus esset nisus aplicare ad dictos gradus, et quia navigantes de die, undecumque veniant, accipiunt magnam securitatem videndo turrim Aquarum Mortuarum, et de nocte magnam securitatem similiter accipiunt, ad claritatem luminis ardentis supra ipsam turrim.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera ...

... Dixit se nunquam vidiese aliquam novitatem fieri mercatoribus Cathalanis nec gravamen ante dictam guerram nec post plus quam aliis mercatoribus Provincialibus. Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, quoniam tunc temporis nulla guerra nec fuit postmodum per 4 annos.

... Dixit se audivisse dici a pluribus in terra Agathensi ea de quibus deposuit...

Item super generalibus, ... cf. VII.

XI. Poncius Guierbini, piscator, oriundus de Agathe, nunc habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 25 anni, bene per 10 annos antequam ipse qui loquitur esset habitator Aquarum Mortuarum, quod ipse qui loquitur rogatus ivit in quodam ligno armato cum fr. Manuele, tunc temporis custode portus Aquarum Mortuarum, ad gradum de Cauquillosa, in quo gradu invenerunt quandam barcham oneratam vino, que erat mercatorum Cathalanorum, de quorum nominibus dixit se non recordari, quam barcham ceperunt et apud Aquas Mortuas duxerunt ad solvendum denarium pro libra.

Item dixit se vidisse, bene sunt 20 anni vel circa, antequam esse habitator Aquarum Mortuarum, per tres vices, quem Guillelmus Nuttriti, tunc custos dicti portus, adducebat et adduxit tres barchas de dictis gradibus, sed nescit de quibus, ad portum Aquarum Mortuarum, quarum alique dicebant esse Cathalanorum et aliqui Provincialium, quorum nomina dixit se ignorare.

Item dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 14 anni vel circa, tempore quod Roquinus erat custos dicti portus, quod ipse indifferenter compellebat omnia navigia, tam Cathalanorum quam Provincialium, que inveniebat aplicasse ad aliquem dictorum graduum, venire apud Aquas Mortuas, et ibidem solvere redibenciam dicti portus, et dixit se pluries audivisse, non recordatur tamen de nominibus illorum quorum erant dicte barche nec quas merces portabant, nec unquam aliquem vidit compelli ad exonerandum, sed soluto denario pro libra, recedebant ubi volebant.

Req. si predicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, nec Cathalani, tempore guerre, nisi essent latrones mari, ausi erant venire ad senescalliam Bellicadri.

... Dixit idem quod dominus Jacobus Bederrini (VI).

... Dixit de contentis in prescriptis art., excepta compulsione exonerandi, esse famam publicam in Janua, in Massilia, in Aquis Mortuis et in terra Agathensi.

Req. qualiter scit, dixit quia ita audivit dici in locis predictis a pluribus gentibus [fol. 33 vo] locorum predictorum.

Iter super generalibus ... cf. VII.

XII. Bertrandus Jauberti, piscator, oriundus de Agathe, etatis, ut dicit, 50 annorum et plus ...

... Dixit quod bene sunt 25 anni et plus quod ipse, bene per 8 annos, continue, piscavit in gradu de Latis et circa illas partes, et dixit se vidisse pluries et diversis temporibus, infra illud tempus, venire ad gradum de Cauquillosa et gradum de Latis quendam vocatum fr. Manuelem, tunc custodem portus Aquarum Mortuarum, in quadam barcha armata, et omnia navigia que inveniebat ibidem aplicasse, essent Cathalanorum vel Provincialium, aut aliorum quorumcunque, quascunque merces portarent, compellebat ire apud Aquas Mortuas ad solvendum denarium pro libra, ut ipse dicebat.

Item dixit hoc idem vidisse, bene sunt 10 anni, de Roquino, tunc custode dicti portus.

Req. de numero et nominibus illorum quos compelli vidit, dixit se non recordari.

Req. si unquam aliquem vidit compelli ad exonerandum merces suas in dicto portu, dixit quod non, sed bene vidit tam Cathalanos quam alios gentes sponte exonerare ibidem, de quorum nominibus dixit se nescire.

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libra, prout tunc publice dicebatur.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quoniam est portus multum securus, nec potest vigere tam magna fortuna maris quin salve et secure navigantes possint aplicare ibidem, quod non possent facere alibi in mare in senescallia Bellicadri.

... Dixit quod non multum ivit per mare, quare dixit se nichil scire de contentis in ipsis articulis plus quam supra dixit.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo credit quia videbat, tempore de quo deposuit, omnes compelli indifferenter.

... Dixit se nonquam vidisse ante dictam guerram nec post fieri mercatoribus Cathalanis novitatem vel guerram aliis mercatoribus aliarum terrarum.

... Dixit esse fama in Majoricis et in Janua, in Aquis Mortuis, in Montepessulano, et pluribus aliis locis de his de quibus deposuit. Req. qualiter scit, dixit quia predicta audivit dici a pluribus gentibus in locis predictis.

Item super generalibus ... cf. VII.

Post que, anno quo supra, II kl. jan., dictus procurator produxit in testes Gaspardum Arduini, Guillelmum Cathalani, Guillelmum Roberti, Raemondum Causiti, Raemondum Bolferii et Guillelmum Bernardi de Mari, qui juraverunt in presencia dicti consulis ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

XIII. Gaspardus Arduini, oriundus Janue, civis nunc Massilie, mercator, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa ...

... Dixit ita [fol. 34] verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia vidit, bene sunt 27 anni, quod omnes qui aplicabant ad dictum portum solvebant denarium pro libra, essent Cathalani vel alii, et si esset aliquis qui nollet exonerare, compellebatur ad exonerandum et portabantur merces cum quadrigis usque ad locum vocatum Repetinel et ibidem ponebantur in aqua et portabantur usque ad Latas et non permittebatur quod aliqui reverterentur vel irent per mare ad gradum de Cauquillosa vel aliquem alium gradum prope Latas. Dixit etiam quod dominus Buccucius, tunc vicarius Aquarum Mortuarum, fecit fieri quoddam lignum sexaginta remorum ad custodiendum ne aliqui mercatores Cathalani vel alii undecunque, aplicarent cum mercibus ad aliquem dictorum graduum, et, quando sciebatur quod aliquid aplicasset ibidem cum mercibus, incontinenti fr. Manuel, tunc custos dicti portus, armabat dictum lignum et ibat illuc, et illos quos ibidem inveniebat aplicasse faciebat venire apud Aquas Mortuas et exonerare ibidem merces suas.

Item dixit quod bene sunt 20 anni quod ipse, de mandato dicti domini vicarii, bis in uno anno, armavit dictum lignum pro eundo ad dictos gradus, ubi dicebantur mercatores aplicasse qui non venerant in Aquis Mortuis, et una vice nichil invenit et alia vice ita parum, sed si aliquod invenisset, eos adduxisset. Dixit tamen se vidisse pluries quod dictus fr. Manuel adducebat plures barchas Cathalanorum quas dicebat se in dictis gradibus invenisse, quorum Cathalanorum nomina dixit se ignorare.

Req. que merces erant in eis, dixit quod in aliquibus coria, in aliquibus ficus, in aliquibus vinum.

Item dixit quod bene sunt 10 anni vel circa, tempore quo erat treuga inter dominum regem Francie et regem Aragonie, se vidisse quod Roquinus, tunc custos dicti portus, adduxit ad portum Aquarum Mortuarum plures barchas Cathalanorum quas invenerat in dictis gradibus, ut dicebat.

Req. si compulsiones predicte fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo pro solvenda redibencia ...

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur. Req. qualiter scit, dixit quia frequenter navigavit et quia tempore fortune non est aliquis locus in mari in senescallia Bellicadri ubi aliquis navigans se salvare possit nisi in ipso portu.

... Dixit esse verum ... potissime de nocte, quia navigantes magnam securitatem accipiunt in dicto lumine, et quando ipsum vident, sciunt ubi sunt, et possunt ire ubi volunt, et se et merces suas salvare.

... Dixit quod si aliquis post imposicionem dicti denarii aplicavit ad dictos gradus, quod hoc fecit latenter et ignorantibus custodibus dicti portus. Req. qualiter scit, dixit quia, quando hoc sciebant, illuc ibant et eos venire compellebant.

... Fixit ita verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia videbat tam Cathalanos quam alios mercatores uniformiter tractari et compelli ante dictam guerram et post.

... Dixit esse famam de contentis in omnibus art. predictis in locis contentis in ipso art., et in Janua et multis aliis partibus. Req. qualiter scit, dixit quia predicta audivit dici a pluribus in locis predictis.

Item super generalibus ... cf. precedentes.

XIV. Guillelmus Cathalani, oriundus et habitator de Sancto Justo, baronie de Lunello, homo justiciabilis domini Petri Fredoli, laborator, etatis, ut dicit, 65 annorum ...

... Dixit se nichil scire nisi hoc quod dixit se vidisse et audisse, bene sunt 26 anni, tempore quo fiebat modulus Aquarum Mortuarum, in quo erat manuperarius, quod dominus Bucucius, quodam mane, fecit ire tubam per villam Aquarum Mortuarum, quod omnes operarii dicti moduli venirent ad portum Aquarum Mortuarum, et ipse qui loquitur illuc ivit, et tunc dictus dominus vicarius, et fr. Manuel, tunc custos ipsius portus, ascenderunt lignum domini regis et posuerunt de gentibus supra quantum voluerunt, et preceperunt aliis quod irent circa per terram ad gradum de Cauquillosa. Quod fecerant, de quibus ipse qui loquitur fuit unus, et cum venissent ibidem jam venerat dictum lignum, quod compulit quoddam lignum magnum, quod invenerunt ante dictum gradum, ire apud Aquas Mortuas et, cum fuit in Aquis Mortuis, fuerunt capta vela et tota issartia ipsius ligni et posita in terram. Nescit tamen cujus erat dictum lignum nec quas merces portabat, nec quid postmodum factum fuit de ipso.

... Dixit quod dictus portus est multum bonus et securus, et ita semper audivit dici ...

... Dixit se nichil amplius scire ...

XV. Guillelmus Roberti, piscator et marinarius, oriundus et habitator de Lunello, homo domini regis Francie, etatis, ut dicit, 60 annorum ...

... Dixit quod bene sunt 25 anni quod Guillelmus Nuttriti et Nicolaus de Ponte rogaverunt ipsum qui loquitur et quosdam alios quod irent cum eis ad gradum de Cauquillosa. Quod fecit et venerunt ibi quasi de nocte et invenerunt ibidem quandam barcham mercatorum Cathalanorum quorum nomina dixit se nescire, oneratam vino, quam vi ceperunt et ad portum Aquarum Mortuarum duxerunt.

Item dixit se vidisse, parum post illud tempus, quod fr. Manuel, custos tunc dicti portus, adduxit de dicto gradu de Cauquillosa, per duas vices, duas barchas ad dictum portum40 que transiverant, veniendo de Massilia, per vistam Aquarum Mortuarum, sine aplicando ad dictum portum, et solvendo denarium pro libra. Nescit tamen quorum erant nec quas merces portabant.

Dixit eciam quod illo tempore tam mercatores Cathalani quam alii aplicabant cum suis mercibus et navigiis ad dictum portum et merces suas ibidem exonerabant et cum quadrigis portabantur ad locum vocatum Repetinel et ibidem ponebantur in caupulis et portabantur apud Latas, nescit tamen si compellebantur exonerare vel si sponte exonerabant.

[fol. 35] Item dixit se semper audivisse dici, a tempore imposicionis dicti denarii, quod omnes aplicantes ad dictos gradus, dum tamen scirentur aplicasse, ibidem consueverunt compelli per custodes portus Aquarum Mortuarum, qui pro tempore fuerunt, venire ad ipsum portum et solvere denarium pro libra.

Req. si predicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, quoniam ita bene compellebantur Provinciales sicut et Cathalani.

... Dixit se nichil scire nisi quod dixit quod dictus portus est multum bonus, necessarius et utilis omnibus navigantibus ad senescalliam Bellicadri aplicare volentibus, quoniam non est in dicta senescallia locus aliquis in mari ubi navigantes tempore fortune maris se salvare possint nisi in ipso portu.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera. Et ideo dixit se credere quia semper, a tempore imposicionis dicti denarii, fuit barcha vel lignum armatum in dicto portu qui aliud officium non faciebat nisi compellere aplicantes ad dictos gradus qui primo ad portum Aquarum Mortuarum non applicassent.

... Dixit se ante dictam guerram et post vidisse tractari per gentes domini regis uniformiter Cathalanos et Provinciales, et nunquam vidit novitates vel gravamina inferri mercatoribus Cathalanis plus quam aliis.

... Dixit esse famam in Aquis Mortuis de omnibus contentis in art. supradictis. Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt, alias dixit se nescire.

Item super generalibus ... cf. VII.

XVI. Raemondus Causiti, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari, marinarius, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Dixit quod, bene sunt 27 anni quod ipse qui loquitur oneraverat quandam barcham suam de blado apud Serinhanum, quod portare volebat apud Arelatam, et, cum esset in vista Aquarum Mortuarum, longe in mari, venit custos portus Aquarum Mortuarum cum quadam barcha armata et ipsum compellit venire ad dictum portum et ibidem solvere denarium pro libra. Quo soluto dimisit eum abire sine exonerando.

Item dixit se vidisse, quadam alia vice, bene sunt 20 anni et plus, quod tres barche Cathalanorum que ibant cum mercibus apud Massiliam, transeundo per vistam Aquarum Mortuarum, fuerunt similiter compulsi [sic] venire ad dictum portum. Nescia tamen quorum erant nec quas merces portabant.

Item dixit se alias quinquies vel sexcies per diversa intervalla compelli barchas tam Cathalanorum quam Provincialium transeuntes per vistam Aquarum Mortuarum, venire ad dictum portum.

Item dixit se vidisse et audisse pluries, bene sunt 25 anni, quod Cathalani et alii mercatores cum suis magnis navibus et taridis mercibus oneratis sponte aplicare addictum portum et ibidem merces suas exonerabant [fol. 35 vo] et ad locum dictum Repetinel in quadrigas portari faciebant et inde cum caupulis portabant apud Latas. Nescit tamen si compellebantur exonerare et ita cum quadrigis portare merces predictas.

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, quoniam guerra non erat.

Req. si unquam aliquem vidit compelli venire de aliquo dictorum graduum apud Aquas Mortuas, dixit quod non, aliter super dicto art. dixit se nescire.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur. Req. qualiter scit, dixit quia ipse frequenter navigavit et semper vidit portum Aquarum Mortuarum, et per fortunam maris ibidem potest quilibet navigans secure aplicare, quod non posset facere tempore fortune in aliquo loco maris senescallie Bellicadri.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia ipse qui loquitur, veniendo de Cathalonia de die et de nocte, magnam securitatem accepit ad turrim Aquarum Mortuarum et ad claritatem luminis super ipsam turrim ardentis.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera.

... Dixit se non vidisse ante dictam guerram, nec post, aliquas novitates vel gravamina plus afferri mercatoribus Cathalanis quam aliis.

... Dixit esse famam de contentis in dictis art. in locis in dicto art. contentis et in pluribus aliis locis. Req. qualiter scit, dixit quia fuit in locis predictis et ea audivit dici a pluribus gentibus dictorum locorum.

Item super generalibus, etc.

XVII. Raemondus Bolferii, piscator, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 60 annorum et plus...

... Dixit quod bene sunt 25 anni et plus quod ipse qui loquitur, veniens de villa Beate Marie de Mari, volens ire apud Montem Pessulanum, cum quadam barcha cascis onerata, intravit portum Aquarum Mortuarum et ibidem solvit denarium pro libra. Quo soluto ivit apud Latas41 transeundo per gradum de Cauquillosa et, cum rediret per ipsum gradum de Cauquillosa, invenit ibidem fr. Manuelem, tunc custodem portus Aquarum Mortuarum, cum quodam ligno armato, qui compellebat quandam taridam mercatorum Cathalanorum oneratam becunis, pellibus, zuccura et aliis mercibus, ire apud Aquas Mortuas ad solvendum denarium pro libra, et eam illuc duxit, prout ipse testis audivit.

Req. qualiter scit quod esset mercatorum Cathalanorum, dixit quia eos vidit in habitu Cathalano, loquentes lingua cathalana.

Item dixit se vidisse pluries et diversis temporibus quod quando aliquod velum transibat per mare in vista Aquarum Mortuarum, veniret ab occidente vel ab oriente42, incontinenti custos dicti portus cum barcha armata compellebat illos [fol. 36] transeuntes ingredi dictum portum et solvere denarium pro libra.

Item dixit se vidisse, bene sunt 20 anni et plus, tam mercatores Cathalanos quam alios cum magnis navibus, taridis et galeis, venire sponte ad portum Aquarum Mortuarum, et ibidem merces suas exonerare et solvere denarium pro libra. Que merces tunc temporis portabantur cum quadrigis ad locum dictum Repentinel, et ibi in aqua ponebantur. Nescit tamen si compellebantur exonerare et ita portare vel non.

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, quoniam tunc temporis guerra non erat.

... Cf. XVI.

... Dixit esse famam in Aquis Mortuis et per totam Provinciam de contentis in art. predictis, aliter dixit se nescire. Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

Item requisitus si mercatores Cathalani obtinerent vel succumberent in hac causa, si in hoc haberet commodum, dixit quod non.

Req. quam partem mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item req. si doctus vel instructus, gratia, odio vel timore, prece, precio fert suum testimonium, dixit quod non.

XVIII. Guillelmus Bernardi, piscator, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari (etc. cf. XVII), etatis, ut dicit, 40 annorum vel circa ...

... Dixit quod bene sunt 22 anni vel circa quod ipse ... piscabat in maribus Aquarum Mortuarum, et dixit quod quando aliquod navigium magnum vel parvum veniret ab occidente vel ab oriente, esset Cathalanorum vel Provincialium, transibat per mare in vista Aquarum Mortuarum, incontinenti custos dicti portus armabat lignum domini regis et ibat obviam illis transeuntibus, et compellebat eos venire ad dictum portum et solvere ibidem denarium pro libra. Et hoc dixit se audisse pluries et diversis temporibus, tam de Cathalanis quam de aliis quorum nomina dixit se ignorare. Dixit tamen nunquam vidisse aliquem de dictis gradibus adduci ad dictum portum.

Item dixit se vidisse et audisse tunc temporis quod tam mercatores Cathalani quam alii aplicabant ad dictum portum et ibidem merces suas exonerabant et ad locum dictum Repetinel cum quadrigis et summeriis dictas merces portari faciebant, et ex inde portabantur per aquam apud Latas. Nescit tamen si ad hoc compellebantur vel non. Req. si illi quos videbat compelli in mari compellebantur dum erant in portu exonerare, dixit quod non, quod ipse sciat, quoniam aliqui, soluto denario pro libra, per mare sine exonerando recedebant et aliqui exonerabant.

Req. si compulsiones predicte fiebant ratione guerre ... cf. XVIII.

[fol. 36 vo] cf. XVI.

... Nescivit deponere de fama.

Item super generalibus etc.

Deinde, anno quo supra, et IIIIo non. jan., predictus procurator regius produxit in testes Guillelmum Borrellii, Bertrandum Seguini, Bertrandum Bonosium, Raemondum Bonifacii, Martinum Petavi, Raemondum Augerii, Petrum Guillelmi, Raemondum Figuiera et Ferrerium de Bono Anno qui juraverant in presencia dicti consulis ad sancta Dei euvangelia dicere veritatem.

XIX. Petrus Guillelmi, bucinator, oriundus de Druella prope Alestum, olim habitator Aquarum Mortuarum, nunc habitator Montispessulani, etatis, ut dicit, 40 annorum et plus ...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 20 anni, et, ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus quod, quocienscunque aliqua navigia, velis levatos, venirent ab oriente vel ab occidente, transibant per vistam Aquarum in mari, incontinenti custos portus Aquarum Mortuarum, cum barcha armata, vexillo regio desuper, sequebatur eos, et parum post videbat quod dictus custos adducebat interdum unam barcham, interdum duas, interdum tres, et interdum alia navigia ; nescit tamen quorum erant, et exonerabant in dicto portu dictas merces quas portabant.

Item dixit se tunc temporis vidisse tam mercatores Cathalanos quam alios ad dictum portum sponte aplicare cum suis galeis, navibus et tharidis et ibidem merces suas exonerabant et portare faciebant cum quadrigis ad Repetinel, et exinde portabantur per aquam apud Latas, nescit tamen si compellebantur ipsi vel alii exonerare merces suas, et sic eas facere portari ad dictum locum.

Item dixit quod, bene sunt 12 anni, quod Roquinus tunc custos portus Aquarum Mortuarum, cum quadam barcha armata, ivit ad gradum de Cauquillosa ad videndum si aliquis aplicasset ibidem qui non venisset apud Aquas Mortuas, et dixit ipsum qui loquitur in dicta barcha una cum quibusdam aliis in dicto gradu quandam barcham Cathalanorum, quorum nomina dixit se ignorare, et ipsam fecerunt ire ad Aquas Mortuas.

Req. quas merces portabat, dixit quod ficus, racemos funes et alias merces.

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo pro jure dicti portus solvendo.

Dixit eciam se alias vidisse ipsam barcham domini regis armatam redire de dictis gradibus portantem vela barcharum quas dicebat se invenisse in gradibus predictis et audivit dici quod multi fuerunt compulsi ire de dictis gradibus [fol. 37] ad dictum portum, quorum nomina dixit se nescire.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur. Req. qualiter scit, dixit quia tempore fortune, non est aliquis locus in mari in senescallia Bellicadri ubi aliquis navigans cum magnis navigiis se salvare possit nisi in ipso portu, et de die magnam securitatem accipiunt navigantes videndo turrim Aquarum Mortuarum, et de nocte majorem, videndo lumen ardens supra ipsam.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia ad hoc et propter hoc erant constituti custodes in dicto portu.

... Dixit se nunquam vidisse ante dictam guerram, nec post, fieri mercatoribus Cathalanis novitates vel gravamina plus quam mercatoribus Provincialibus et aliis, immo per eundem modum eos tractare vidit.

... Dixit esse famam de contentis in dictis art., videlicet de hiis de quibus deposuit, in Aquis Mortuis, et in Montepessulano et in pluribus aliis locis. Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes vulgariter dicunt.

Item super generalibus etc.

XX. Guillelmus Borrelli, olim piscator, nunc laborator, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa ...

Dixit quod bene sunt 28 anni quod ipse piscabat in aquis abbatie Psalmodiensis, in fronteria portus Aquarum Mortuarum et eas tenuit tunc continue per septem annos et plus, et dixit se vidisse quod per illud tempus quod tam mercatores Cathalani quam alii cum suis navibus, taridis ac galeis ac aliis navigiis sponte aplicabant ad dictum portum, et merces suas ibidem exonerabant, et solvebant denarium pro libra. Et illi qui merces suas volebant portare apud Montempessulanum eas portari faciebant cum quadrigis ad locum dictum Repetinel et exinde portabantur per aquam apud Latas, nescit tamen si compellebantur exonerare vel non.

Item dixit se vidisse per illud tempus quod aliquod navigium, cujuscunque est et undecunque veniret, transibat per mare in vista Aquarum Mortuarum, quod non aplicaret ad dictum portum, incontinenti Jacobus Estout et fr. Manuel, qui custodes fuerunt dicti portus, armabant lignum vel barcham et sequebantur eos ; et faciebant reverti ad dictum portum, et merces quas portabant exonerari faciebant.

Req. qualiter scit quod eos compellerent ad exonerandum, dixit quia nullum illorum redire cum mercibus videbat.

Req. de nominibus illorum quos ita compelli vidit, dixit se non recordari.

Req. si unquam aliquem extragi vidit de dictis gradibus et apud Aquas Mortuas duci, dixit quod non.

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre [fol. 37 vo] dixit quod non, nec tunc temporis erat guerra.

Aliter super dicto art. dixit se nescire quia bene sunt 15 anni quod ipse non frequentavit mare, ut dicit.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia nescit aliquem locum in mari in senescallia Bellicadri ubi aliquis navigans per fortunam maris se salvare possit, nisi in ipso portu.

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit, quia nunquam per illa maria navigavit. Dixit tamen quod lumen ardens de nocte supra turrim Aquarum Mortuarum magnam securitatem prestat omnibus aplicantibus per mare de nocte ad senescalliam Bellicadri.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera. Et ideo dixit se credere quia audivit dici quod dicti custodes plura navigia de dictis gradibus apud Aquas Mortuas venire fecerunt.

... Dixit se nunquam vidisse fieri novitatem vel gravamen mercatoribus plus quam aliis.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in villa Beate Marie de Mari et in Aquis Mortuis et in pluribus aliis locis...

Req. quid est fama, dixit quod illud quod communiter dicitur a gentibus...

XXI. Bertrandus Seguini, salnerius et piscator, oriundus et habitator Beate Marie de Mari, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... cf. XX, salvo quod nunquam vidit aliquem compelli ad exonerandum nec scit si aliquis exonerare compellebatur.

cf. XX.

XXII. Raemondus Bonifacii, piscator et salnerius, olimque marinarius, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 28 anni et plus, quod tam Cathalani quam Provinciales quam alii mercatores aplicabant et aplicare consueverant cum omnibus galeis et aliis navigiis ad portum Aquarum Mortuarum, et ibidem merces suas exonerabant et denarium pro libra solvebant, et illi qui merces suas ad Montempessulanum portare volebant (cf. XX). Et hec erat antequam robina esset facta, et modo, et a tempore citra, quod dicta robina fuit facta, dicte merces portantur per robinam apud Latas.

Req. si ad hoc compellebantur, dixit quod sic illi qui nolebant sponte descargare et dixit [fol. 38] quod aliquos vidit compelli ad exonerandum, quorum nomina dixit se ignorare, quorum aliqui erant Cathalani, et dixit quod bene sunt 25 anni quod illos vidit compelli ad exonerandum.

Item dixit se vidisse tunc temporis et pluries ab illo tempore citra quod, quando aliqua navigia undecunque venirent et quoruncunque esset et quascunque merces portarent, transibant per mare in vista Aquarum Mortuarum, que non aplicarent ad dictum portum, incontinenti custodes dicti portus qui pro tempore fuerunt armabant lignum vel barcham et eos sequebantur et reversi faciebant ad dictum portum et eos compellebant exonerare, saltem eos qui volebant ire dictos gradus pro eundo apud Montempessulanum. Et plures dixit se vidisse compelli, quorum nomina dixit se ignorare.

Req. si unquam vidit aliquem compelli venire de dictis gradibus ad dictum portum, dixit quod non, nisi unam taridam, bene sunt 23 anni, que erat in plagia maris ante gradum de Cauquillosa, seu de Montepessulano que erat, prout credit, mercatorum Cathalanorum, et erat onerata ficubus et aliis mercibus...

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre aut ratione denarii pro libra, dixit quod ratione denarii pro libra, nec tunc temporis erat guerra.

cf. XX.

XXIII. Bertrandus Bonosii, piscator, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari (cf. XXII) ...

... cf. XXII, salvo quod non deposuit de tempore, nisi 23 annorum et quod dixit se nescire si aliquis fuit unquam fuit (sic) compulsus exonerare, et salvo quod nunquam vidit aliquem compelli ire de dictis gradibus apud Aquas Mortuas.

Cf. XX.

XXIIII. Martinus Petavi, olim piscator, nunc laborator, oriundus (cf. XXII), etatis, ut dicit, 40 annorum et plus...

... Cf. XXII ... salvo quod deposuit se vidisse predicta bene sunt 26 vel 27 anni.

... cf. XXII ... Dixit quod veniens de partibus Cathalonie aplicare potest ad aliquem dictorum graduum de die quin videat turrim Aquarum Mortuarum si eam aspicere velit, nec de nocte quin videat lumen ardens supra ipsam turrim et quin ipsum lumen sit illi aplicanti necessarium in aplicando.

Req. qualiter scit, dixit quia ipse piscavit sepe in mari prope dictos gradus et semper de die, quando volebat, videbat dictam turrim et de nocte videbat dictum lumen.

XXV. Raemondus Augerii, olim piscator, nunc laborator, oriundus (cf. XXII) etatis, ut dicit, 58 annorum vel circa.

... nichil scire nisi hoc quod dixit se vidisse et audisse a tempore imposicionis dicti denarii pro libra in dicto portu, bene sunt 30 anni, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod tam mercatores Cathalani quam alii indifferenter applicabant ad dictum portum Aquarum Mortuarum et solvebant denarium pro libra, et ibidem merces suas exonerabant ... (cf. XX → apud Latas).

Req. si ad hoc compellebantur, dixit se nescire.

Req. si unquam aliquem vidit adduci de dictis gradibus apud Aquas Mortuas, dixit quod non, sed bene audivit dici quod plures fuerunt adducti per custodes dicti portus.

Item dixit se vidisse pluries quod barcha armata domini regis Francie, in dicto portus existens, exiebat in mari obviam illis quod videbat transire per mare in vista Aquarum Mortuarum, sed nunquem vidit quod aliquem adduceret ad ipsum portum...

XXVI. Raemondus Figuiera, caupelerius, oriundus de Tarascone, habitator Arelatis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 60 annorum vel circa ...

... Dixit se vidisse a tempore impositionis dicti denarii, bene sunt 25 anni, quod tam mercatores Catalani quam alii indifferenter aplicabant cum suis navigiis et mercibus ad dictum portum Aquarum Mortuarum ... (cf. XXII). Nescit tamen si hoc faciebant compulsi vel non et dixit eorum nomina se ignorare.

Item dixit se vidisse tunc temporis et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod barcha seu lignum armatum erat in dicto [fol. 39] portu, et quando aliqua navigia transiverant per vistam Aquarum Mortuarum, que non aplicarent ad dictum portum, barcha vel lignum armatum ibat eis obviam et eos compellebat venire ad dictum portum et ibidem solvere denarium pro libra. Quo soluto, ibant ubi volebant, nisi essent aliqui qui vellent ire ad dictos gradus, qui exonerare compellebantur et merces suas portari faciebant ad dictum locum, prout supra dixit, de quorum nominibus dixit se non recordari.

Req. unde erant, dixit quod aliqui erant de Massilia, et aliqui de Cathalonia.

Req. si unquam aliquem compelli vidit venire de aliquo dictorum graduum apud Aquas Mortuas, dixit quod sic, bene 30 et plus, per diversa intervalla, tam Cathalanos quam Provinciales, a 25 annis citra usque ad 14 annos proxime preteritos, quo tempore fuit obmissum lapides apportari ad modulum Aquarum Mortuarum.

Req. de nominibus illorum quos ita compelli vidit, dixit quod Bertrandum Juvenis, Bartholomeum Nas de Vaca et Arnaudum, ejus fratrem, de Massilia. De nominibus Cathalanorum dixit se nichil scire.

Req. si predicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione redibencie dicti portus.

... Dixit quod dictus portus est multum necessarius et utilis omnibus aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri, nec est alius locus in mari in tota senescallis predicta ubi navigantes se salvare possent nisi in ipso portu...

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia ipse fuit in mari a parte Cathalonie ultra gradus de Vico et de Cauquillosa, veniendo ad senescalliam Bellicadri, et semper videbat, tempore claro, de die turrim Aquarum Mortuarum et de nocte lumen ardens supra ipsam et magnam securitatem de predictis accipiebant et accipiunt alii navigantes.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia custodes propter hoc fuerunt positi in dicto portu Aquarum Mortuarum, ut dicebatur, ad custodiendum ne aliquis post imposicionem dicit denarii aplicaret ad dictos gradus seu alibi nisi ad portum Aquarum Mortuarum.

... Dixit se nunquam vidisse ante dictam guerram vel post aliquam novitatem vel gravamen fieri mercatoribus Cathalanis plus quam aliis, immo uniformiter tractabantur.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Arelatam et in villa Beate Marie de Mari et in Aquis Mortuis et in pluribus aliis locis...

Item super generalibus etc.

XXVII. Ferrerius de Bono Anno, piscator et marinarius, oriundus et habitator Arelatis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 60 annorum ...

... Cf. XXVI, salvo quod dixit se predicta non vidisse nisi a 24 annis citra, et salvo quod non vidit aliquem compelli venire de dictis gradibus apud Aquas Mortuas nisi quandam barcham mercatorum Cathalanorum oneratam cabaciis, funibus, peca et ficubus, quam compulit ire apud Aquas Mortuas Jacobus Estout, tunc custos dicti portus, bene sunt 22 anni.

Req. qualiter scit quod esset Cathalanorum, dixit quod lingua cathalana loquebantur et dicebant se esse de Barsilona. Nomina quorum dixit se ignorare.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia tempore fortune maris non est aliquis locus in mari in senescallia Bellicadri ubi quis navigans bono modo nisi in ipso portu, et dixit via[m] esse utiliorem et securiorem, tempore fortune maris, venire ad dictum portum quam ad aliquem graduum predictorum.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia per illa maria navigavit, et, quando navigantes appropinquant senescalliam de die, vident turrim Aquarum Mortuarum, et de nocte lumen ardens supra eam, quod dat magnam securitatem predictis navigantibus, ut dicit.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit Massilie, Arelate, in Aquis Mortuis, in Montepessulano et in pluribus aliis locis. Req. quid est fama, dixit quod illud quod communiter dicitur a gentibus...

Deinde, anno quo supra, et tertio nonas jan., dictus procurator regius produxit in testes Bertrandum Roberti ; Guillelmum Duranti de Avignione, Nicolaum de Albarone, Matam de Bellicadro, Petrum Guerre, Bertrandum Baudrici de Bellicadro, Guillelmum Lombardi, Obertinum Garberii et Bone Incontre Espaserii qui juraverunt in presentia dicti consulis ad sancta Dei evangelia dicere veritatem.

XXVIII. Bertrandus Roberti, caupolerius, oriundus et habitator de Avinione, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dixit, 40 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 20 anni et plus, quod omnes mercatores volentes venire ad senescalliam Bellicadri per mare, tam Cathalani quam alii, venirent ab occidente vel ab oriente cum suis navibus [fol. 40] galeis, taridis et aliis navigiis, aplicabant ad portum Aquarum Mortuarum et ibidem suas merces exonerabant et de ipsis denarium pro libra solvebant et illi qui suas merces portare volebant apud Montempessulanum... (cf. XXII) nec permittebatur quod suas merces portari facerent per mare ad dictos gradus et predicta dixit se vidisse tunc per 3 vel 4 annos usque ad 17 annos proxime preteritos, pluries et diversis temporibus.

Item dixit se vidisse per dictum tempus quod in dicto portu erat barcha vel lignum armatum continue pro domino rege Francie, et quando videbatur velum in mari, veniens ab occidente vel ab oriente, incontinenti dicta barcha vel lignum ibat sibi obviam, et, nisi gratis vellent venire ad dictum portum, custos dicti portus, qui dictam barcham vel lignum ducebat, compellebat eum venire ad dictum portum, et ibidem exonerare merces suas et solvere denarium pro libra et per illum modum dixit se vidisse bene 5 vel 6 compelli, quorum nomina dixit se ignorare.

Dixit tamen quod illi qui veniebant ab occidente et volebant facere suum viagium apud Massiliam vel Januam per alias partes orientis non compellebantur exonerare, sed solummodo solvere denarium pro libra, illi vero qui veniebant ab oriente et volebant ire apud Montempessulanum compellebantur exonerare et solvere denarium pro libra et suas merces portare, prout supra dixit.

Req. si unquam aliquem vidit compelli venire de dictis gradibus apud Aquas Mortuas, dixit quod non, nisi unam magnam barcham mercatorum Cathalanorum, oneratam coriis, racemis et pluribus aliis mercibus, quam fr. Manuel, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, compulit ire apud Aquas Mortuas, bene sunt 20 anni.

Req. qualiter scit quod esset Cathalanorum, dixit quia ipsos Cathalanos vidit et loqui audivit linguam cathalanam.

Req. qua de causa fiebant compulsiones predicte, dixit quod ratione denarii pro libra.

... Dixit quod dictus portus est multum necessarius et utilis omnibus aplicare volentibus ad senescalliam Bellicadri per mare, et potissime tempore fortune, quia non est alius locus in dicta senescallia ubi quis se salvare possit tempore fortune, nisi in ipso portu...

... Cf. XXVII.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Avinione et in Aquis Mortuis in Montepessulano et in pluribus aliis locis. Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

[fol. 40 vo] XXIX. Guillelmus Duranti, caupolerius, oriundus et habitator Avinionis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum ...

... Cf. XXVIII, salvo quod deposuit de tempore 24 annorum usque ad 16 annos proxime preteritos et quod dixit se nescire si aliquis compellebatur ad exonerandum, et quod non vidit barcham de qua testis proximus deposuit, compelli ire apud Aquas Mortuas, sed bene vidit, bene sunt 20 anni et plus, quandam taridam mercatorum Cathalanorum, que erat in plagia maris ante gradum de Cauquillosa, compelli per fr. Manuelem, tunc custodem dicti portus, ire apud Aquas Mortuas.

Req. qualiter scit quod esset Cathalani, dixit quia in habitu cathalano incedebant et lingam cathalanam loquebantur.

Dixit etiam quod ipse ... fuit bis compulsus, cum veniret de gradu de Cauquillosa, ubi oneraverat suum caupulum de sale et iret versus Avinionem, ire apud Aquas Mortuas et ibidem solvere denarium pro libra, bene sunt 22 anni.

... Dixit se nichil scire nisi quod credit quod dictus portus sit bonus et utilis omnibus aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri.

... Cf. XXVII.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Avinionem et in pluribus aliis locis.

Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

XXX. Nicolaus de Albarone, olim marinarius, nunc laborator, oriundus de Janua, habitator de Albarone, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 60 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 30 anni vel circa, usque ad 20 annos proxime preteritos, quod cum mercatores [tam] Cathalani quam Provinciales quam alii aliarum terrarum aplicabant cum suis navibus, taridis, galeis et aliis navigiis cum suis mercibus indifferenter et indistincte ad portum Aquarum Mortuarum et ibidem suas merces exonerabant et denarium pro libra solvebant et illi qui suas merces portare volebant apud Montempessulanum ... (cf. XXII), et tunc temporis non erat robina facta. Nescit tamen si hoc faciebant compulsi vel non, tamen gentes domini regis non permittebant quod alique merces de dicto portu portarentur per mare ad aliquem gradum, immo opportebat quod portarentur modo quo supra deposuit.

Item dixit se vidisse per illud tempus quod Jacobus Estout et fr. Manuel, qui tunc temporis fuerunt custodes dicti portus, quando videbant a parte [fol. 41] occidentis vel orientis aliqua navigia in mari, incontinenti ibant eis obviam et eos compellebant ad dictum portum venire, et aliqui exonerabant et aliqui non.

Req. quos ita compelli vidit, dixit quod Provinciales et Cathalanos quorum nomina dixit se ignorare.

Item dixit se vidisse per illud tempus quod dicti custodes quinquies vel sexcies extraserunt barchas et alia navigia, tam Cathalanorum quam Provincialium, de gradu de Cauquillosa, et eos compellebant ire apud Aquas Mortuas...

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libro, et ad hoc ut non fieret portus in aliquo loco senescallie Bellicadri, nisi in dicto portu Aquarum Mortuarum.

... Dixit ... verum ... Req. qualiter scit, dixit quia in tota senescallia Bellicadri non est alius locus in mari ubi navigantes se salvare possent nisi in ipso portu, et tempore fortune habent necessario refugere ad ipsum portum omnes aplicantes per mare ad dictam senescalliam.

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

... Cf. XXIX.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in villa Aquarum Mortuarum... Req. quid est fama, dixit quod illud quod publice dicitur.

XXXI. Matan de Bellicadro, mercator, oriundus ville Beate Marie de Mari, terre domini regis Sicilie, habitator Bellicadri, homo domini regis Francie, etatis, ut dicit, 40 annorum et plus ...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 20 anni, quod omnes mercatores, tam Cathalani quam Provinciales quam aliarum terrarum, aplicabant et aplicare consueverunt ad portum Aquarum Mortuarum et ibidem merces suas exonerabant et denarium pro libra solvebant et, antequam robina Aquarum Mortuarum esset facta, illi qui [...] Montempessulanum (cf. XXII). Nescit tamen si hoc faciebant compulsi vel non, nec si eis prohibebatur merces suas portare per mare ad aliquem dictorum graduum.

Item dixit se vidisse et audisse, bene sunt 15 anni, per duas vel tres vices, quod custos dicti portus cum barcha armata, dum videbat aliqua navigia in mari, ibat illuc et ea compellebat venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra. Non vidit tamen quod exonerare compellerentur nec scit quorum erant nec quas merces portabant.

Item dixit se vidisse, bene sunt 12 anni, quod Requinus, tunc custos dicti portus, [fol. 41 vo] compulit quandam barcham quam invenit in gradu de Cauquillosa ire apud Aquas Mortuas, sed nescit cujus erat dicta barcha, nec quas merces portabat...

Req. si dicte compulsiones .... Cf. supra.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur. Req. qualiter scit, dixit quia in tota senescallia Bellicadri non est aliquis locus ubi per fortunam maris navigantes aplicantes ad dictam senescalliam se salvare possent nisi in ipso portu, et quia ipse navigavit per mare, veniendo de partibus Cathalonie ad dictam senescalliam, et cum erat ultra gradum de Vico, qui est magis remotus ab Aquis Mortuis quam aliquis alius gradus dicte senescallie, videbat de die turrim Aquarum Mortuarum et de nocte lumen ardens super ipsam.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia custodes dicti portus ad hoc erant constituti, videlicet ad custodiendum ne quis ibidem aplicaret, et si aplicasset, quod eum facerent venire apud Aquas Mortuas.

... Dixit se nunquam vidisse aliquam novitatem vel gravamen fieri mercatoribus Cathalanis plus quam aliis.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit Massilie, in Montepessulano, in Aquis Mortuis et in pluribus aliis locis ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod auditur dici a gentibus ...

XXXII. Petrus Guerra, mercator, oriundus de Caslario, habitator Bellicadri, homo domini regis Francie, etatis, ut dicit, 40 annorum vel circa ...

... Cf. XXXI ..., salvo quod non vidit per barcham armatam readduci ad dictum portum de mari nisi quandam barcham Massiliensium quorum nomina dixit se ignorare, bene sunt 20 anni, vel circa. Et eodem anno vidit quandam barcham mercatorum Cathalanorum compelli per custodem dicti portus ire apud Aquas Mortuas ad solvendum denarium pro libra, quorum Cathalonorum nomina dixit se ignorare. Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia lingam cathalanam loquebantur et in habitu cathalano incedebant. Que barcha portabat ficus, pegam, et alias diversas merces.

[fol. 43] XXXII. Bertrandus Baudrici, caupolerius, olim piscator, oriundus ville Beate Marie de Mari, habitator Bellicadri, homo domini regis Francie, etatis, ut dicit, 46 annorum ...

... Cf. XXXI, salvo quod deposuit de tempore 23 annorum et quod nullam compulsionem fieri vidit, nisi de quadam barcha mercatorum Cathalanorum quam vidit, bene sunt 22 anni vel circa, compelli per Jacobum Estout, tunc custodem portus Aquarum Mortuarum, prout sibi videtur, ire de gradu de Cauquillosa apud Aquas Mortuas, nonobstante quod dicta barcha jam inceperat exonerare merces quas portabat in dicto gradu, immo oportuit quod reoneraret et apud Aquas Mortuas iret ad solvendum denarium pro libra. Nescit tamen quid postea fecit et multum tunc conquerebantur Cathalani qui erant in dicta barcha, dicentes quod nunquam alias fuerat factum.

Audivit tamen dici quod multi alii, tam Cathalani quam Provinciales, fuerunt compulsi et de mari et de dictis gradibus venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia non est alius portus in senescallia Bellicadri nec alius locus in mari in ipsa senescallia ubi aplicantes per mare ad ipsam senescalliam tempore fortune maris se salvare possent nisi in ipso portu.

... Dixit se nichil scire plus quam supradixit.

... Cf. XXXI.

... Dixit se nichil scire de fama.

XXXIV. Guillelmus Lombardi, mercator, oriundus de Ast in Lombardia, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 40 annorum ...

... Dixit quod ipse fuit habitator Aquarum Mortuarum bene sunt 20 anni, et dixit quod illo tempore tam mercatores Cathalani quam Provinciales quam ceteri aliarum terrarum ad dictum portum indifferenter cum suis navibus, galeis, tharidis et aliis navigiis aplicabant et ibidem merces suas exonerabant, et plures eorum suas merces cum quadrigis portari faciebant ad Repetinel et exinde per aquam portabantur apud Latas. Nescit tamen si hoc faciebant compulsi vel non.

Req. si permittebatur alicui de dicto portu merces suas portari facere per mare ad aliquem dictorum graduum, dixit se nescire.

Item dixit quod tunc temporis et ab illo tempore citra erat barcha armata vel lignum armatum pro domino rege in dicto portu, et quam cito videbat aliquod navi-[fol. 42 vo]-gium in mari et illud sequebatur et faciebat venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra. Quo soluto poterat ire ubi volebat sine exonerando, ut sibi videtur, et plures vidit ita compelli, tam Cathalanos quam Provinciales, quorum nomina dixit se ignorare.

Item dixit quod tunc temporis erat satis prope de Latis quidem gradus vocatus gradus de Latis ubi interdum plures barche mercatorum Cathalanorum aplicabant et incontinenti, cum custos portus Aquarum Mortuarum hoc sciebat, illuc cum barca armata ibat, et faciebat eos venire apud Aquas Mortuas et solvere denarium pro libra. Non recordatur tamen utrum compellebantur exonerare vel non.

Dixit eciam quod semel venit quedam magna barcha mercatorum Cathalanorum ad ipsum gradum et venit custos dicti portus Aquarum Mortuarum ad ipsum gradum ad compellendum eam ire apud Aquas Mortuas, et, cum vigeret fortuna maris, ita quod tunc apud Aquas Mortuas ire non posset, mercatores ipsius barche conduxerunt tres caupulos qui merces ipsius barche apud Aquas Mortuas, de mandato dicti custodis, adduxerunt per stagnum et robinam, bene sunt 18 anni et plus, et de ipsis denarium pro libra solverunt. Nescit tamen quid postmodum de dictis mercibus factum fuit...

... Dixit quod dictus portus est mullum utilis etc. (cf. XXXI) et quod omnes aplicantes ad dictam senescalliam per mare magnam securitatem accipiunt de nocte sub claritate luminis ardentis in dicto portu. Dixit etiam se audivisse dici quod quidam vocatus Bernardus Cathalani de Montepessulano, factus burgensis tunc Aquarum Mortuarum de mandato domini Bucucii, tunc vicarii dicti loci, obstruxit dictum gradum de Latis ibidem ligna cujusdam sui mansi seu grangie prohiciendo, et hoc ideo factum fuit ut Cathalani nec alii ibidem aplicare possent, immo veniunt ad dictum portum Aquarum Mortuarum. Audivit tamen similiter dici quod dictus gradus postea per fortunam maris fuit apertus.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, quoniam ideo fuerunt, ut dicitur, custodes in dicto portu constituti ad custodiendum ne aliquis aplicaret alibi infra dictam senescalliam quin in ipso portu.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia semper videtur per eundam [sic] modum tractari Cathalanos per quem tractabantur Provinciales.

... Dixit esse famam in Aquis Mortuis de hiis de quibus deposuit, aliter super dicto art. dixit se nescire. Req. quid est fama, dixit quod illud quod a gentibus dicitur.

Item super generalibus interrog. ... dixit idem quod testes precedentes, salvo quo dixit quod si mercatoribus Cathalanis licet alibi aplicare quam ad portum Aquarum Mortuarum, tota villa Aquarum Mortuarum inde minus valeat.

[fol. 43] Post que, anno quo supra, et II nonas januarii, dictus procurator regius produxit in testes Nicolaum Prioris, Guillelmum Asalguerii, Raemondum Moliech, Pascalinum Nogayroli, Jacobum Gerbini et Nicolosum Sonce et fr. Petrum Pellicerii laicum, ordinis Fratrum Minorum, qui juraverunt ad sancta Dei evangelia in presencia dicti consulis dicere veritatem.

XXXV. Obertinus Garberii, caupolerius, natione Januensi, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 32 annorum ...

... Dixit se recordari quod bene sunt 16 anni et plus quod Nicoleta Prioris erat custos portus Aquarum Mortuarum et post eum fuit Requinus custos, bene sunt 12 anni, usque ad 5 annos proxime preteritos, vel circa, quod dictus Roquinus decessit, et dixit quod, tempore ipsorum custodum de quo deposuit, ipsi sepe armabant lignum vel barcham et semper, vel pro majori parte, ipse qui loquitur ibat cum eis per mare et ad dictos gradus de Vico et de Cauquillosa, et quando inveniebant aliqua navigia cum mercibus in aliquo dictorum graduum, essent Cathalanorum vel aliorum quoruncunque, ea compellebant ire apud Aquas Mortuas, et ibidem exonerare merces suas et de ipsis solvere denarium pro libra. Et dixit pluries se ita vidisse compelli, diversis temporibus et intervallis, tam Cathalanos quam alios quorum nomina dixit se ignorare. Dixit etiam quod bene sunt 10 anni quod ipse fuit cum dicto Requino ad gradum de Vico et ibidem invenerunt in plagia maris ante ipsum gradum quandam terridam mercatorum Cathalanorum oneratam coriis, cera et aliis mercibus, quam compulerunt venire apud Aquas Mortuas et ibidem exonerare dictas merces et solvere de ipsis denarium pro libra. Nomina quorum Cathalanorum dixit se ignorare.

Req. qualiter scit quod esset Cathalani, dixit quod lingam cathalanam loquebantur et se Cathalanos dicebant.

Item dixit quod illi quos inveniebant in mari qui ibant versus Massiliam vel Januam compellebant venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra. Et postmodum sine exonerando abire permitebant, sed omnes alios volentes merces suas portare apud Montempessulanum compellebant exonerare in Aquis Mortuis, et hoc ideo faciebant quia nolebant quod fieret portus in aliquo loco senescallie Bellicadri nisi in portu Aquarum Mortuarum nec permittebant quod aliquis merces suas portant (sic) per mare de dicto portu ad aliquem graduum predictorum. Dixit etiam se vidisse a principio, quando venit apud Aquas Mortuas, quod omnes mercatores indifferenter, tam Cathalani quam alii, aplicabant cum suis navigiis et mercibus ad dictum portum, et ibidem suas merces exonerabant et denarium pro libra solvebant, et eas portari faciebant aliqui per terram cum quadrigis ad Repetinel et exinde per aquam portabantur apud Latas...

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libra.

[fol. 43 vo]Cf. XXXIV. Et plus quod dixit quod securior via et utilior, tempore fortune maris, est venire de Cap de Crois ad dictum portum quam ad aliquem dictorum graduum, nec posset tempore fortune aliquis aplicare ad ipsos gradus quin esset in maximo43 periculo naufragii...

XXXVI. Bonencontre Espaserii, ensium et armorum furbitor, oriundus castri de Rico, terre Marguesii de Malaspina, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 40 annorum et amplius ...

... Cf. XXXIV, salvo quod deposuit se vidisse predicta bene sunt 22 anni et plus, et quod nichil vidit vel scivit de illa tarida cujus merces cum caupulis dictus Guillelmus dixit fuisse adductas apud Aquas Mortuas.

... Cf. XXXIV.

XXXVII. Guillelmus Asalguerii, piscator, olim marinarius, oriundus de Lunello, nunc habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 60 annorum vel circa...

... Dixit quod bene sunt 23 anni quod ipse ... operabatur et erat manuperarius in opere moduli portus Aquarum Mortuarum, et tunc temporis quidam vocatus fr. Manuel erat custos ipsius portus. Et, quadam die, idem custos cum barcha armata venit ad dictum opus, dicens ipsi qui loquitur et aliquibus aliis quod irent secum, et iverunt cum eo in dicta barcha, bene usque ad 28 homines, ad gradum de Latis ubi invenerunt duas barchas mercatorum Cathalanorum oneratas ficubus et funibus et aliis mercibus et eas compulerunt ire apud Aquas Mortuas, et ibidem solvere denarium pro libra, et dictus fr. Manuel eas descargari fecit et merces poni in botiga Petri de Attrabato. Plures non vidit compelli de dictis gradibus ire apud Aquas Mortuas, ut dixit, sed bene dixit se vidisse et audisse pluries et diversis temporibus, antequam esset habitator Aquarum Mortuarum, et post, quod in dicto portu erat barcha vel lignum armatum, et, cum aliquod navigium, quodcunque esset, cujuscunque esset, undecunque veniret, transibat per mare in vista Aquarum Mortuarum, incontinenti dicta barcha aut lignum ibat eis obviam et eas faciebat venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra. Non recordatur tamen si compellebantur exonerare.

Req. quantum [fol. 44] est tempus quod ipse est habitator Aquarum Mortuarum, dixit quod sunt circa 18 anni.

Req. de nominibus illorum quos compelli vidit, dixit se non recordari.

Req. qualiter scit quod illi quos vidit compelli de dicto gradu essent Cathalani, dixit quia Cathalanos se asserebant et lingam Cathalanam loquebantur.

Item dixit se vidisse tunc temporis quod tam mercatores Cathalani quam Provinciales quam ceteri aliarum terrarum cum navibus, lignis, galeis et aliis navigiis aplicabant ad dictum portum et merces suas ibidem exonerari faciebant et denarium pro libra solvebant, et alii eorum merces suas cum quadrigis ad Repetinel portari faciebant et exinde per aquam portabantur apud Latas. Nescit tamen si ad hec compellebantur vel non.

Req. si dicte compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, quia tunc guerra non erat, immo fiebant, ut dicebantur, pro jure domini regis et jure sui portus.

... Dixit se nichil scire nisi quod credit quod dictus portus Aquarum Mortuarum sit bonus et utilis omnibus aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quoniam pluries vidit, ut dicit, claritatem luminis ardentis super turrim Aquarum Mortuarum de gradu de Agate qui est satis magis remotus a dicta turri quam aliqui dictorum graduum.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera.

... Dixit quod nunquam vidit ante dictam guerram nec post aliquam novitatem vel gravamen fieri mercatoribus Cathalanis plus quam aliis.

... Nescivit deponere de fama ...

XXXVIII. Raemondus Moliech, olim piscator, nunc laborator, oriundus ville Sancti Juliani, terre Lunelli, habitator interdum dicti loci et interdum Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 60 annorum vel circa...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 24 anni, quod ipse ... fuit, per unam estatem, conducticius cum fr. Manuele, tunc custode portus Aquarum Mortuarum, ad eundum cum ipso et pluribus aliis per mare ad compellendum omnes aplicantes ad dictos gradus et alios qui tunc erant venire apud Aquas Mortuas, et dixit se vidisse in illa estate quod dictus fr. Manuel semel invenit quandam taridam mercatorum Cathalanorum cum mercibus in gradu de Magalona, quam compulit ire apud Aquas Mortuas, et alia vice, per 15 dies post, invenit quandam barcham similiter in ipso gradu, que erat mercatorum Catalanorum, quam similiter compulit ire apud Aquas Mortuas et solvere denarium pro libra. Plures dixit se non vidisse compelli de dictis gradibus ire apud Aquas Mortuas, sed bene vidit postmodum [fol. 44 vo] quod dictus fr. Manuel pluries, diversis intervallis, plures adducebat, quos dicebat se invenisse et cepisse in gradibus predictis.

Req. de nominibus illorum quos compelli vidit, dixit se non recordari.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia ipsimet hoc asserebant.

Req. quas merces portabant, dixit quod ficus, funes, racemos et plures alias merces.

Item dixit se vidisse tunc temporis dictum fr. Manuelem cum barcha armata ire in mari quando videbat aliqua navigia in ipso mari, et ipsa, undecunque venirent, vel ubicunque irent et quoruncunque essent, faciebant venire ad ipsum portum et solvere denarium pro libra. Nescit tamen si exonerare compellebantur vel non.

Dixit etiam quod illo tempore plures mercatores Cathalani, Provinciales et alii aplicabant ad ipsum portum sponte et ibidem suas merces exonerabant et denarium pro libra solvebant et plures eorum dictas merces ad Repentinel cum quadrigis portari faciebant et exinde per aquam apud Latas portabantur ; nescit tamen si ad hoc erant compulsi vel non.

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, quoniam tunc temporis guerra non erat.

... Dixit se nichil scire nisi quod credit quod dictus portus sit bonus, neccessarius et utilis omnibus aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri.

... Cf. XXXVII.

... Dixit esse famam de predictis in Aquis Mortuis et in Lunello. Req. quid est fama, dixit quod illud quod auditur a gentibus...

XXXIX. Jacobus Gerbini, oriundus de Noli in ripparia Janue, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa ...

... Cf. XXXVIII, salvo quod deposuit de 22 vel 23 annis et quod non vidit illam taridam et illam barcham de quibus testis proximus deposuit compelli ire apud Aquas Mortuas, sed bene vidit, bene sunt 16 anni et amplius, tempore quo Jacobus Estout erat custos dicti portus, compelli per ipsum Jacobum duas barchas mercatorum Cathalanorum quorum nomina dixit se ignorare, oneratas coriis, ficubus, racemis et aliis mercibus, ire de gradu de Cauquillosa apud Aquas Mortuas et ibidem solvere denarium pro libra.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia ipsimet hoc dicebant et in habitu cathalano incedebant.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia tempore fortune non est alius locus in mari ubi quis se salvare possit nisi in ipso portu et quia per mare veniendo de partibus [fol. 45] Cathalonie frequenter navigavit et magis a longe quam sit gradus de Vico a portu Aquarum Mortuarum videbat de die turrim Aquarum Mortuarum et de nocte lumen ardens super eam et magnam securitatem inde accipiebat.

Cf. XXXVII.

... Dixit esse famam in Massilia et in Narbona et in Aquis Mortuis ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod dicitur a gentibus...

XL. Fr. Petrus Pellicerii, laicus, ordinis Fratrum Minorum conventus de Lunello, oriundus castri de Gordon, dyocesis Caturcensis, etatis, ut dicit, 30 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 6 anni et plus, quod mercatores cathalani et alii plures mercatores aplicabant sponte ad portum Aquarum Mortuarum et ibidem merces suas exonerabant et in botiga Guillelmi de Palantio eas reponebant.

... Dixit se credere contenta in ipso art. esse vera...

... Dixit se nichil scire.

... Dixit se nichil scire. Dixit tamen se bene vidisse Roquinum, qui tunc temporis erat custos dicti portus. Req. quid ibi faciebat dictus custos, dixit se nescire nisi quod credit quod custodiebat dictum portum a violenciis, et ideo dixit se nescire quia non stetit per annum integrum in conventu Fratrum Minorum dicti loci Aquarum Mortuarum.

... Dixit se nunquam vidisse aliquam novitatem vel gravamen fieri mercatoribus Cathalanis plus quam aliis...

XLI. Paschalinus Nogayroli, caupolerius, oriundus et habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 42 annorum ...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 25 anni, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod tam mercatores Cathalani quam Provinciales quam ceteri aliarum terrarum aplicabant et aplicare consueverant sponte cum suis navibus, lignis, galeis et tharidis et mercibus ad dictum portum Aquarum Mortuarum et ibidem exonerabant merces suas et solvebant denarium pro libra, et plures dictorum Cathalanorum poni faciebant merces suas in botiga patris ipsius qui loquitur, nunc sua, videlicet Guillelmus Montanier, Bernardus Montanier, ejus frater, et quidam vocatus Anselmus, et quidam alius vocatus Cordaneit, omnes de Caucolibero, et plures alii, de quorum nominibus dixit se non recordari. Et aliqui eorum et aliorum mercatorum portari faciebant merces suas, antequam robina esset facta, apud Repetinel, et exinde per aquam portabantur apud Latas. Nescit tamen si ad hoc essent compulsi vel non.

Item dixit se vidisse [fol. 45 vo] quod fr. Manuel tunc erat custos dicti portus et tenebat in dicto portu barcham armatam et quotiencunque videbat aliquid navigium in mari ... incontinenti dictus custos illud cum dicta barcha sequebatur et faciebat venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra, et plures, tam Cathalanos quam Provinciales, vidit ita compelli, de quorum nominibus dixit non recordari.

Item dixit se vidisse, bene sunt 15 anni et plus, quod ipse qui loquitur ivit cum Guillelmo de Saone, tunc tenente locum Nicolete Prioris, tunc custodis dicti portus, ad gradum de Cauquillosa, et invenerunt ibidem quandam barcham oneratam vino, judeorum Cathalanorum, et cendeto, et eam fecerunt ire apud Aquas Mortuas et ibidem solvere denarium pro libra.

Req. si fuit compulsa ad exonerandum, dixit quod non.

Item dixit se, illo eodem anno, vidisse quod dictus Guillelmus de Saona adduxit ad dictum portum bene 7 barchas Cathalanorum, quos dicebat se cepisse in gradibus supradictis.

Item dixit quod multe alie barche et alia navigia, tam Cathalanorum quam Provincialium, adducta fuerunt per dictos custodes et alios de dictis gradibus ad dictum portum, de quorum nominibus dixit se non recordari.

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libra.

... Dixit verum esse ut in eis continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia ipse navigavit eundo de redeundo de Cathalonia, et dum rediibat videbat de gradu de Agate turrim Aquarum Mortuarum et de nocte lumen ardens super eam, et quia in tota senescallia Bellicadri non est aliquis locus in mari ubi per fortunam maris aliquis se salvare possit nisi in ipso portu.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ad hoc erat statuta barcha armata in dicto portu, ut dicit.

... Dixit se vidisse ante dictam guerram et post per eundem modum tractari mercatores Cathalanos per quam tractabantur Provinciales et alii mercatores nec eis plus gravaminis inferri vidit quam aliis...

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Aquis Mortuis et credit esse similiter fama de predictis in locis in dicto art. nominatis ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod a pluribus dicitur.

Item req. si haberet commodum si mercatores Cathalani omnino facerent portum in Aquis Mortuis, dixit quod tota villa Aquarum Mortuarum haberet inde commodum et etiam dominus rex.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item req. si doctus vel instructus vel etiam odio vel timore, prece vel pretio fert testimonium, dixit quod non.

Consequenter, anno quo supra, et nonas jan., dictus procurator regius produxit in testes fr. Bernardum Riqueti, ordinis Fratrum Minorum, Johannem Felloni, Johanninum de Vares, qui juraverunt in presentia dicti consulis ad sancta Dei evangelia dicere veritatem.

XLII. Frater Bernardus Riqueti, ordinis Fratrum Minorum, conventus de Sumidrio, etatis, ut dicit, 45 annorum ...

... Dixit se totaliter nichil scire, nisi hoc quod dixit se vidisse et audisse, bene sunt 18 anni et plus, quod mercatores Cathalani et alii indifferenter aplicabant sponte ad dictum portum et merces suas ibidem exonerabant et denarium pro libra solvebant.

Item dixit se vidisse tunc temporis quod Nicoleta Prioris erat custos dicti portus et ibidem tenebat barcham armatam, et, quando videbat aliquid navigium in mari, occurebat illi cum dicta barcha. Postmodum videbat eas venientes ad dictim portum. Nescit tamen si eos compellebat venire vel non.

XLIII. Nicoleta Prioris, marinarius, oriundus de Ventimilio, ripperie Janue, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 48 annorum ...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 24 annorum [sic] et plus, quod tam mercatores Cathalani quam alii indifferenter cum suis navigiis et mercibus applicabant sponte ad dictum portum et ibidem suas merces exonerabant et denarium pro libra solvebant.

Dixit tamen quod non vidit aliquem illorum compelli ad exonerandum. Dixit etiam quod aliqui eorum suas merces portari faciebant cum quadrigis ad Repetinel, et exinde per aquam apud Latas portabantur et aliqui similiter suas merces portari faciebant de dicto portu per mare ad gradum de Cauquillosa et exinde portabantur apud Latas.

Item dixit se vidisse tunc temporis quod dominus Bucucius, tunc vicarius Aquarum Mortuarum, et fr. Manuel, tunc custos dicti portus, cum ligno armato ibat (sic) sepe ad gradum de Cauquillosa et alios gradus qui tunc erant, et illos quos ibidem inveniebant aplicasse compellebant venire apud Aquas Mortuas et solvere denarium pro libra, et dixit se vidisse quod semel inde adduxerunt quandam taridam mercatorum Cathalanorum et, pluribus aliis vicibus, plures barchas et alia navigia tam Cathalanorum quam Provincialium, quorum nomina dixit se ignorare.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia se Cathalanos asserebant et lingam cathalanam loquebantur et in habitu cathalano incedebant.

Req. quas merces portabant, dixit quod coria, ceram et alias diversas merces.

Item dixit quod postmodum, bene sunt 20 anni, vel circa, quod ipse fuit custos dicti portus, tempore quo Gaucherius de Ruolio erat vicarius dicti loci, qui vicarius precepit ipsi qui loquitur quod omnia navigia, etc. que sponte44 non vellent venire ad dictum portum, compelleret venire ad ipsum portum et solvere denarium pro libra, quoniam ita erat usitatum a tempore impositionis dicti denarii, prout dixit sibi vicarius memoratus. Et ipse qui loquitur respondit quod de hoc faceret posse suum. Et postea, fungens suo officio, ivit sepe ad dictos gradus et plures, tam Cathalanos quam Provinciales, quos inveniebat ibidem aplicasse, compulit venire ad portum Aquarum Mortuarum et solvere ibidem denarium pro libra ; non tamen eos compulit exonerare, sed aliqui [fol. 46 vo] sponte exonerabant.

Req. de nominibus illorum quos ipse compulit, dixit quod Petrum Graponta, Guillelmum Frota, Petrum Ferrerii, Gausfridum Jossena, Johannem Garsiani de Massilia, Durandum Martini de Massilia, Raemondum de Lacu, Petrum Ysnardi, Simonem Calefoti, Raemondum Petri de Arelato, et Petrum Narbona de Marsilhano et plures alios de Narbona et de aliis partibus quorum nomina dixit se ignorare. Dixit eciam se non recordari de nominibus illorum Cathalanorum, nisi quod naucherius dicte taride vocabatur Guillelmus Rodoan.

Req. si dicte compulsiones etc.

Req. per quot annos ipse fuit custos, dixit quod per quinque annos.

Item dixit se audivisse dici a Bernardo Catalani, bene sunt 20 anni et plus, quod ipse, de mandato senescalli qui tunc erat, obstruxerat gradum de Latis pro eo quia barche ibidem aplicabant.

... Cf. XLI.

... Dixit quod si aliqui mercatores Cathalani vel alii aplicaverint ad dictos gradus libere, tempore quo ipse erat custos, hoc fecerint ipso inscio ; ignorante, et si eos aplicasse sciret, eos quesitum ivisset et credit quod hoc idem fecissent alii custodes qui pro tempore fuerint.

... Cf. XLI.

... Dixit quod de omnibus predictis est vox et fama publica Massilie, Arelate, in Aquis Mortuis, et in Montepessulano ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod plures dicunt.

Item super generalibus interrogationibus requisitus, cf. XLI, salvo quod dixit se non credere, quantum ad personam suam, habere commodum vel incommodum de predictis.

XLIV. Nicolosus Sonce, marinarius, oriundus de Saona, Januensis, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 45 annorum...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 25 anni, quam tam mercatores Cathalani quam alii aplicabant etc. ad dictum portum Aquarum Mortuarum etc, et denarium pro libra solvebant. Quorum aliqui suas merces, antequam robina esset facta, portari faciebant ad Repetinel, et exinde portabantur per aquam apud Latas ; nescit tamen si ad hoc erant compulsi vel non, nec aliquem vidit compelli ad exonerandum.

Item dixit se vidisse quod Cathalani merces quas emebant in Montepessulano faciebant portari apud Aquas Mortuas cum caupulis et barchis per stagnum usque ad Repetinel, et inde portabantur quadrigis addictum portum, ad onerandum in lignis suis.

Item dixit se vidisse tunc temporis et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod custodes portus qui pro tempore fuerunt, videlicet fr. Manuel, Guillelmus Nutriti, Johannes de Besano, Nicoleta Prioris et aliqui alii, compellebant omnia navigia que videbant in mari, quantuncunque in profundum, dum tamen de turri Aquarum Mortuarum videri possent, venirent etc, venire ad dictum portum [fol. 47] et ibidem solvere denarium pro libra, quo soluto poterant ire ubi volebant. Et plures, tam Cathalani quam alios, vidit ita compelli, quorum nomina dixit se ignorare.

Dixit etiam quod, quando dicti custodes sciebant aliqua navigia, quoruncunque essent, aplicasse ad aliquem dictorum graduum, vel aliorum qui pro tempore fuerunt, incontinenti illuc ibant cum barcha vel ligno armato et ea venire faciebant ad dictum portum et solvere ibidem denarium pro libra, et dixit se recordari quod quedam tarida mercatorum Cathalanorum fuit de gradu de Cauquillosa adducta cum mercibus quas portabat ad dictum portum, bene sunt 22 anni et plus, et solvit ibidem denarium pro libra ; et multa alia navigia, magna et parva, tam Cathalanorum quam Provincialium, vidit adduci et juvit ad adducendum de dictis gradibus ad dictum portum ad solvendum denarium pro libra, quorum nomina dixit se ignorare, nisi quod naucherius dicte taride vocabatur Guillelmus Rodoan.

Et dixit quod dicte compulsiones fiebant ratione denarii pro libra et non ratione guerre.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur. Req. qualiter scit, dixit quia ipse pluries et diversis temporibus navigavit in Cathalonia et redundo apud Aquas Mortuas, et quando redibat videbat turrim Aquarum Mortuarum de die et de nocte claritatem luminis super ipsam ardentis magis et longe satis quam sit aliquis dictorum graduum a portu Aquarum Mortuarum, et quia in senescallia Bellicadri non est aliquis locus in mari ubi per fortunam maris se salvare possit nisi in ipso portu.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia custodes erant constituti ad cavendum ne quis aplicaret ad dictos gradus.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia nunquam vidit fieri novitatem vel gravamen mercatoribus Cathalanis plus quam aliis.

... Dixit esse famam de omnibus et singulis predictis apud Massiliam, apud Januam, in Cathalonia, in Montepessulano, in Narbona et in Aquis Mortuis et pluribus aliis locis.

Req. quid est fama, dixit quod illud quod communiter dicitur a gentibus...

XLV. Johanninus de Vares, nacione Januensis, charpenterius, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... cf. XLIV, salvo quod non deposuit nisi de 23 annis.

... Dixit se nichil scire nisi quod dixit quod dictus portus est bonus et utilis et neccessarius aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri, potissime tempore fortune maris.

... Cf. XLIV.

... Dixit se nichil scire nisi quod dixit esse famam in Aquis Mortuis de hiis de quibus deposuit.

Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

[fol. 47 vo] XLVI. Johannes Felloni, januensis, charpenterius, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 60 annorum et amplius...

... Cf. XLIV. Et plus quam dixit quod omnes aplicantes ad dictum portum sponte vel coacti compellebantur exonerare ibidem merces quas portabant, nisi tamen esset navis vel aliud lignum quod per fortunam maris ad dictum portum aplicasset, qui solvebant denarium pro libra et, quando habebant tempus eis opportunum, recedebant ubi volebant.

Req. qualiter scit, dixit quia vidit hoc servari pluries in dicto portu.

... Cf. XLIV.

... Dixit esse famam in Janua, in Montepessulano, in Nemauso, in Aquis Mortuis, et in pluribus aliis locis de hiis de quibus deposuit ... Req. quid est fama, cf. XLIV ...

Deinde, anno quo supra, VII. idus Januarii, dictus procurator regius produxit in testes Stephanum de Susoy, Bertrandum Figuiera de Biterris, Petrum Bajuli de Narbona, Chamberinum de Plassancia, Richardum Corderii, Petrum de Nigella et Guillelmum de Saona, qui juraverunt cf. supra.

XLVII. Stephanus de Susoy, panetarius, oriundus de Susoy, diocesis Noviomensis, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 57 annorum...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 22 anni, tempore quo dominus Bucucius erat vicarius Aquarum Mortuarum, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod tam mercatores Cathalani quam alii indifferenter aplicabant ad portum Aquarum Mortuarum, et ibidem merces suas exonerabant et denarium pro libra solvebant, et, antequam robina esset facta, illi qui suas merces portare volebant apud Montempessulanum... (cf. XXII) ; nescit tamen si ita portare compellebantur, sed bene scit quod sponte exonerabant.

Item dixit se vidisse ab illo tempore citra continue quod quocienscumque aliquod navigium videbatur in mari, quantocumque in profundum in vista Aquarum Mortuarum, veniret ab occidente vel ab oriente, custodes dicti portus, videlicet Guillelmus Nuttriti, Jacobus Estout, fr. Manuel et alii qui pro tempore fuerunt, ibant eis obviam... Et pluries ita vidit venire ad dictum portum, adductos per dictos custodes, tam Cathalanos quam Provinciales, quorum nomina dixit se ignorare.

Item dixit se vidisse, bene sunt 22 anni vel circa, tempore quo modulus Aquarum Mortuarum fiebat, quod [fol. 48] per duo intervalla due barche mercatorum Cathalanorum fuerant abducte per custodem dicti portus de gradu de Cauquillosa ad dictum portum et ibidem merces quas portabant exoneraverunt et denarium pro libra solverunt...

Req. qualiter scit quod erant Cathalani, dixit quia ipsimet se Cathalanos asserebant et in habitu Cathalano incedebant.

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixerunt quod non, immo ratione denarii pro libra.

Item req. si illi compellebantur venire ad dictum portum, compellebantur exonerare merces quas portabant, dixit quod sic, omnes illis qui merces suas portare volebant apud Montem Pessulanum, sed illi qui sua viagia alibi facere debebant, exonerare non compellebantur.

Req. qualiter scit predicta, dixit quia ita vidit observari in dicto portu.

... Dixit se nichil aliud scire nisi quod dictus portus est bonus, utilis et neccessarius omnibus aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri.

Req. qualiter scit, dixit quia non est alius portus in mari in tota senescallia predicta, Et dicunt marinarii quod alibi in senescallia, in mari, tempore fortune, se salvare non possunt nisi in ipso portu.

... Dixit quod illi qui veniunt de Aragonia et Cathalonia per mare ad dictam senescalliam, postquam sunt citra Agaten, vident de die turrim Aquarum Mortuarum et de nocte lumen ardens supra eam. Req. qualiter scit, dixit quia in illis partibus sepe fuit per mare ad emendum vinum et alias merces.

... Dixit se credere firmiter contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia ad custodiendum ne aliquis aplicaret ad dictos gradus cum mercibus fuerunt custodes instituti in dicto portu Aquarum Mortuarum.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia, ante dictam guerram et post, vidit et Provinciales et Cathalanos per eundem modum tractari.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Aquis Mortuis et in Montepessulano... Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

Item req. si Cathalani possent aplicare libere ad dictos gradus sine veniendo apud Aquas Mortuas, si in hoc dampnum haberet, dixit se credere quod tota villa Aquarum Mortuarum inde minus valeret, et, quod si venirent ad dictum portum, quod dicta villa prevaleret.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quos jus habentem.

Item req. si doctus vel instructus, gratia, odio vel timore, prece vel precio fert suum testimonium, dixit quod non.

Item dixit se audivisse dici quod quidam burgensis de Montepessulano, vocatus Bernardus Cathalani, se fecit burgensem Aquarum Mortuarum, [et] de mandato senescalli qui tunc erat et dicti domini Bucucii, tunc temporis vicarii, obstruxit cum navigiis et lapidibus et aliis rebus gradum de Latis, ne ibidem aliqua navigia aplicare possint.

[fol. 48 vo] XLVIII. Chamberinus de Placencia, ejusdem loci oriundus, mercator, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 45 annorum ...

... Cf. XLVII. Et plus quod dixit quod, bene sunt 18 anni, quod ipse vidit adduci et juvit ad adducendum quandam taridam mercatorum Cathalanorum de ante gradum de Cauquillosa ad dictum portum Aquarum Mortuarum, que erat onerata coriis et aliis mercibus, de quibus fuit solutus denarius pro libra. Et fuerunt exonerate in dicto portu.

... et super generalibus interrogationibus, cf. XLVII.

XLIX. Bertrandus Figuiera, marinarius, oriundus et habitator Biterris, homo domini regis Francie, etatis, ut dicit, 36 annorum et amplius...

... Cf. XLVII. Et plus quod deposuit de tempore quod dixit se vidisse predicta de 24 annis. Et dixit quod ipsemet, bene sunt 20 anni, et plus, juvit et presens fuit adaadducendum duas barchas Cathalanorum ad dictum portum quarum una erat Dalmacii Agullana, castilloni d'Empurias. Et dixit se vidisse per diversa intervalla bene centum et plus adduci, prout ipse credit, tam Cathalanorum quam Provincialium, quorum nomina dixit se ignorare.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia sepe et sepius navigavit, veniendo de Cathalonia et aliis partibus ibidem propinquis, et scit itinera maris, nec est aliquis locus in mari in tota senescallia Bellicadri ubi aliquis navigans se salvare possit tempore fortune maris, nisi in ipso portu.

... Cf. XLVII.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in locis in dicto art. contentis. Req. qualiter scit, dixit quia fuit in locis predictis et predicta audivit dici ibidem a pluribus gentibus dictorum locorum...

Item dixit se vidisse, bene sunt 20 anni et plus, quod Bernardus Cathalani de Montepessulano, tunc factus burgensis et habitator Aquarum Mortuarum, projecit quoddam caupulum plenum lapidibus in introitu gradus de Latis et ipsim gradum obstruxit de mandato domini senescalli, ut dicebat idem Bernardus, ut aliqua navigia ad ipsum gradum aplicare non possent, immo venirent ad portum Aquarum Mortuarum.

L. Petrus Bajuli de Narbona, marinarius, oriundus et habitator Narbone, homo domini de Narbona, etatis, ut dicit, 45 annorum et amplius...

... Cf. XLVII, salvo quod non deposuit de tempore nisi 21 annorum, et salvo quod non vidit illa navigia adduci in quibus dictus testis dixit se fuisse presentem ad adducendum.

Dixit tamen quod bene sunt 20 anni et plus quod ipse ivit cum fr. Manuele ad gradum de Cauquillosa cum quadam barcha armata et ibidem invenerunt duas barchas Cathalanorum quorum nomina dixit se ignorare, quas compulerant ire apud Aquas Mortuas et solvere redibenciam dicti portus. Dixit etiam alias, per 10 dies vel circa post, fuisse cum dicto fr. Manuele ad dictum gradum, et ibidem invenerunt quandam barcham Bernardi de Cossano, Cathalani, oneratam fabis et quadam herba vocata rodor, quam fecerant venire apud Aquas Mortuas et ibidem exonerare et solvere denarium pro libra.

Item dixit se vidisse [fol. 49] tempore quo Jacobus Estout et Nicoleta Prioris fuerunt custodes dicti portus, benessunt 16 anni et plus, quod ipsi quandam tharidam semel de dicto gradu adduxerunt ad dictum portum, que erat mercatorum Cathalanorum de Barsilona, et multa alia navigia, tam Cathalanorum quam Provincialium, per diversa intervalla compelli vidit illo tempore per custodes predictos, quorum mercatorum dixit se nomina ignorare.

Et dixit quod dicte compulsiones fiebant ratione denarii pro libra et non ratione guerre.

Cf. XLVII. Item dixit quod ipse fuit bajulus mansi seu grangie Bernardi Catalani de Montepessulano qui se fecit burgensem et habitatorem Aquarum Mortuarum et, eo tempore, bene sunt 20 anni et plus, dictus Bernardus habuit mandatum a domino Guillelmo de Ponte Chevrono, tunc senescallo Bellicadri, prout ipse qui loquitur audivit dici, quod ipse Bernardus obstrueret gradum de Latis ita quod aliqua navigia non possent aplicare ad eundem ; et tunc dictus Bernardus fecit duci per ipsum qui loquitur et aliquos alios quendam caupulum ad ingressum illius gradus et fuit impletus, lapidatus et affundratus, et cum hoc et pluribus aliis impedimentis ibi factis, dictus gradus fuit obturatus, ipso qui loquitur presente et in predictis adjuvante.

LI. Richardus Corderii, corderius, oriundus de Neapoli, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 50 annorum et plus...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 20 anni vel plus, tam mercatores cathalanos quam Provinciales cum suis navigiis et mercibus sponte aplicare ad dictum portum Aquarum Mortuarum et ibidem exonerare merces suas et solvere denarium pro libra, quorum aliqui suas merces, antequam robina esset facta, portari faciebant ad Repetinel cum quadrigis et exinde portabantur per aquam apud Montempessulanum ; nescit tamen si hoc faciebant compulsi vel non.

Item dixit quod quando aliquod navigium videbatur in mari, veniret ab oriente vel ab occidente, incontinenti custodes dicti portus qui pro tempore fuerunt, armabant suam barcham vel lignum et ibant eis obviam et eos compellebant venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra ; non tamen videbat eos compelli ad exonerandum. Et multos vidit ita compelli, tam Cathalanos quam alios, quorum nomina dixit se ignorare. Et semel dixit se vidisse, bene sunt 24 anni, quod septem barche onerate blado, venientes de Provincia, faciebant transitum per mare in vista Aquarum Mortuarum, euntes, prout videbatur, ad gradum de Cauquillosa, fuerunt compulse venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra, in qua compulsione ipse qui loquitur fuit presens.

Requisitus si dictum bladum exoneraverunt, dixit quod non ; immo, soluto denario pro libra, recesserunt ubi voluerunt.

Item dixit se vidisse tunc temporis et postea, pluries, diversis intervallis, plura navigia, tam taridas quam alia navigia mercatorum Cathalanorum et Provincialium, per custodes dicti portus adduci ad dictum portum, quorum mercatorum nomen dixit se ignorare, que dicti custodes dicebant se cepisse in gradu de Cauquillosa et aliis gradibus. Et dixit se bene recolere ad minus de 11 navigiis talibus adductis per dictos custodes.

Req. si dicte compulsiones ...

... Dixit se nichil scire nisi quod dixit quod dictus portus Aquarum Mortuarum est bonus, neccessarius et utilis omnibus aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri et in ipso portu omnes predicti aplicantes habent neccessario refugere tempore fortune ad ipsum portum.

Cf. XLVII.

... Dixit esse famam in Aquis Mortuis de hiis de quibus deposuit. Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt ...

Item req. si Cathalani libere aplicarent ad dictos gradus sine veniendo [fol. 49 vo] apud Aquas Mortuas, si in hoc haberet dampnum, dixit quod sic et tota villa Aquarum Mortuarum.

Req. quem dictorum regem mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item req. si doctus vel instructus, gratia, odio vel timore, prece vel pretio fert suum testimonium, dixit quod non.

Item dixit se audivisse dici quod Bernardus Cathalani de Montepessulano, tunc burgensis Aquarum Mortuarum, fecit obstrui gradum de Latis, nescit tamen cujus mandato.

LII. Petrus de Nigella, olim serviens curie Aquarum Mortuarum, oriundus de Nigella, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa ...

Cf. LI, salvo quod deposuit de tempore 25 annorum et plus, nec recordatur de numero eorum quos compelli vidit.

Cf. XLVII.

LIII. Guillelmus de Saona, marinarius, oriundus de Saona prope Januam, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 45 annorum ...

Cf. LI. Et plus quod dicit se fuisse custodem dicti portus per unum annum, bene sunt 16 anni et plus, antequam esset guerra inter dominum regem Francorum et regem Aragonum, et dixit quod illo anno plures, tam Cathalanos quam Provinciales indifferenter compulit ire de gradu de Cauquillosa et aliis gradibus apud Aquas Mortuas, cum suis navigiis et mercibus, et ibidem solvere denarium pro libra, quo soluto recedebant ubi volebant. Dixit tamen quod plures merces suas sponte exonerabant ibidem...

... Dixit ita verum esse ut continetur. Req. qualiter scit, dixit quia ipse est marinarius et navigavit sepe et sepius per mare, eundo de portu Aquarum Mortuarum in Cathalonia et alias partes et redeundo de ipsis partibus ad dictum portum, et quando rediibat videbat de triginta miliis et plus turrem Aquarum Mortuarum et de nocte similiter videbat lumen accensum supra ipsam turrim de simili spatio seu majori, nec est alius locus in mari in dicta senescallia ubi navigantes tempore fortuno habeant refugium nisi ad ipsum portum.

Cf. XLVII. Dicit etiam quod aliqui de Massilia fuerunt illo tempore pecunialiter puniti per curiam Aquarum Mortuarum pro eo solum quia aplicaverant cum mercibus ad gradum de Cauquillosa, nomina quorum dixit se ignorare.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in locis in dicto art. nominatis ac etiam in pluribus aliis locis. Req. qualiter scit, dixit quod quia ita audivit in locis predictis dici a pluribus gentibus locorum predictorum.

Consequenter, anno quo supra, VI. idus januarii, dictus procurator regius produxit in testes Egidium Arbossa, Bertrandum Blancardi, Petrum Martini, Raemondum Gelleti, Jacobum Boatons et Jacobum Manganerii et Stephanum de Posqueriis qui juraverunt etc

[fol. 50] LIIII. Egidius Arbossa, olim marinarius, nunc poissonerius, oriundus de Sumidrio, habitator Nemausi, homo domini regis Francie, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa ...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 25 anni et plus, quod mercatores venetici, pisani, cathalani, provinciales et aliarum terrarum aplicabant et aplicare consueverunt cum suis navigiis magnis et parvis et mercibus ad dictum portum et ibidem suas merces exonerabant et denarium pro libra solvebant et aliqui eorum suas merces portari faciebant in quadrigis per terram ad Repetinel, et exinde per aquam apud Latas ducebantur, nescit tamen si ad hoc erant compulsi vel non.

Item dixit se vidisse, bene sunt 20 anni et plus, quod quidam vocatus fr. Manuel erat custos dicti portus et tenebat ibidem lignum armatum et quando videbat alia navigia in mari, venirent ab oriente vel ab occidente, incontinenti eos sequebatur et compellebat ea venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra, et plures ita vidit compelli indifferenter, quorum nomina dicit se ignorare.

Req. si aliquos Catalanos vel alios adduci vidit de dictis gradibus ad dictum portum, dixit quod non, tunc temporis, sed bene audiebat dici quod dictus fr. Manuel sepe et frequenter de dictis gradibus navigia Cathalanorum et Provincialium adducebat ad dictum portum et eos faciebat solvere denarium pro libra, quo soluto poterant ire ubi volebant, prout audiebat dici, nec unquam vidit aliquem compelli ad exonerandum.

Item dixit quod bene sunt 6 vel 7 anni quod ipse qui loquitur erat in Aquis Mortuis in estate, et fuit rogatus per curiales quod iret cum eis ad gradum de Vico, ubi dicebantur Cathalani aplicasse, quod et fecit, et armaverunt duas barchas et invenerunt quandam taridam in mari ante dictum gradum, que erat Cathalanorum, que jam erat exonerata, tamen, quia ibidem aplicaverat et quia ad portum Aquarum Mortuarum non venerat, ipsi dictam taridam ad dictum portum duxerunt.

Dixit etiam per eundam (sic) modum, in illa eadem estate juvasse ad adducendum quoddam uysserium Provincialium qui erat similiter ante dictum gradum. Quid postmodum de ipsis factum fuit, dixit se nescire.

Req. si compulsiones quas fieri vidit fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libra.

Cf. LIII.

... Dixit se nichil scire. Dixit tamen quod nunquam vidit fieri mercatoribus Cathalanis novitatem vel gravamen plus quam Provincialibus.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Aquis Mortuis et in pluribus locis... Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

Item req. si haberet dampnum si Cathalani possent libere aplicare ad dictos gradus, dixit quod non.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem...

LV. Bertrandus Blancardi, salnerius, oriundus ville Beate Marie de Mari, habitator Aquarum Mortuarum, etatis, ut dicit, 34 annorum ...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 24 anni vel circa, quod ipse, sicut puer facit, ibat sepe ad litora maris portus Aquarum Mortuarum et videbat ibidem, et ab illo tempore citra, plures mercatores lumbardos, provinciales et cathalanos cum suis navigiis et mercibus aplicare et merces suas exonerare, et ibant ad clavarium et solvebant ibi denarium pro libra, et plures eorum suas merces portari faciebant cum quadrigis ad Repetinel, nescit tamen si ad hec erant compulsi.

Item dixit quod tunc temporis quidem vocatus fr. Manuel erat custos dicti portus et tenebat in ipso portu quoddam lignum armatum, et quotienscumque videbat aliqua navigia in mari, undecunque venirent, transeuntia per vistam Aquarum Mortuarum, ipse ibat eis obviam cum dicto ligno et ea faciebat venire ad dictum portum et solvere denarium pro libra, et plures ita [fol. 50 vo] vidit compelli et adduci, tam Cathalanos quam alios, quorum nomina dixit se ignorare.

Item dixit se vidisse, bene sunt 18 anni et plus, quod dictus fr. Manuel adduxit ad dictum portum duas taridas mercatorum Cathalanorum quas dicebat se invenisse ante gradum de Cauquillosa, quarum una onerata erat coriis et ficubus et alia cabasiis, funibus et racemis.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia eos vidit in hospitio Guillelmi de Palancio, et dicebant se esse de Barsillona.

Item dixit quod, tempore Paschali proximo veniente erunt 17 anni, ut sibi videtur, quod ipse ... fuit, cum Roquino, tunc custode dicti portus, ad gradum de Cauquillosa et invenerunt ibidem tres barchas Cathalanorum, oneratis cordis, cabatiis, ficubus, racemis et cera, et eas venire fecerunt ad dictum portum et solvere denarium pro libra, quorum Cathalanorum dixit se nomina ignorare...

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libra.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia non est alius locus in dicta senescallia in mari ubi aliquis navigans se salvare possit nisi in ipso portu.

... Dixit nichil scire super ipso art. amplius quam supra dixit.

... Dixit ita verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia sepe fuit per mare usque ad Caucum Liberum et quando rediibat et erat ultra gradum de Vico, per magnum spacium videbat de die turrin Aquarum Mortuarum et de nocte lumen ardens super eam, et ex hoc ipse et sui socii magnam securitatem accipiebant.

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia ad hoc erant custodes in dicto portu specialiter deputati.

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia vidit per eundem modum tractari Cathalanos sicut et Provinciales sine faciendo gravamen quibusdam plus quam aliis.

... Dixit esse famam de quibus deposuit apud Massiliam et in Aquis Mortuis et in pluribus aliis locis ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod publice dicitur a gentibus.

Item req. si haberet dampnum si Cathalani possent aplicare libere ad dictos gradus sine veniendo apud Aquas Mortuas, dixit quod tota villa Aquarum Mortuarum haberet inde dampnum...

LVI. Raemondus Gelleti, mercator, oriundus de Vivaresio, habitator Tarasconi, a 50 annis citra, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 70 annorum et plus...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 25 anni et plus, quod mercatores lombardi, provinciales, cathalani et alii ceterarum terrarum cum suis navigiis et mercibus ad portum Aquarum Mortuarum sponte aplicabant et ibidem merces suas exonerabant et denarium pro libra solvebant et, antequam robina esset facta, merces suas ad Repetinel cum quadrigis portari faciebant et exinde per aquam apud Latas portabantur ; nescit tamen si hoc faciebant compulsi vel non.

Item dixit se vidisse, bene sunt 24 anni, quod Andreas de Manso de Terragona, cathalanus, veniebat cum quodam ligno de Majoricis, onerato coriis, boquinis, cera et quadam herba vocata rodor, et ibat versus Massiliam per mare in vista Aquarum Mortuarum, et exivit sibi obviam lignum armatum quod erat in dicto portu et fecit eum venire ad dictum portum, et ibidem exonerare et boquine et coria que ipse portabat fuerunt portata apud Massiliam cum alio navigio, et alie merces predicte fuerunt portate cum quadrigis ad Repetinel.

Req. [si] invitus exoneravit vel voluntarie, dixit se bene nescire, sed bene scit quod ipse dimisit seu remisit de suo loquerio mercatoribus Massiliensibus pro eo quia merces erant usque Massiliam [fol. 51] non portabat [sic].

Item dixit se vidisse, bene sunt 22 vel 23 anni, quod custos portus Aquarum Mortuarum venit ad gradum de Cauquillosa et ibidem invenit quandam barcham mercatorum Cathalanorum nomina quorum dixit se ignorare, oneratam diversis mercibus et eam fecit ire apud Aquas Mortuas ad solvendum denarium pro libra...

Dixit ... se audivisse dici quod custodes dicti portus qui pro tempore fuerunt multos compulerunt ire de dictis gradibus ad dictum portum et solvere ibidem denarium pro libra.

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, cf. supra.

Cf. Egidius Arborsa, LIV.

Cf. LV.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in locis in dicto art. nominatis et in pluribus aliis locis. Req. quid est fama, dixit quod illud quod scitur et dicitur a pluribus.

Req. si haberet commodum si Cathalani aplicarent apud Aquas Mortuas vel incommodum si aplicarent ad dictos gradus, dixit quod non.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item req. si doctus etc

Item dixit se audivisse dici quod Bernardus Cathalani de Montepessulano obstruxit gradum de Latis ne aliqua navigia ibidem aplicarent.

LVII. Jacobus Boatons, caupelerius, oriundus de Avinione, habitator Tarasconis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

Cf. LVI. Et plus quod deposuit de tempore 30 annorum, et salvo quod nunquam vidit aliquem extrahi de dictis gradibus et apud Aquas Mortuas adduci nec etiam de vista Aquarum Mortuarum. Dixit tamen se semel vidisse quod quedam tarida Cathalanorum aplicavit post vesperas ad ipsum portum et incontinenti custos dicti portus, videlicet fr. Manuel, ivit ad eam ad habendum denarium pro libra, et illi qui dictam taridam ducebant responderunt quod in mane ante auroram habuerunt bonum ventum et recesserunt, suis ancoris relictis in mari. Et dictus fr. Manuel, illo mane hoc videns, secutus fuit dictam taridam cum duabus barchis armatis, sed eam consequi non potuit et reversus fuit et ancora, que adhuc invenit in mari, cepit.

Req. quorum erat dicta tarida, dixit se nescire.

... Dixit se nichil scire nisi hoc quod dixit quod dictus portus est bonus et quod ibi se salvant navigantes tempore fortune, nec vidit aliquam injuriam seu gravamen fieri mercatoribus cathalanis plus quam aliis.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Aquis Mortuis. Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt...

LVIII. Jacobus Manganerii, mercator, oriundus et habitator Tarasconis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 4045 annorum et amplius...

... Dixit se totaliter nichil scire nisi quod, bene sunt 25 anni et plus, quod ipse vidit mercatores cathalanos, provinciales et alios cum suis navigiis et mercibus sponte aplicare ad dictum portum, et ibidem suas merces exonerare et denarium pro libra solvere de mercibus predictis, et dixit se vidisse, tunc temporis et ab illo tempore citra, custodes in dicto portu qui compellebant, ut dicebatur, omnes applicantes alibi quam in dicto portu, venire ad ipsum portum...

[fol. 51 vo] LIX. Stephanus de Posqueriis, olim marinarius, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audivisse, bene sunt 28 anni et plus, quod mercatores lombardi, cathalani et alii diversarum terrarum aplicabant et aplicare consueverunt ad portum Aquarum Mortuarum cum suis magnis et parvis navigiis et mercibus et eas ibidem exonerabant, et de ipsis denarium pro libra solvebant etc (cf. LVI)

Item dixit se vidisse, bene sunt 28 anni, quandam barcham mercatorum cathalanorum venientem de Tarascone, ubi fuerat onerata vino, transeuntem per mare in vista Aquarum Mortuarum, et euntem versus Cathaloniam compelli cum barcha armata domini regis quam ducebat tunc, prout sibi videtur, Jacobus Estout, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, venire ad dictum portum et solvere ibidem denarium pro libra, quo soluto recesserunt quando voluerunt, et ipsemet cum 6 Cathalanis qui dictam barcham ducebant locutus fuit, ut dicit, in Aquis Mortuis, et sibi dixerunt quod dictam barcham oneraverant apud Tarasconem pro portando ad partes suas.

Item dixit se illo eodem anno vidisse quod, cum ipse ... iret apud Montempessulanum de portu Aquarum Mortuarum cum uno caupulo caseis onerato, et esset ad gradum de Cauquillosa, vidit venientem custodem predictum dicti portus cum dicta barcha armata, et quandam barcham mercatorum Cathalanorum in qua erant bene 10 homines, oneratam cera, ficubus et aliis mercibus, que erat anchorata ante ipsum gradum, cepit et desenchoravit et apud Aquas Mortuas ire fecit, et in crastinum, cum ipse rediret de Montepessulano et venisset ad dictum portum Aquarum Mortuarum, invenit quod dicta barcha exonerabitur, et portabantur merces ad Repentinel, nescit tamen si coacta exonerabat.

Item dixit se vidisse alia vice, bene sunt 22 anni, cum ipse qui loquitur iret similiter cum mercibus apud Montempessulanum et esset in dicto gradu de Cauquillosa, vidit ibidem, ante ipsum gradum, quandam taridam mercatorum cathalanorum anchoratam, oneratam coriis et aliis diversis mercibus, et incontinenti vidit venientem barcham armatam dicti portus et fecit ire ipsam taridam, vellet nollet, apud Aquas Mortuas. Et cum rediit de Montepessulano invenit quod dicta tarida exonerabatur...

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia lingam cathalanam loquebatur et se Cathalanos asserebant ; nomina tamen eorum dixit se ignorare.

Req. si plures vidit compelli, dicit quod non, sed sepe videbat lignum et barcham armatam ire per mare et dicebatur quod plures, tam Cathalanos quam Provinciales, compellebant venire ad dictum portum.

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libra.

... Dixit quod dictus portus est multum bonus et neccessarius navigantibus et ibidem, tempore fortune maris, habent recursum...

... Dixit ... verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia ipse fuit, ut dicit, sepe per mare usque ad Narbonam, et, cum rediibat, videbat magis a longe satis turrim Aquarum Mortuarum de die quam sint dicti gradus de ipsa turri, et de nocte adhuc magis a longe videbat lumen ardens supra ipsam, ex quibus ipse et socii ... (cf. LV).

... Dixit se credere contenta in eo esse vera, et ideo dixit se credere quia custodes in portu Aquarum Mortuarum erant ad hoc specialiter deputati ut non permitterent aliquem aplicare cum mercibus ad aliquem gradum vel alibi nisi ad ipsum portum.

[fol. 52]... Dixit ita verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia nunquam vidit aliquod gravamen inferri per gentes domini regis Francorum mercatoribus Cathalanis plus quam aliis.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in villa Beate Marie de Mari et in Aquis Mortuis...

Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

Item req. si haberet dampnum si mercatores cathalani aplicarent libere ad dictos gradus vel commodum si aplicarent ad dictum portum, dixit quod non.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod illum qui jus habet.

Deinde, anno quo supra, et V idus januarii, dictus procurator regius produxit in testes dominum Bernardum Marchesii, jurisperitum, Bernardum de Posqueriis et Michalem Cartati, qui juraverunt etc

LX. Dominus Bernardus Marchesii, jurisperitus, oriundus de Cassanholis, habitator Marsihannicarum, homo domini regis Francorum, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa...

... Dixit se deposuisse super ipsis seu dependentibus ex ipsis alias coram dictis dominis magistris, tempore quo missi fuerunt ad partes istas pro eodem negocio, ad instantiam domini regis Majoricarum et consulum Montispessulani, et, prout alias testificatus est, sic modo testificatur et dixit suo juramento ita esse verum, nichil addicto vel diminuto.

Dixit tamen ... quod dictus portus est bonus et utilis toti patrie et omnibus mercatoribus undecunque venientibus, et salvamentum navigiorum cujuscunque condicionis et hominum et mercium in eis vehencium. Dixit etiam quod lumen quod ardet de nocte in pharacio seu lanterna turri Aquarum Mortuarum prestat magnam securitatem et conductum mercatoribus et patronis undecunque venientibus per mare, seu aplicantibus ad dictum portum, et hoc dicit esse notorium omnibus habentibus noticiam dicti portus.

LXI. Bernardus de Posqueriis, fusterius, oriundus ville Beate Marie de Mari, habitator Lunelli, sub domino domini regis Francorum, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt triginta anni et plus46 quod tam mercatores cathalani quam lombardi quam provinciales quam ceteri aliarum terrarum indifferenter aplicabant et aplicare consueverant cum suis navigiis et mercibus ad dictum portum et ibidem eas merces exonerabant er denarium pro libra solvebant, et plures eorum suas merces per terram portari faciebant cum quadrigis ad Repetinel nescit tamen si ad hoc erant compulsi vel non.

Item dixit se vidisse, bene sunt 30 anni, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, quod in dicto portu erat barcha vel lignum armatum pro domino rege quod ducebant custodes dicti portus, videlicet fr. Manuel, Jacobus Estout et alii qui pro tempore fuerunt. Et custodiebant, ut dicebatur, ne aliquis cum mercibus alibi aplicaret quam ad ipsum portum. Et dixit se vidisse tunc temporis quod, quando aliquod navigium seu velum allius (?) apparebat in mari, veniret ab oriente vel ab occidente vel alibi, undecunque et cujuscunque esset, incontinenti dicta barcha vel lignum armatum ibat sibi obviam et illud faciebat venire ad dictum portum [fol. 52 vo] et solvere denarium pro libra, quo soluto credit quod poterant ire ubi volebant.

Et plures dixit se vidisse ita adductos fuisse et compulsos, tam Cathalanos quam Provinciales, quorum nomina dixit se ignorare, quorum etiam plures suas merces in dicto portu exonerabant. Nescit tamen si exonerare compellebantur.

Req. si unquam aliquem vidit compelli de dictis gradibus venire ad dictum portum, dixit quod non, sed bene audivit dici, ille tempore multi compellebantur.

Req. si dicte compulsiones fuerant ratione guerre, cf. supra.

Cf. LIX.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Melgorium, apud Lunellum, in Aquis Mortuis et in villa Beate Marie de Mari ...

Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt...

LXII. Michael Cartati, piscator, oriundus et habitator ville Beate Marie de Mari, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 45 annorum...

Cf. LXI, salvo quod non deposuit de tempore nisi 20 annorum et quod nunquam vidit aliquas merces portari ad Repetinel.

Cf. LIX.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Arelatam ; in villa Beate Marie de Mari et in Aquis Mortuis ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod dicitur a gentibus...

Item, anno quo supra, et IIII id. jan., dictus consul, nominibus quibus supra, volens adhuc plures testes producere super articulis supra per eum seu partem suam redditis ad majorem informationem dictorum dominorum magistrorum, producit in testes Jacobum Altacima, Brichardum Miniati, Bauduchonum de Predi, Cristianum de Porta, Jacobum de Vegia, Obertum Datili, Albericum Cuquella et Johannem Arduchoni, qui juraverunt etc

LXIII. Testis productus ex parte consulis Cathalanorum47 Bauduchonus de Predi, mercator et corretarius januensis, habitator Nemausi, burgensis, ut dicit, Montispessulani, etatis, ut dicit, 60 annorum vel circa, testis etc ...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 30 anni, prout sibi videtur, et ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus, mercatores cathalanos, provinciales et alios cum suis navigiis aplicare ad [fol. 53] gradum de Cauquillosa et de Vico, et ad gradum de Magalona, qui modo est obturatus, et ibidem merces suas onerare et exonerare, intrare et exire, et apud Latas dictas merces portare libere, sine impedimento quocumque, et sine aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel alibi, et hoc palam et publice, videntibus qui videre volebant ; salvo quod a quadriennio citra audivit dici quod aliqui aplicantes ad dictos gradus fuerunt compulsi per gentes domini regis Francorum ire apud Aquas Mortuas...

Req. de nominibus illorum quos ita libere aplicare vidit, dixit se nichil scire.

Req. si curiales domini regis Francorum erant presentes quando ita libere aplicabant, dixit quod non, quod ipse sciret vel videret.

Req. si illi quos ita videbat aplicare fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit se nescire. Credit tamen quod non fuissent.

Req. si unquam vidit aliquem compelli ire de dictis gradibus ad dictum portum, dixit quod non. Dixit tamen quo, tempore quo dominus Guillelmus Bicucius erat vicarius Aquarum Mortuarum, quidam custos erat in portu Aquarum Mortuarum qui custodiebat, prout dicebatur, ne alique merces mercatorum de conventionibus aplicantur ad dictos gradus et ne lane per dictos gradus extraherentur.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit in Montepessulano et in Nemauso et in Aquis Mortuis ... Req. qui est fama, dixit quod quando gentes dicunt aliquem hominem esse bonum, vel legalem vel pravum.

... Dixit se nichil amplius quam supra dixit, nisi quod illi qui compelluntur ire apud Aquas Mortuas cum suis mercibus revertuntur per robinam et stagnum, per pedagium Rodelle apud Latas, videlicet illi qui suas merces portare volunt apud Montepessulanum.

... Dixit se credere contenta in ipso art. esse vera, et se bene scire quod apud Rodellam solvuntur 4 d. pro pedagio de quolibet faxio mercium.

... Dixit se nichil scire nisi quod audivit dici quod quidam caupulus submersus fuit in stagno.

... Dixit se audivisse dici quod compulsiones que fiunt de dictis gradibus facte sunt a tempore citra quo pax et treuga data extitit inter reges predictos...

Item req. si mercatores Cathalani aplicare possunt libere ad dictos gradus, si in hoc haberet commodum, dixit quod non ; immo pocius dampnum.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod jus habentem.

Item req. si doctus etc

LXIIII. Brichiardus Miniati de Pistorio, habitator Nemausi, de conventionibus domini nostri regis, etatis 46 annorum vel circa...

... Dixit ... quod bene sunt 28 anni, vel circa, quod ipse venit ad Montempessulanum, ubi tunc temporis mercatores lingue lombarde, et per illud tempus quo stetit ibidem usque ad tempus que mercatores predicti venerunt apud Nemausum, audivit interdum dici : Iste merces veniunt de gradibus , vel : Iste merces portantur ad gradus . Nescit tamen ad quos et qualiter fiebat.

LXV. Jacobus Altacima, mercator placentinus, habitator Nemausi, de conventionibus domini nostri regis socius, et de societate Claponorum de Placencia, etatis, ut dicit, 54 annorum vel circa ... [fol. 53 vo]

... Dixit quod bene sunt 34 vel 36 anni quod ipse primo venit ad Montempessulanum, ubi tunc temporis morabantur mercatores lingue lombarde, et dixit quod illo tempore non solvebatur in Aquis Mortuis denarium pro libra, immo quicumque volebat ibidem libere aplicabat.

Dixit etiam quod illo tempore similiter quicunque volebat aplicare ad gradum de Cauquillosa et de Magalona et alios gradus cum mercibus vel sine mercibus, hoc poterat facere et faciebat sine impedimento quocunque.

Dixit etiam quod post illud tempus, satis cito fuit positus denarius pro libra in portu Aquarum Mortuarum et ipse qui loquitur, tunc temporis ivit in Campaniam et in alia loca ubi stetit bene per 15 annos, et dixit se nescire qualiter, ab impositione dicti denarii citra, mercatores seu alii quicumque consueverunt aplicare ad gradus predictos, nec si aplicaverunt libere vel si compulsi fuerunt ire apud Aquas Mortuas...

... Dixit se nichil scire nisi quod audivit dici quod gentes domini regis Francorum fecerunt preceptum quod omnes universaliter veiant ad portum Aquarum Mortuarum et quod alibi non faciant portum.

... Dixit se credere quod ipsi faciant expensas in dicto art. contentas...

... Dixit se nichil scire nisi hoc quod bene scit, ut dixit, quod lignum Petri Blanchi fuit derobatum in portu Aquarum Mortuarum, nescit usque ad quam quantitatem, et audivit dici quod Renerius de Grimaldis hoc fecerat, et ideo dixit se scire quia sua societas posuerat merces supra dictum lignum, valentes bene 300 l.t. ...

LXVI. Christianus de Porta, mercator placentinus, socius de societate Jacobi de Vegia de Placentia, habitator Nemausi, de conventionibus domini nostri regis, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius ...

... Dixit se fuisse in Montepessulano, bene per 4 annos et plus, antequam denarius pro libra esset positus in portu Aquarum Mortuarum, et dixit se vidisse tunc temporis quod quicunque cum mercibus et navigiis aplicare volebat ad dictos gradus libere aplicabat, et magna ligna que non poterant aplicare ad dictos gradus aplicabant ad portum Aquarum Mortuarum. Postmodum fuit denarius impositus in dicto portu Aquarum Mortuarum, bene sunt 30 anni vel circa, et tunc temporis ipse fuit apud Majoricas, ubi fuit per longum tempus, et in Barbaria et in aliis partibus. Quare dixit se nescire qualiter, a tempore impositionis dicti denarii citra, mercatores quicunque consueverunt aplicare ad dictos gradus, utrum libere vel compulsi ire apud Aquas Mortuas ...

... Dixit se nichil scire nisi hoc quod bene audivit quod gentes domini regis Francie non permittunt aliquem aplicare cum mercibus ad aliquem locum nisi ad portum Aquarum Mortuarum, et ibi veniunt Cathalani cum suis mercibus et solvunt denarium pro libre, et faciunt portare merces suas apud Montempessulanum, nescit per quas partes.

... Dixit se credere quod mercatores Cathalani qui merces suas portare volunt apud Montempessulanum plus expen-[fol. 54]-dant veniendo apud Aquas Mortuas quod si possent venire ad dictos gradus...

... Dixit se nichil scire de auditu.

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

LXVII. Jacobus de Vegia, mercator Placentinus, socius et de societate Christiani de Porta de Placencia, habitator Nemausi, de conventionibus domini nostri regis, etatis, ut dicit, 52 annorum vel circa ...

... Dixit quod ipse venit apud Montempessulanum, bene sunt 34 anni, quo tempore non erat adhuc denarius impositus in portu Aquarum Mortuarum, et tunc temporis omnes aplicare volentes ad gradus, aplicabant ibidem cum suis mercibus libere, et plures, ut dicit, illo tempore aplicare vidit ibidem.

Postmodum dicit quod denarius pro libra fuit impositus in dicto portu Aquarum Mortuarum, non recordatur bene de tempore, et postmodum non vidit ibidem aliquem aplicare quia illuc non ibat ; audivit tamen dici quod plures ibidem postmodum libere aplicarunt. Audivit similiter dici quod, a tempore impositionis dicti denarii, multi fuerunt compulsi ire apus Aquas Mortuas de gradibus predictis. Dixit etiam quod bene sunt 24 anni quod ipse ... ascendit in gradu de Causuillosz in quodam ligno Guillelmi Regnaudi, cathalani, onerato telis et aliis mercibus que erant ipsius qui loquitur, et ivit apud Majoricas deinde per 27 dies post, vel circa, rediit in eodem ligno onerato cera et serico et aliis mercibus et aplicavit cum ipso ligno ad dictum gradum et ibidem merces suas exoneravit et apud Latas portari fecit, nec invenit qui sibi aliquid diceret vel ipsum in aliquo impediret in eundo vel redeundo.

Req. si, quando ita ivit et rediit, aliquis curialis domini regis Francorum erat presens, dixit quod non, nec scit si aliqui curiales hoc sciebant, tamen hoc poterant scire si vellent, quoniam publice aplicavit ibidem ...

... Dixit se credere esse famam de predictis in locis in dicto art. nominatis.

... Dixit se ita audivisse dici quemadmodum in ipso tertio art. continetur.

... Dixit se credere quod dicti mercatores faciant expensas in dicto art. contentas, exceptis illis 6 denariis quos dicunt se plus expendere pro nolio quam solebant, nec scit si solvunt apud Rodellam 4 d. pro pedagio de quolibet faxio.

... Dixit se nichil scire nisi quod audivit dici quod quidam caupulus cum mercibus fuit submersus in stagno.

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit.

Item dixit req. quod navigantes qui sunt ad locum dictum Cap de Crois, volentes venire ad senescalliam Bellicadri, habent melius iter et securius venire ad dictum portum tempore fortune maris quam ad aliquem dictorum graduum. Nam qui veniret ad dictos gradus tempore fortune poneret se in periculo amittendi bona et personas et qui veniret ad dictum portum, veniret ad salvamentum personarum et bonorum.

Item super generalibus interrogationibus req., dixit idem quod Bauduchonus de Predi.

[fol. 54 vo] LXVIII. Obertus Datili, natione Januensis, civis Nemausi, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audisse pluries et diversis temporibus, tempore quo mercatores lingue lombarde morabantur apud Montempessulanum, mercatores cathalanos et alios cum suis navigiis et mercibus ad gradum de Cauquillosa et gradum de Latis, qui modo est obturatus, aplicare palam et publice, videntibus qui videre volebant, et ibidem exonerabant merces suas et apud Latas portari per aquam faciebant, intrabant et exibant libere, sine impedimento quocumque et sine aliqua compulsione eundi apud Aquas Mortuas vel alibi, quod ipse sciret vel videret, quorum nomina dixit se ignorare.

A tempore vero quo mercatores recesserunt de Montepessulano et venerunt apud Nemausum, bene sunt 23 anni, non frequentavit gradus predictos nec scit qualiter usitatum est aplicare ibidem.

Req. si quando ita libere videbat aplicare, aliquis curialis domini regis Francorum erat presens, dixit quod non. Dixit tamen quod curiales Aquarum Mortuarum hoc scire poterant si volebant.

Req. si illi quos ita aplicare videbat fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictos gradus, dixit se nescire. Credit tamen quod Cathalani non fuissent quia veniebant a parte occidentis...

Req. si aliquem compelli vidit ire de dictis gradibus apud Aquas Mortuas, dixit quod non. Audivit tamen dici quod a tempore citra quod mercatores fuerunt in Nemauso, fuit in portu Aquarum Mortuarum custos, qui ante guerram predictam custodiebat cum barcha vel ligno armato ne per dictos gradus vel alias partes bladum, vinum, lane et ferrum et alia victualia extraherentur de regno, et audivit dici quod quidam vocatus fr. Manuel et alii custodes plures portantes res hujusmodi compulerunt ire de dictis gradibus apus Aquas Mortuas et aliter nescit.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Massiliam et in Montepessulano ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... Dixit se audivisse dici quod dicti mercatores compelluntur ire apud Aquas Mortuas et ibidem descargare merces suas, et solvere denarium pro libra ...

... Dixit se bene credere quod modo magis expendent quam faciebant quando venire poterant ad dictos gradus, sed quantum dixit se nescire.

... Dixit se nichil scire nisi hoc quod audivit dici quod quidam caupulus cum mercibus fuit submersus in stagno, sed quantum fuit amissum dixit se nescire.

... Dixit se nichil amplius scire qua supra dixit. Super itinere maris, dixit se nichil scire.

LXIX. Johannes Arduchoni, mercator placentinus, socius et de societate des Gasanhabens de Placencia, habitator Nemausi de conventionibus domini nostri regis, etatis, ut dicit, 45 annorum et plus...

... Dixit se audivisse dici in Montepessulano, bene sunt 25 anni et ab illo tempore citra pluries, quod mercatores Cathalani aplicabant cum suis navigiis ad gradus, sed nescit qualiter ipsi gradus appellantur nec scit si fuerant in Aquis Mortuis antequam aplicarent ibidem, dixit tamen se bene credere quod vi ventorum plures irent apud Aquas Mortuas qui postmodum veniebant ad gradus...

... Dixit se nichil scire.

... Dixit se credere quod mercatores Cathalani [fol. 55] plus expendant eundo apud Aquas Mortuas et ibidem exonerando quam facerent si venirent ad dictos gradus, sed nescit quantum...

... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit...

LXX. Albericus Cuquella, mercator Placentinus, habitator Nemausi de conventionibus domini nostri regis, socius et de societate Claponorum de Placencia, etatis, ut dicit, 45 vel 46 annorum...

Dixit se vidisse et audivisse, antequam mercatores de conventionibus venirent pro morando apud Nemausum, pluries plures mercatores Cathalanos, quorum nomina dicit se ignorare, cum suis navigiis et mercibus ad gradum de Cauquillosa aplicare et ibidem exonerare dictas merces, nec videbat quod aliquid ab eis peteretur...

Req. si gentes seu curiales domini regis Francorum erant presentes in aplicationibus predictis, dixit quod non.

Req. si dicti aplicantes fuerant in Aquis Mortuis priusquam venirent ad dictum gradum, dixit se nescire.

Req. si unquam vidit aliquem compelli ire de dictis gradibus apud Aquas Mortuas, dixit quod non, et dixit quod a tempore citra quod mercatores de conventionibus venerunt apud Montempessulanum, dixit se nescire qualiter mercatores Cathalani vel alii aplicarent ad dictum gradum vel aliquem alium, quoniam ibidem postea non fuit, ut dicit. Et dixit quod bene sunt 23 anni quod dicti mercatores venerunt pro morand apud Nemausum.

...

... Dixit quod, tempore de quo deposuit, erat fama de hiis de quibus deposuit apud Massiliam et in Montepessulano ... Req. quod est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

... Dixit se nichil scire.

... Dixit se nichil scire nisi de auditu.

Item, anno quo supra, et IIIo id. januarii, magister Jacobus de Aurelhaco, nomine et vice dicti magistri Petri de Biterris, procuratoris regii, ad majorem informacionem dictorum magistrorum dominorum, produxit in testes Guillelmum Johannis, Guillelmum Barralli, Raimundum Pictavini et Guillelmum Mathei de Arelate qui juraverunt in presentia dicti consulis...

Item fuerunt producti in testes Ymbertus Escuratoris, Johannes Monnerii qui juraverunt etc

Item fuerunt producti in testes Petrus Belloni, Guillelmus Germani et Guillelmus Jessabori, juraverant in presentia dicti domini sacriste Ilerdensis, cum dictus consul esset absens...

LXIIIo testis productus ex parte regis Francorum48 Raemondus Pictavini, marinarius, oriundus et habitator Arelatis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 30 anni, quod denarius pro libra fuit impositus in portu Aquarum Mortuarum per quendam vocatum Bocanegra. Et dixit se vidisse, ab illo tempore citra, pluries et diversis temporibus tam mercatores Cathalanos quam Provinciales quam alios aplicare sponte cum suis navigiis et mercibus ad dictum portum et ibidem suas merces exonerabant et denarium pro libra solvebant et, antequam robina esset facta, illi qui suas merces portare volebant apud Montempessulanum eas faciebant portari de dicto portu cum quadrigis per terram ad Repetinel, et exinde per aquam portabantur apud Latas, nescit tamen si ad hoc erant compulsi vel non.

Item dixit se vidisse, bene sunt 25 anni et plus, custodes in ipso portu Aquarum Mortuarum, videlicet primo Jacobum Estout et post eum fr. Manuelem et post ipsum Nicoletam Prioris, ut sibi videtur, et aliquos alios, tenentes semper in dicto portu barcham vel lignum armatum, et, quocienscumque videbant aliquod navigium in mari ... (cf. supra). Erant tamen plures qui suas merces exonerabant in dicto portu.

Et dixit se vidisse et audisse, bene sunt 24 anni vel circa, quod dictus fr. Manuel, tunc custos dicti portus, duxit ipsum qui loquitur cum eo supra lignum armatum ad gradum de Cauquillosa, invenerunt idem duas barchas mercatorum cathalanorum oneratas cotono, cera, zingibere, pipere ac datis, quas ceperunt et eas apud Aquas Mortuas ire fecerunt et solverunt de dictis mercibus denarium pro libra, et opportuit, vellent nollent, quod exonerarent et dictas merces vidit portari ad Repetinel. Et ideo dixit quod fuerunt compulse ad exonerandum quia aplicaverunt ad dictum gradum sine veniendo apud Aquas Mortuas.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia ipsimet hoc asserebant et lingam cathalanam loquebantur.

Item dixit se, satis cito post, per eundem modum vidisse compelli quandam taridam Cathalanorum et etiam satis cito post, 4 barchas Cathalanorum, diversis mercibus oneratas. Nomina quorum Cathalanorum dixit se ignorare. Et istas compulsiones vidit fieri de dicto gradu de Cauquillosa.

Item dixit se vidisse, tempore quo Nicoleta erat custos dicti portus, bene sunt 20 anni vel circa, quod idem Nicoleta diversis intervallis compulit 5 barcuas hominum de Arelate et plures alias hominum de Massilia, ire de dicto gradu ad dictum portum. Req. de nominibus illorum, dixit quod Bernardus Alberti, Raemundus de Aguilla, Petrus Isnardi, omnes de Arelate ; de nominibus aliorum dixit se non recordari.

Req. si dicte compulsiones... cf. supra.

... Dixit ita verum esse ut in eis continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia ipse sepe et sepius navigavit, eundo de portu Aquarum Mortuarum in Cathalonia et veniendo de Catalonia [fol. 56] ad ipsum portum, et, quando veniebat de Cathalonia de die, videbat bene de media leuca ultra gradum de Vico turrem Aquarum Mortuarum, et ne nocte similiter videbat claritatem luminis ardentis supra ipsam turrim. Et quia in dicta senescallia Bellicadri non est aliquis locus in mari ubi per fortunam maris aliquis navigans se salvare possit, nisi in ipso portu.

... Dixit se credere firmiter contenta in ipso art. esse vera, et ideo dixit se credere quia ad hoc erant constituti custodes in dicto portu ad custodiendum ne aliquis cum mercibus aplicaret per mare ad aliquem locum senescallie Bellicadri, nisi ad ipsum portum.

... Dixit ita verum esse ... Req. qualiter scit, dixit quia ante dictam guerram et post vidit et Cathalanos et alios mercatores tractari per eundem modum sine faciendo violenciam aliquibus plus quam aliis.

... Dixit ita verum esse... Req. qualiter scit, dixit quia predicta audivit dici in locis predictis a pluribus gentibus dictorum locorum.

Item req. si haberet dampnum si mercatores Cathalani aplicarent ad dictos gradux, vel commodum si aplicarent ad portum Aquarum Mortuarum, dixit quod non.

Req. quem dictorum regum mallet obtinere, dixit quod illum qui plus juris habet.

Item req. si doctus etc.

LXIIII. Guillelmus Johannis, marinarius, oriundus et habitator de Arelate, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 42 annorum vel circa...

Cf. LXIII, salvo quod non deposuit de tempore nisi 33 annorum et salvo quod non vidit aliquem compelli ire de dictis gradibus ad portum Aquarum Mortuarum, nisi tres barchas, unam Provincialium, que erat Guillelmi Dentibol de Massilia et duas Cathalanorum quorum nomina dixit se ignor[ar]e, oneratas cera, cotono, racemis et ficubus, que barche fuerunt de gradu de Cauquillosa exacte et ducte ad portum Aquarum Mortuarum per fr. Manuelem, tunc custodem dicti portus, bene sunt 22 anni.

Et dixit quod dicte compulsiones fiebant ratione denarii pro libra et non ratione guerre.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia vexilla regis Aragonum portabant.

... Dixit ita vera esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia in tota senescallia Bellicadri non est alius portus in mari, nec aliquis alius locus in mari ubi navigantes ad dictam senescalliam venientes tempore fortune maris se salvare possint, nisi in ipso portu.

... Dixit se nichil scire, nisi prout supra dixit. Tamen dixit quod lumen ardens supra turrim Aquarum Mortuarum de nocte videtur multum a longe, et dixit se audivisse dici a marinariis quod illud videbant bene de 40 miliariis.

Cf. LXIII.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Arelatem, in Montepessulano, in Aquis Mortuis et per totam Provinciam ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes publice dicunt.

LXV. Guillelmus Barralli, marinarius, oriundus et habitator Arelatis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 50 annorum et amplius...

Cf. LXIII, salvo quod non deposuit se vidisse aliqua navigia de dictis gradibus adduci ad portum Aquarum Mortuarum, nisi duas barchas mercatorum cathalanorum quas vidit extrahi et duci ad portum Aquarum Mortuarum per fr. Manuelem, custodem dicti portus, de gradu de Cauquillosa, bene sunt 25 anni.

Req. qualiter scit quod esset Cathalani, dixit quia lingam cathalanam [fol. 56vo] loquebantur et portabant vexilla armorum regis Aragonum, et dixit dictas compulsiones fieri ratione denarii et non ratione guerre...

LXVI. Guillelmus Mathei, oriundus et habitator Arelatis, homo domini regis Sicilie, etatis, ut dicit, 45 annorum et amplius...

... Dixit se vidisse et audisse, bene sunt 24 anni, mercatores cathalanos, provinciales et alios cum suis navigiis et mercibus sponte aplicare ad dictum portum Aquarum Mortuarum et ibidem merces suas exonerabant et denarium pro libra solvebant, et aliqui eorum suas merces portari faciebant cum quadrigis per terram ad Repetinel, et exinde per aquam portabant apud Latas, nescit tamen si hoc faciebant compulsi vel non.

Item dixit se tunc temporis vidisse quod quidam vocatus fr. Manuel erat custos dicti portus et tenebat ibidem lignum armatum et, quotienscunque videbat aliquod navigium in mari, quantocunque in profundum, veniret ab oriente vel ab occidente, et cujuscunque esset, incontinenti illud sequebatur etc.

Item dixit se vidisse, bene sunt 23 anni, quod dictus fr. Manuel invenit quandam barcham mercatorum cathalanorum, oneratam cera et aliis mercibus, in gradu de Cauquillosa, et eam compulit ire apud Aquas Mortuas ad solvendum denarium pro libra, quo soluto rediit ad dictum gradum sine exonerando...

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia se Cathalanos asserebant et lingam cathalanam loquebantur.

Req. si dicte compulsiones fiebant ratione guerre, dixit quod non, immo ratione denarii pro libra.

... Dixit ita verum esse ut in eo continetur. Req. qualiter scit, dixit quia in dicta senescallia Bellicadri non est portus in mari nisi portus Aquarum Mortuarum, nec alius locus in mari ubi navigantes venire volentes ad dictam senescalliam tempore fortune maris se salvare possint, nec dicti gradus sunt portus.

... Dixit se nichil scire nisi quod lumen ardens de nocte super turrim Aquarum Mortuarum multum et longe videtur.

Cf. LXIII.

... Dixit esse famam etc apud Massiliam, apud Arelatam et in Aquis Mortuis. Req. quid est fama, dixit quod illud quod publice dicunt.

LXVII. Ymbertus Escuratoris, fusterius, oriundus et habitator Montispessulani in parte domini regis Francorum, etatis, ut dicit, 55 annorum et amplius...

... Dixit quod ipse fuit habitator Aquarum Mortuarum per longum tempus, et dixit se vidisse et audisse, ante inposicionem dicti denarii et post, qui denarius fuit impositus, bene sunt 30 anni per quendam vocatum Boquanegra, quod tam mercatores [cathalani] quam provinciales, quam lombardi et alii ceterarum terrarum aplicabant et aplicare consueverunt sponte cum suis navigiis et mercibus ad dictum portum et ibidem merces suas exonerabant et denarium pro libra post impositionem ipsius denarii solvebant, et, antequam robina esset facta, plures etc.

Item dixit se vidisse, bene sunt 25 anni et plus, quod tam Jacobus Estout quam Nicoleta Prioris quam alii qui pro tempore fuerunt tenebant barcham vel lignum armatum etc.

Req. si exonerare compellebantur, dixit quod sic, illi qui volebant ire ad dictos gradus et suas merces portari apud Montem Pessulanum, illi vero qui volebant ire apud Massiliam vel alibi versus orientem non compellebantur exonerare.

Req. qualiter scit predicta, dixit quod visu et auditu.

Item dixit se vidisse, bene sunt 25 anni, et ab illo tempore citra, pluries et diversis intervallis, quod Johannes de Lesano, fr. Manuel, Jacobus Estout et Nicoleta Prioris, qui custodes fuerunt dicti portus, plura navigia tam Cathalanorum quam Provincialium cum mercibus adduxerunt de Cauquillosa ad dictum portum, et faciebant eos solvere denarium pro libra.

Cf. LXIII

... Dixit esse famam etc apud Massiliam, apud Bellicadrum, in Montepessulano, in Aquis Mortuis et in pluribus aliis locis istius patrie... Req. quid est fama, dixit quod illud quod dicitur communiter a gentibus...

LXVIII. Petrus Belloni, marinarius, oriundus et habitator de Marsilhano, homo domini episcopi Agathensis, etatis, ut dicit, 60 annorum vel circa...

... Dixit se recordari quod quidam vocatus Boquanegra imposuit denarium pro libra in portu Aquarum Mortuarum, bene sunt 30 anni vel circa, et dixit se vidisse ab illo tempore citra pluries et diversis temporibus mercatores cathalanos, provinciales et alios cum suis navigiis et mercibus aplicare sponte ad dictum portum Aquarum Mortuarum, et ibidem alicui suas merces exonerabant et denarium pro libra solvebant, et aliqui alii sine exonerando solvebant denarium pro libra et ibant ad gradum de Cauquillosa per mare.

Item dixit se vidisse, bene sunt 22 anni et plus, quod quidem [sic] mercator conduxit ipsum qui loquitur cum barcha sua ad portandum bladum de Arelate ad gradum de Cauquillosa, et, cum ipse qui loquitur, veniens cum dicta barcha dicto blado onerata [fol. 57 vo], transiret per mare in vista Aquarum Mortuarum, eundo recte ad dictum gradum, venit sibi obviam fr. Manuel, tunc custos dicti portus, cum quadam barcha armata, et ipsum qui loquitur cum dicta barcha et blado, fecit ire apud Aquas Mortuas ad solvendum denarium pro libra, et etiam fuit arrestatum dictum bladum et positum ad manum regiam, pro eo quia transibat per vistam Aquarum Mortuarum sine veniendo ad dictum portum, et habuit satisfacere mercator cujus erat dictum bladum, antequam illud sibi deliberatum fuisset.

Dixit etiam se vidisse, illa eadem die, quod dictus fr. Manuel compulit venire ad dictum portum quoddam lignum hominum de Agathe, quod veniebat a parte occidentis et ibat versus orientem, transeundo per mare in vista Aquarum Mortuarum.

Item dixit se vidisse, bene sunt 19 anni et plus, quod dictus fr. Manuel ivit ad gradum de Cauquillosa, et ibidem invenit quandam barcham mercatorum cathalanorum anchoratam ante ingressum ipsius gradus, et eam compulit ire apus Aquas Mortuas, nescit tamen quas merces portabat nec qualiter vocabantur dicti Cathalani.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia gentes ibidem hoc dicebant.

Aliter in dicto art. dixit se nescire nec plures compulsiones vidisse, audivit tamen dici quod multe alie compulsiones, tam Cathalanorum quam Provincialium, indifferenter facte fuerunt.

Req. si unquam aliquem compelli vidit ad exonerandum, dixit quod non.

Req. quare dicte compulsiones fiebant, dixit quod ratione denarii pro libre etc.

... Dixit se nichil scire, nisi hoc quod dixit quod dictus portus est bonus et utilis omnibus aplicantibus per mare ad senescalliam Bellicadri, et quod ibidem tempore fortune maris, navigantes recurrunt et se salvant, nec est alius locus in senescallia predicta in mari ubi per fortunam maris aliquos navigium grossum se salvare possit, nisi in ipso portu. Et dixit quod venire de Cap de Crois recte ad portum Aquarum Mortuarum per mare est via securior et utilior grossis navigiis, tempore fortune maris, quam venire ad dictos gradus. Dixit tamen quod modica navigia, tempore fortune, se bene salvant in gradibus predictis.

... Dixit se nichil scire.

... Dixit se non vidisse ante dictam guerram nec post, aliquem gravamen inferri per gentes domini regis Francie mercatoribus Cathalanis plus quam aliis, aliter super dicto art. dixit se nescire.

... Dixit se nichil scire nec scivit deponere de fama ...

LXIX. Guillelmus Germani, marinarius, oriundus et habitator de Aniatz, etatis, ut dicit, 50 annorum vel circa ...

... Dixit se nichil scire nisi hoc quod bene sunt 22 anni et plus quod ipse qui loquitur et quidem [sic] alii oneraverunt in gradu de Agathe quoddam lignum frumento pro portando apud Januam [fol. 58], et, cum essent in mari, inter gradum de Latis et gradum de Cauquillosa, venit fr. Manuel, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, cum quadam barcha armata, et eos cum dicto ligno invitos ire fecit ad dictum portum ad solvendum denarium pro libra, et ipsum qui loquitur et socios suos compulit dictus custos, in tantum quod oportuit, quod dictum bladum exonerarent ibidem.

Item dixit se vidisse eadem die, cum quedam barcha transiret in mari per vistam Aquarum Mortuarum, quod dictus fr. Manuel ivit sibi obviam et eam fecit venire ad dictum portum, nescit tamen quid postmodum fuit de eadem.

Plures compulsiones dixit se non vidisse, audivit tamen dici quod multe alie facte fuerunt per dictum custodem et alios qui pro tempore fuerunt, tam de Provincialibus quam Cathalanis, quorum nomina dixit se ignorare.

Req. qua de causa fiebant compulsiones, cf. supra.

... Dixit ita verum esse, ut in eis continetur. Req. qualiter scit, dixit quia ipse sepe et frequenter fuit per mare ad partes Cathalonie et Aragonie, et quando veniebat seu rediibat de illis partibus et appropinquabat senescalliam Bellicadri et esset adhuc ultra gradum de Vico, videbat de die turrim Aquarum Mortuarum, et de nocte claritatem luminis ardentis supra ipsam turrim et inde magnam securitatem accipiebat.

Dixit etiam quod dictus portus Aquarum Mortuarum est multum bonus et neccessarius omnibus navigantibus per partes istas, nec est alius locus in mari in dicta senescallia ubi quis navigans per fortunam maris se salvare possit, nisi in ipso portu. Et dixit quod securior via et utilior, tempore fortune maris, est venire de Cap de Crois ad dictum portum quam ad aliquem graduum predictorum, quia qui ibidem tunc temporis aplicaret esset in periculo naufragandi, nec dicti gradus sunt portus.

... Dixit se credere contenta in ipso art. esse vera.

Et ideo dixit se credere quoniam ad custodiendum ne ad aliquem locum senescallie Bellicadri in mari aliqua navigia aplicarent nisi in ipso portu fuerunt, a tempore imposiciones dicti denarii custodes constituti in dicto portu, prout publice dicebatur.

... Dixit se nunquam vidisse ante guerram predictam nec post quod aliqua gravamina inferrentur mercatoribus cathalanis plus quam aliis, aliter super dicto art. dixit se nescire.

... Dixit esse famam etc apud Marsilhanum et apud Aniatz ... Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt...

[fol. 58 vo] LXX. Guillelmus Gessabore, piscator, oriundus et habitator de Agathe, homo domini episcopi Agathensis, etatis, ut dicit, 43 annorum ...

... Dixit se nichil scire nisi hoc quod dicit quod, bene sunt 22 anni vel circa, quod ipse qui loquitur piscabat in stagno prope gradum de Cauquillosa, et tunc in ipso gradu erat quedam barcha mercatorum cathalanorum, et venit fr. Manuel, tunc custos portus Aquarum Mortuarum, ad ipsum gradum, et, antequam illuc venisset Cathalani qui erant in dicta barcha, cognoscentes, prout credit, quod ille qui veniebat erat custos dicti portus, fugerunt et intraverunt stagnum, navigantes versus Melgorium, et venit dictus fr. Manuel cum sua barcha armata, et secutus fuit aliam barcham et eam consecutus fuit in stagno, et eam cepit, et extraxit eam in mari per dictum gradum de Cauquillosa, et secum eum [sic] duxit apud Aquas Mortuas, prout dicebatur, nescit tamen quid de eo postmodum factum fuit, nec quas merces portabat, nec nomen dictorum Cathalanorum.

Req. qualiter scit quod essent Cathalani, dixit quia hoc audivit dici a leudario domini Magalonensis episcopi. Plures compulsiones fieri dixit se non vidisse, dixit tamen se audivisse dici quod multe alie facte sunt tempore ipsius fr. Manuelis et aliorum custodum qui pro tempore fuerunt, tam de Provincialibus quam Cathalanis, et quod tam mercatores Cathalani quam Provinciales consueverunt aplicare cum suis navigiis et mercibus ad portum Aquarum Mortuarum, ante imposicionem dicti denarii, et post, et quod ibidem suas merces exonerabant.

... Dixit ita vera esse ut in eo continetur.

Req. qualiter scit, dixit quia in tota senescallia Bellicadri non est alius locus in mari ubi quis navigans per fortunam maris se salvare possit nisi in ipso portu.

.... Dixit se nichil amplius scire quam supra dixit, nisi quod audivit dici a pluribus marinariis quod claritas luminis de nocte ardentis supra turrim Aquarum Mortuarum magnam securitatem eis prestat.

Cf. LXIX.

... Dixit esse famam de hiis de quibus deposuit apud Narbonam, apud Agaten, et in pluribus aliis locis...

Req. quid est fama, dixit quod illud quod gentes dicunt...

[fol. 59] Post predicta, anno quo supra, et XIX kal. februarii, comparuerunt predicti dominus senescallus et regius procurator coram dictis dominis magistris, presentibus ibidem dictis dominis episcopo Tirasonense et sacrista Ilerdense, dicentes se velle plures testes producere ad probandam intentionem domini regis qui melius facti veritatem noverint quam producti, quos dixerunt esse in Janua, pro quibus mandaverunt ydoneos nuncios, cum litteris dictorum dominorum magistrorum, potestatii communis Janue directi, qui justa impediti dicenti excusacione venire non potuerunt, ad quam excusationem probandam produxerunt coram dictis dominis magistris hitteras patentes predicti potestatis, sigillo communis Janue, ut prima facie apparebat, quarum tenor talis est :

Venerabilibus in Christo patribus dominis Guidoni, divina miseracione episcopo Suessionensi, et Ricardo Nepotis, archidiacono Lexoviensi, illustrissimi domini regis Francorum consiliariis, et ex parte ejusdem ad senescalliam Bellicadri pro negociis regis destinatis, Belletus de Cartano, miles, civis Mediolanensis, potestas communis Janue, se ipsum cum recommendacione. Litteras vestre venerabilis clemencie devote recepimus, quarum tenore perlecto, curavimus, pro posse, ad effectum ducere continentiam earumdem. In hiis videlicet que eedam continebant, qualiter procurator regius in senescallia Bellicadri se asseruit habere et producere aliquos testes, nobis subditos, coram vobis super negociis quibusdam regiis vobis venisse per ipsum dominum regem et qualiter nos requisivistis et rogastis quatinus omnes illos nobis subditos et quos lator vestrarum litterarum nobis nominaret citare deberemus, legitime et peremptorie ut diebus et loco quos ipse lator nobis nominaret personaliter comparerent coram vobis, ad expensas dicti procuratoris regii perhibituri testimonium veritatis. Super quibus vestre clementie taliter duximus respondendum, videlicet quod quamplures fidedigni temptati ac vocati fuerunt pro veniendo ad partes vestras pro dicto negocio qui excusationem talem obviaverunt, videlicet quia timentes de privatis, inimicis communis Janue, habitantibus in castro Monaci, venire dubitant per mare, et per terras subditas domino regi Karolo libenter non veniunt. Et sic, dictis occasionibus, ipsos in predictis racionabiliter cogere non possemus, verumptamen aliqui venire promiserunt qui se sperarent venire ad vos cum nuncio vestro prenominato, qui temptaverunt si in quadam barcha quam naulizarunt propter ea erunt ausi transgredi castrum Monaci quos huic ad diem terciam credimus recessuros. Et si forte non essent ausi transire vel etiam non possent, et vobis placeret mittere nobis titulos sive intenciones super quibus recipiendi sunt dicti testes cum interrogatoriis alterius partis, ipsos omnes quos credimus esse multos necnon fidedignos recipi faceremus, per aliquem ex scubis nostre curie bonum, ydoneum et legalem et exemplum dictorum testium vobis inscriptis sub nostri sigilli munimine mitterimus, parati semper pro vobis ad omnia vobis grata. Data Janue die dominica prima januarii MoCCCoIo.

Petentes cum instancia quod predicti domini magistri expectare donec predicti testes possint venire de Janua vel saltim commissarios suos dimittere in Nemauso qui auctoritate illorum eosdem testes recipiant vel mittere litteras suas cum articulis predicto potestati qui ad requisicionem eorum predictos testes recipiat, prout se prumptum facere obtulit in suis litteris supradictis.

Item, ad probandum institucionem portus Aquarum Mortuarum, dixerunt se velle producere testes qui sunt Parisius et in aliis partibus Francie quos in instanti nominaverunt, videlicet dominum Dolensem episcopum, magistros Nicolaum de Carnoto, Robertum de Marchia, Stephanum Angelardi, Gaucherium de Ruolio et fr. Petrum de Condeto.

Item, registra camere domini regis Parisius quorum non potuerunt habere copiam. [fol. 59 vo] Item, ad fundandum intentionem domini regis, et ad probandum contenta in suis articulis produxerunt 15 cartularia seu 15 libros publicos extractos de archivo publico clavarie domini regis Aquarum Mortuarum, in quantum in dictis cartulariis repperientur scripte clausule tangentes hujus negocium quorum cartulariorum unum fuit inceptum currentibus annis Domini millesimo CCoLXXo quarto, die XXo novembris, aliud vero fuit inceptum in anno Domini MoCCoLXXVo, die XXa junii. Aliud vero fuit inceptum AD. 1276 ; mense januarii.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . 1284, die Ia mensis aprilis

. . . . . . inceptum fuit . . . 1290, in festo S. Michaelis

. . . . . . . . incipit . . . 1291, die XXVo junis

. . . . . . . . . . . . . . . . . . in festo S. Johannis Baptiste

. . . . . . . . . . . . . . . 1293, die VIa junii

. . . . . . . . . . . . . . . 1294, die IXa junii

Alius vero incipit A.D. 1295, die XXVIIIa junii

. . . . . . . . . . . . 1296, die XXV junii

. . . . . . . . . . . . 1297, die XXVa junii

. . . . . . . . . . . . 1298 . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . 1299 . . . . . . . .

[fol. 60] Item produxerunt acta publica, extracta de registris camere domini regis Parisiensis, sigillatas sigillis dictorum dominorum magistrorum in quibus continetur processus alias factus super eodem negocio coram dictis dominis magistris de mandato domini regis, qua acta dicti domini magistri habent penes se.

Item produxerunt dua publica instrumenta scripta et signata, ut prima facie apparebat, manu magistri Mathei de Mancina, notarii publici domini regis, ad probandum rem judicatam fuisse et sententiam promulgatam, in questione presenti, contra consulem mercatorum Cathalanie, per curiam Aquarum Mortuarum et ad probandum alia que in dictis instrumentis contenta, que ad fundandum intentionem domini regis possunt esse utilia, quorum instrumentorum tenores tales sunt :

Anno Dominice Incarnationis MoCCo nonagesimo nono, et die VIo mensis novembris serenissimo principe domino Philippe, Dei gracia Francorum rege, regnante, noverint universi quod pervenit ad audianciam curie Aquarum Mortuarum quod cum Michael Franciae, civis et mercator Majoricensis, annus est elapsus vel circa, veniret de partibus Majoricensibus et applicuisset ad gradum de Vico cum quadam quantitate mercium, et de eisdem solvisset denarium pro libra, apud Aquas Mortuas, domino nostro regi, qui solvit, consuevit ab antiquo, et postea oneravisset lignum suum dictus Michael quibusdam aliis mercibus portandis apud Majoricas que erant quorundam mercatorum Cathalanorum et de Montepessulano, idem Michael de dicto gradu recessit sine solutione seu prestatione dicti denarii pro libra, dicto domino nostri regi, in prejudicium et fraudem dicti domini regis et sui portus Aquarum Mortuarum. Unde, cum talia sint sperniciosa domino nostro regi et dicto suo portui, curia predicta processit ad inquisitionem super predictis, ut sequitur. Primitus ab eo recepto juramento, qui juravit et deposuit ut sequitur :

Michael Franciae, juratus de veritate dicenda in facto suo proprio, dixit et confessus fuit ita esse verum ut in titulo continetur. Postque incontinenti dictus Michael fuit requisitus per discretum virum dominum Bernardum Marchesii, judicem Aquarum Mortuarum, si volebat audire sententiam seu cognicionem suam super predictis, qui dixit et respondit quod non, sed supponebat se misericordie dicti domini judicis et dicte curie et obtulit sponte et non coactus quod emenda 50 s.t., et etiam se soluturum dictum denarium pro libra pro mercibus quas duxerat versus Majoricas absque solucione denarii pro libra, videlicet 32 s.t. et 4 d. quos dominus Guillelmus de Limerio, miles domini regis, vicarius et castellanus Aquarum Mortuarum, de consilio dicti domini judicis acceptavit, salva et retenta voluntate domini senescalli Bellicadri et Nemausi. Et dictus dominus judex dictum Michaelem a majori pena absolvit, salva similiter et retenta coluntati dicti domini senescalli.

Acta sunt hec in prefata curia Aquarum Mortuarum, in presentia et testimonio Hugonis de Loya, jurisperiti, Guillelmi Petri, vicarii Lunelli, magistri Bernardi Amancii, publici notarii Lunelli, et mei, Mathei de Mancina, publici dicti domini regis et dicte sue curie Aquarum Mortuarum notarii, qui, rogatus per dictum Michaelem et mandatus per dictum dominum judicem, hec omnia et singula suprascripta publico scripsi et signo meo signavi.

[fol. 60 vo] Anno Dominice Incarnationis MoCCo nonagesimo nono, et die veneris post festum beati Andree Apostoli ... comparuit in curia Aquarum Mortuarum, coram discretis viris dominis Guillelmo de Limerio, domini nostri regis milite, vicario et castellano Aquarum Mortuarum, et Bernardo Marchesii, judice dicti loci, Petrus Dusay, locum tenens Bernardi Guillelmi Sarrinera de Barsilona, consulis mercatorum Cathalanorum, et cum nox instaret, fuit continuatum usque in crastinum. Quo crastino, comparuit dictum locum tenens dicti consulis coram predictis domino vicario et judice, et in dicta curia petens cum instancia quanta potest, sibi restitui dictas res et merces seu precium earundem prout supra petitum extitit alias per consulem antedictum. Et dictus dominus judex, ad impertunam [sic] instanciam dicti locum tenentis dicti consulis processit ad diffinicionem negocii ut sequitur. Reddita fuit quedam papiri cedula per Bernardum Guillelmi Sarrinera, consulem Cathalanorum mercatorum Cathalonie domino Bernardo Marchesii, judici Aquarum Mortuarum, in qua continetur quedam notificatio, cujus cedule tenor noscitur esse talis :

Constitutus Guillelmus Bernardi Sarrinera, consul Cathalanorum mercatorum Cathalonie, coram discreto domino Bernardo Marchesii, judice ville Aquarum Mortuarum pro serenissimo domino Francorum rege, dixit et proposuit quod nuper, cum quedam barche cathalanorum mercatorum predictorum venissent de Cathalonia ad gradum de Vico, onerate mercibus et averis, et dictas merces prefati mercatores vellent facere asportari apud castrum Matarum versus Montempessulanum, quidam vocatus Rodillon, in dicto gradu commorans ex parte dicti domini regis seu gentium suarum, ipsos mercatores pignoravit et barchas accipiendo de qualibet barcha duos pontes pro solvendo denarium pro libra apud Aquas Mortuas, et hec, contra antiquum statum et usum diucius observatum et hactenus per aplicantes in dicto portu qui consueverunt intrare et exire libere et pacifice et absque omni exactione.

Item, facta dicto pignoratione per dictum Rodillonum, prefati mercatores seu alii pro eis, de licencia, voluntate et permissu dicit Rodilloni, discargaverant dictas barchas et merces et eas in caupulis diversis transduxerunt seu posuerunt causa portandi apud Latas et inde apud Montempessulanum.

Item, cum dicti caupuli cum dicta rauba seu mercibus ducerentur per stagnum versus Latas et essent quasi in medio stagni, quidam vocatus Bertrandus Gracia, alias dictus de la Cadeira, venit contra eos cum barcha et hominibus armatis clamando ex parte dicti domini regis Francorum et precipiendo etiam et sub pena corporum et averiorum hominibus qui dictos caupulos ducebant ne se moverent de dicto stagno et loco in quo erant.

Item quod post predicta dictus Bertrandus, qui custos graduum est pro dicto domino rege, dictos caupulos cepit ad manum dicti domini regis et ipsos duxit coactos et invitos usque ad Magalonam causa ipsos ducendi apud Aquas Mortuas, pro solvendo denarium pro libra, nonobstante quod dicti mercatores et gentes certificarent istum quod dictus Rodillonus, ejus locum tenens, accepisse inde pignora a mercatoribus seu barcheriis predictis, pro denario exsolvendo, et quod de ejus voluntate et permissu recedebant [fol. 61] versus Latas.

Item quod, predictis non obstantibus, idem Bertrandus volens trahere dictos caupulos et merces usque ad Aquas Mortuas contra eorum viagium et contra voluntatem ipsorum, compulit eos venire usque ad gradum de Cauquillosa, alias vocatum de Carnon et ibi per unam noctem steterunt.

Item quod in crastinum dicte noctis tantus ventus increbuit et invaluit quod nullus homo boni sensus deberet ire per aquam, potissime cum caupulis predictis vel similibus oneratis tam bonis mercibus vel aliis rebus.

Item quod dictus Bertrandus, ex parte dicti domini regis, dicto crastino precepit dictis hominibus et compulit dictos caupulos movere de dicto portu cum dicto vento et fortuna terre et maris, non obstante quod naute et marinarii et alii in dictis caupulis existentes eidem Bertrando quod abhominabile erat et valde periculosum ire cum tam fortunali tempore per aquam, potissime cum talibus caupulis et tam bonis mercibus oneratis et quod male faciebat, requirendo eundem et humiliter rogando quod sibi non placeret, donec saltim dictus ventus cessasset, ipso Bertrando respondendo quod si omnes dicti caupuli et merces deberent perire, oportebat quo quod omnes moverent et cum dictis caupulis irent apud Aquas Mortuas.

Item quod, predictis non obstantibus, idem Bertrandus, sub nomine et ex parte dicti domini regis, portando ejusdem domini regis baculum signatum, compulit dictos caupulos movere, invalescente dicto vento et fortuna contra dictorum hominum voluntatem. Et cum fuissent prope quendam locum vocatum La Rodella, in tantum increbuit dictus ventus quod unus de dictis caupulis, oneratus zuccara, grana, cera et aliis bonis mercibus, submersus fuit et passus fuit naufragium et merces predicte destructe et deperdite fuerunt et homines ibidem existentes submersi fuissent nisi casu fortuito, divina gracia, quedam barcha supervenisset que eos post longam moram levavit.

Item quod in dicto caupulo, inter alia, erant res et merces infracsripte, scilicet 17 fais de ris, item 5 costaus de guala, item 3 gabie de zucre, item 1 costaul de grana, item 1 costaul de gingembre, item 3 costaul de cordoan, item alii 3 costaul de grana, item una loca de zucre, item 1 costaul de cordoan, item 3 costaul de cassia fistula ; item, 1 bala de coniul, que res et merces deperdite fuerunt penitus et destructe, excepta cera que inde cum maximo labore fuit abstracta.

Item, quod propter naufragium et perditionem mercium predictarum, dicti mercatores et gentes sunt dampnificati et eorum interest, computato valore dictarum mercium, dampnis et interesse in 500 l. melgor. et plus, et tantum valebant res et merces predicte et plus que dampna et naufragium et etiam costamenta passi sunt dicti mercatores indebite et injuste ex parte dicti domini regis et facto gentium et custodum suorum.

Que omnia et singula supradicta notificavit et expressavit idem consul dicto domino judici et curie Aquarum Mortuarum ad instructionem dicte curie, petens idem consul, nomine suo et dictorum mercatorum ut, ea instructione facta, predictis mercatoribus et sibi, eorum nomine, faciat restitutionem [fol. 61 vo] dictarum 500 l. fieri per dictum dominum regem seu gentes suos cum dampnis et interesse superius expressatis, offerent se prumptum instruere curiam de predictis, licet sint predicta notoria et etiam manifesta et ea probare quatinus de jure tenetur, petens testes qui de predictis sciunt veritatem recipi et examinari cum confestim se deberent longa absencia absentare per curiam supradictam. Protestans idem consul ante omnia quod, per predicta, non intendit processum ordinarium ordiri subire seu facere, sed curiam instruere de predictis simpliciter et de plano, ad tuitionem et conservacionem juris mercatorum predictorum et rerum suarum, et cum, pro tempore, testes qui de predictis sciunt veritatem non possent, non valeat inde predictorum probatio angustari et eorum jus per consequens deperire, super quibus in dicta cedula contentis dictus dominus judex se voluit informare et requisicionem et instructionem dicti consulis, volens indampnitati dictorum mercatorum si posset providere de dampnis contentis in dicta cedula aliquem culpabilem reperire vocatis coram se Bertrando Gracia, custode graduum, et Rodillono, locum ejus tenente, qui quidem custos graduum reus dicti dampni dicebatur.

Nos igitur dictus judex, visa notificatione et postulatione dicti consulis, nomine mercatorum Cathalanorum petentis et requirentis, visis etiam et diligenter inspectis responsione dicti custodis et deposicionibus testium supradictorum per prefatum consulem mercatorum, habita deliberatione sollempni et communicato consilio peritorum, sedentes pro tribunali, sacrosanctis Dei evangeliis positis coram nobis, cum non inveniamus dictum Bertrandum Gracia, custodem graduum, aliquod dampnum dedisse prefatis mercatoribus Cathalanorum qui in magnum prejudicium et gravamen juris et possessionis domini regis fraudulose portum Aquarum Mortuarum victaverant, alibi deviando, in quorum caupulorum captione et apud Aquas Mortuas adductione unus caupulus ductus per familiam ipsorum mercatorum, oneratus aliquibus mercibus, periit in stagno vi ventorum, casu fortuito, sine culpa et dolo dicti custodis suum officium exercentis, quare dictum Bertrandum et alios suos socios contra quos extitit inquisitum ad petitionem dicti consulis nomine mercatorum postulantis, astante [fol. 62] nobis nobili viro domino G. de Limerio, milite domini nostri regis, vicario et castellano Aquarum Mortuarum, absolvimus in hiis scriptis, quantum vero ad illud quod petitur per dictum consulem, nomine quo supra, restitutionem 500 l. fieri mercatoribus per dominum nostrum regem dicimus et pronunciamus, quantum hoc processum fore nullum nec dominum regem teneri in aliquo, cum ejus procurator nec advocatus ejusdem domini regis presentes fuerunt nec vocati. Et esto quod tenet non potest dici dictus dominus rex culpabilis de predictis. Et dictus locum tenens dicti consulis dixit se non consentire dicte pronunciacioni, cognicioni sue sententie late per dictum dominum judicem super predictis. Cum de sententia seu de cognicione ferendis seu pronunciacione aliqua faciendi non esset facta requisicio per dictum consulem seu ejus locum tenentem sed tantummodo de restituendis dictis rebus seu mercibus seu eorum estimacione, protestans quod ex eo aliqua restitucio non sit quod ipse habebit recursum ad alios de quibus sibi et dampnis predictis poterit provideri et sibi providebit, ob deffectum presentis curie, remediis opportunis, protestans dictam sentenciam et cognicionem et absolucionem de dicto Bertrando fere nullam, cum eis absentibus sit lata sententia, absolucio et pronunciacio. Acta sunt in dicta curia, presentes fuerunt Bertrandus Vitalis, notarius, Hugo de Loya panenentre, Helisa de Luora, Guiraudus Enguelranni, Guillelmus de Assejano et ego, Matheus de Mancina, publicus dicti domini regis notarius qui rogatus hoc scripsi et signo meo signavi.

[fol. 62 vo] Dicentes predicti dominus senescallus et regius procurator et solempniter protestantes quod receptis per predictos dominos seu per deputandos ab eis predictis testibus Januensibus et aliis supra nominatis et receptis et examinatis predictis cartulariis et actis per eos productis parati sunt audire cognicionem et ordinacionem dictorum dominorum magistrorum, non intendentes aliquatenus renunciare productioni et examinacioni testium predictorum.

Deinde, anno quo supra et XVII kal. februarii, comparuerunt ex parte regis Aragonum episcopus Tirasonensis et sacrista Il erdensis predicti, et ad probandum quod, a tribus annis citra, parum plus vel minus, indebite novitatis, violencie et compulsiones veniendi ad Aquas Mortuas et ibi solvere denarium pro libra et alias redibencias et quod gravamina et dampna sint illata et facta ex compulsione et deviacione predictis mercatoribus et subditis dicti domini regis Aragonum et quod, ab illo tempore citra, non sunt permissi intrare libere per mare ad gradus de Vico et de Cauquillosa et inde venire ad Latas ac exire libere, prout consueverint actenus ante tempus guerre mote et ad probandum eciam dictam novitatem et quod tenens locum senescalli Bellicadri, a dicto tempore citra, scripsit rectori Montispessulani pro domino rege Francorum quod noviter habuerat litteram a curia domini regis Francorum, quod compelleret et compelli faceret omnes mercatores indistincte per mare venientes ad senescalliam Bellicadri et navigia eorum cum mercibus in eis contentis venire ad Aquas Mortuas et ibi discargare et solvere denarium pro libra et alias redibencias et sic mandabat ei quod exequeretur et faceret exequi predicta et quod dictus rector exequi mandaverit supradicta et quod ex tunc facte fuerunt dicte compulsiones et novitates mercatoribus supradictis et ad probandum eciam quod mercatores subditi domini regis Aragonum, et specialiter Bernardus Guillelmi de Rivirra, consul eorum in Montepessulano, contradixerunt predictis expresse et protestata fuerunt quod fiebat eis violencia et indebita novitas contra consuetudinem antiquam et contra formam pacis, securitatis et treuge factarum et reformatarum inter reges predictos et quod petebant et petierunt dictas novitates amoveri et compulsiones predictas non fieri et dampna eis data ex dictis compulsionibus sibi restitui et ad probandum etiam quod si unquam aliquam sententiam dictus consul reportaverit contrariam per aliquem officialem domini regis Francie (sic) vel causam seu judicium intrare habuit cum eodem racione dampnorum dictorum ipsis mercatoribus per ipsos officiales et rerum occupatarum per eos, hoc habuit facere coactus et compulsus ex eo quia aliter non poterat recuperare occupata, nec sententiam predictam approbavit, immo contradixit expresse. Et protestatus fuit consul predictus quod contra pacem, securitatem et treugam et antiquam consvetudinem dicta dampna, gravamina et indebite novitates fuerant eis illate et facta per officiales dicti domini regis Franc , et ad probandum insuper quod, quando dicti mercatores gratis sive voluntarie veniebant seu vole-[fol. 63] -bant venire ad Aquas Mortuas non consueverit compelli solvere ibi nisi 25 s. Barchinonensisus seu regalium denariorum suarum mercium unum den. tur. nigrum tantum, et ad probandum eciam quod declaracio facta fuit per nobilem Raemondum de Montedesiderio, militem, tenentem tunc locum senescalli Bellicadri qui hodie est, quod omnes naves, tharide, galee et omne simile grossum vas deberet venire et aplicare ad Aquas Mortuas et ibi solvere denarium pro libra, et quod barche et alia vasa seu ligna possent ingredi per gradus de Vico et de Cauquillosa et ibidem aplicare libere et exire, absque impedimento et aliqua prestacione redibencie, cum mercibus et rebus suis, sicut actenus erat factum, et ad probandum eciam quod post dictam ordinacionem et ejus observanciam fuit iterum de novo prohibitum, a dicto tempore citra, per dictos officiales, ne ligna aliqua et barcha intrarent dictos gradus, immo compellerentur, et compulse sunt ire ad Aquas Mortuas, ad probandum insuper quod dominus senescallus Bellicadri qui nunc est fecit et facit fieri dictas novitates et compulsiones, et ad probandum eciam quod officiales domini regis Franc. in Aquis Mortuis noluerunt recipere testes quos dictus consul producere voluit contra eis super occupacione ejusdem caupuli quod culpa dictorum officialium nauffragium passum fuerat et super deperditis in eodem, et ad probandum nichilominus quod in aliquo quod officiales domini regis Franc. fuisset ordinatum, in quantum contrariosum erat vel eciam factum et ordinatum seu innovatum non consenserunt mercatores et subditi domini regis Aragonum predicti et specialiter dictus consul, nomine eorumdem, immo contradixerunt expresse et protestati fuerunt se non consentire eisdem sed contradicere omnino, produxerunt 18 instrumenta quorum tenores inferius continentur

[en réalité, on ne trouve pas trace de ces 18 instruments]

[sans foliotation, détaché du cahier] Post quorum instrumentorum productionem, dicti episcopus Tirasonensis et sacrista Illerdensis requisierunt eosdem dominos episcopum Suessionensem et archidiaconum Algie, ex parte domini regis Franc. et ex sua, supplicarunt et rogaverunt quod ipsi non recedant a partibus istis nec redeant ad ipsum dominum regem Franc. cum hec in sua commissione a domino rege Franc. habuerint in mandatis quousque expediverint saltim articulum mercatorum. Ex quo in art. vallis de Arano et comitatus Pallariensis nolunt procedere insimul cum episcopo Tirasonense et sacrista predictis, dicentes quod, salvo quod possent obicere in personas testium et in dicta, parati sunt audire publicationem ipsorum testium productorum. Cum 70 testes pro parte qualibet in negocio mercatorum producti fuerint et habita copia ipsorum testium, sunt parati procedere, scilicet vel obicere in personas testium et in dicta vel judicium seu sentenciam petere vel vanare. Et quia petitur per procuratores domini regis Franc. alia dilacio ad dictos testes producendos, hoc petitur ut eis videtur, causa morande litis ne negocium terminetur. Cum hinc inde sufficiens numerus testium sit productus et ex jure sit multitudo testium reffrenanda et hoc eciam ipsi domini commissarii in principio fieri pecierunt, protestantes idem Tirasonensis episcopus et sacrista quod, si dicti domini episcopus Suessionensis et archidiaconus voluerunt remanere et testes alios recipere ex parte domini regis Francie producendos, quod ipsi similiter parati sunt plures alios testes producere de diversis partibus et hic remanere quousque dictum negocium fuerit terminatum, alias protestantur quod non culpa eorum et negligencia, sed culpa et negligencia, ut cum reverencia loquatur, procuratoris ipsius domini regis Francie differtur istud negocium et remanet in suspenso, in dampnum, prejudicium et gravamen et periculum gentis domini regis Arag. supradicti, ut interim indebitis graventur exactionibus et redibenciis ac vexentur, petierunt eciam copiam de omnibus et singulis que, die sabbati proxime preterita, fuerunt proposita, data, dicta et producta coram eisdem dominis commissariis per predictos dominos senescallum Bellicadri et magistrum Petrum de Biterris, et, habita copia, volunt et intendunt omnino respondere eisdem, loco et tempore opportunis.

Et dicti dominus senescallus et regius procurator ex adverso dixerunt quod, salva pace dominorum episcopi Tyrasonensis et sacriste Illerdensis, non est verum quod proxime proponitur per eosdem, quia ipsi senescallus et procurator, non causa morande vel differende litis, sed bona fide, sincere et sine fraude, pro deffensione juris domini regis, ad quem qunt suo juramento, ut ejusdem domini regis fideles, astricti, fuit per ipsos secunda ad testes producendos dilatio, ut supra in actis exprimitur postulata, addentes quod prenominati testes quos de Janua habent producere sunt illi qui plenius et melius et ab anteriori tempore noverunt veritatem juris domini regis et portus suis Aquarum Mortuarum, velut illi qui fuerunt custodes et gubernatores et qui magis frequentaverunt predictum portum ab institutione ejusdem quam aliqui alii alterius nationis, quos testes Januenses non potuerunt adducere, quia dicti testes non fuerunt ausi venire nec per aquam nec per terram, propter metum piratarum de Monaco et gencium domini regis Sicilie qui inimicantur eisdem, excusati sufficienter, ut constat, per litteram potestatis communis Janue superius in actis productam, ob quam causam dixerunt se non consentire publicationi testium productorum, hoc salvo quod si domini Tirasonensis episcopus et sacrista Illerdensis volunt quod predictorum testium fiat publicatio per dictos dominos commisarios, quoad partem eorum tantummodo et non quoad partem domini regis Francie, hoc si dictis dominis comissariis placuerit, patient et sustinebunt predicti dominus senescallus et regius procurator ita quod ipsi testificatum non discant ut eis salvum jus remaneat, in aliis testibus producendis offerens regius procurator, licet ex habundanti, ad purgationem sui et partis domini regis se paratum jurare ad sancta Dei evangelia, si dictis dominis commissariis placuerit, quod ea que hodie et die sabbati proxima fuerunt per eum proposita et petita, specialiter circa secundum productionem testium postulatam, non petuntur nec requiruntur per eum maliciose nec causa morande vel differende litis sed pure, sincere et sine fraude pro deffensione juris domini regis. Et quia veritas, ut proponitur, sic se habet et quod posse suum fecit cum magnis domini regis dispendiis, quod dicti testes Januenses venirent et quod per ipsum non stetit sed magis propter timorem et propter pericula supradicta.

Et dicti domini commissarii, attendentes quod dictus regius procurator et in principio cum primum pro isto negocio ad senescalliam Bellicadri advenerunt et in medio et in continua prosecutione negocii semper illos Januenses pro parte domini regis nominant in testes, velut illos quos novisse et nosse dicebat plenius, pre omnibus aliis veritatem considerantes, etiam quod a principio adventus sui dictus regius procurator obtinuit patentes litteras diregendas potestati communis Janue pro dictis testibus compellendis, dictumque potestatem per suas litteras remissivas, dictos testes excusasse sufficienter, que excusatio est in hiis partibus notoria ac etiam manifesta, licet ex predictis et ex aliis argumentis probabilibus sint plenius informati quod dictus regius procurator in habendis predictis testibus fecit quod potuit, et quod per ipsum regium procuratorem non stetit, prout credunt, cum ad cautelam et ad majorem excusationem pertis domini regis oblatum juramentum a predicto procuratore regio in presentia predictorum dominorum Tirasonensis episcopi et sacriste, ut sequitur, receperunt. Qui magister Petrus de Biterris in instanti juravit ad sancta Dei evangelia, corporaliter manu tacta, quod in habendis predictis testibus Januensibus fecit quod potuit et quod morande vel frustrande dilationis causa dilationem non petit, sed pro eo quia credit et estimat quod illi testes Januenses quos habet producere sunt illi qui plenius et certius sciunt veritatem juris domini regis et eorum que in suis articulis supra in actis traditis sunt contenta, et quod non in dampnum nec lesionem domini regis Aragonum nec subditorum suorum, sed pro conservatione et deffensione juris domini regis petiit et requisivit dilationem predictam et alia per ipsum proposita in petita.

Post que incontinenti dicti domini commissarii obtulerunt predictis nunciis et procuratoribus domini regis Aragonum, et dixerunt etiam se sepius hoc idem obtulisse eisdem se paratos in instanti, antequam de Nemauso recedant, diffinire negocium supradictum, secundum ea que sunt proposita et producta per partes absque alia49 copia partibus facienda ; et ipsi procuratores domini regis Aragonum hoc voluerint, et compellere partem domini regis ad audiendam cognicionem et diffinicionem eorum secundum actitata que pollicentur se die crastina prolaturos, non obstante dilatione petita per partem domini regis, omni contradictione dictorum senescalli et procuratoris regii exclusa protinus et rejecta. Quam viam videntur predicti procuratoris domini regis Aragonum ab inicio eligisse qui nunquam cum procuratore regio partem facere voluerunt nec litem ordiri cum eo, sed religionem nostram de plano et simpliciter informare super hiis que in suis erant articulis expressata, cujus informationis secundum stilum curie Francie non consuevit partibus copiam fieri neque tradi.

Et dicti procuratores dicti domini regis Aragonum confitentes predictos dominos commissarios predictam viam expedicionis sibi sepius obtulisse, dixerunt quod dictam expeditionem nullatenus acceptarent nisi habita copia testium productorum hun inde, et habita deliberatione super eis, retentaque facultate, si eis videtur expediens, obiciendi adversus dicta et personas testium productorum pro parte domini regis Francorum pro eo quia volebant quod omnia prolata et producta venirent in lucem et certitudinem domini sui et mercatorum et subditorum50 suorum antequam fieret diffinitio super eis.

Insuper dicti domini commissarii, propter honorem et reverenciam domini regis Aragonum aliam viam expedicionis amicabilem51, videlicet quod omnia navigia subditorum domini regis Aragonum tenerentur aplicare ad portum Aquarum Mortuarum, et ibi tantummodo denarium pro libra solvere et non compellentur ibi descargare52, dum tamen alibi et aliter in maris plagia vel exonerare non possent, ordinacione ista usque ad beneplacitum domini regis Francie et domini regis Aragonie duratura sine juris cujusquam prejudicio, cui domino regi Francie liceret quando vellet aliud statuere et domino regi Aragonie contradicere et ad hunc processum incoattum rediit, ejus causa toto negocio in quo hodie est protinus remanente.

Et prafati procuratores et nuncii domini regis Aragonie dixerunt quod licet prefata via concordie fuisset oblata eis, tamen quia, ut dicebant, non placebat mercatoribus cathalanis nec eorum consilio renuerunt eandem accipere, instantes quod testes, ut supra petierent et publicentur, vel si pars domini regis Francie plures testes producere voluerit, producat quotquot producere voluerit et liceat eis a simili quotquot voluerint producere, quos dixerunt a simili se habere in Janua, Massilia, Cathalania et in aliis diversis provinciis, petentes et requirentes sibi tradi et concedi litteras dictorum dominorum commissariorum, preceptorias ad subditos, deprecatorias ad non subditos pro suis testibus quos producere voluerint compellendis ferre testimonium veritatis ad diem per ipsos commissarios assignandam.

Postremo dicti domini commissarii, attento tenore propositorum et petitorum et requisitorum per partes predictas, videntes quod procuratores dicti domini regis Aragonie in aliqua predictarum non consentiunt, nolentes precipitare negocium nec testes publicare quoad partem domini regis Franc. omnium processuum, exceptis attestationibus, assignaverunt diem, videlicet vigiliam S. Michaelis proximi mensis septembris, et locum apud Nemausum, ad comparendum et ad plures testes producendos quos utraque pars producere voluerit, coram commissariis tunc mittendis per dominum regem, et ad debite procedendum in dicto negocio ut fuerit rationis concedentes litteras suas preceptorias omnibus subditis domini regis, deprecatorias vicinis et non subditis pro testibus compellendis, prout per ipsos procuratores dicti domini regis Arag. extitit postulatum.

[2 feuillets blancs]

Notes

2 La fin de l'article est une addition ; en fin de ligne et en interligne, d'une autre main et d'une autre encre.

3 Ces lignes sont cancellées.

4 Ces 3 mots ajoutés en interligne.

5 Corr. de : pega

6 Ces 3 mots ajoutés en interligne.

7 Ms. : dno

8 Ajouté dans l'interligne

9 pluries ... temporibus : ajouté en interligne.

10 tam ... alios : ajouté au-dessus de la ligne.

11 Ces 4 mots ajoutés en interligne.

12 Mot id.

13 Ms. : dicit.

14 Mot en interligne.

15 Mot ajouté en interligne.

16 Ces 6 mots id.

17 Ces 3 témoins ajoutés en interligne.

18 Ces 4 mots en interligne.

19 Ce mot en interligne.

20 Ms. : dicit

21 Au lieu de regem .

22 Ces 2 mots en interligne.

23 Au lieu de : d'Ade.

24 Corr. de Dalmasci .

25 Ces 3 mots en interligne.

26 Corr. de 40.

27 Corr. de quod .

28 En interligne.

29 Ces 3 mots ajoutés au-dessus de la ligne.

30 Ms. Mortuas

31 Ces 3 mots en interligne

32 Ms. : erga

33 et brevius en interligne

34 Ms. : ade

35 Ces 2 mots en interligne

36 Ces 4 mots ajoutés en interligne

37 En interligne depuis quod

38 Ici, mots rayés : de dicto gradu extraxit et apud Aquas Mortuas

39 ms. compellit.

40 Ces 3 mots en interligne.

41 Corr. de : Montempessulanum

42 ms. : occidente.

43 ms. : maxime

44 Corr. de : gratis.

45 Corr. de : 35

46 Corr. de : vel circa

47 sous-titre encadré.

48 Sous-titre encadré.

49 Mots rayés : copiacione, publicatione et

50 ms. : subdidictorum

51 Mots rayés : quam se tractasse sepius asserebant cum predictis dominis Tirasonensi episcopo et sacrista

52 Passage rayé : nisi essent ita magna que cum onere quod vehebant possent intrare per gradus, talia vero ibi, in dicto portu, descargare deberent vel ad terram vel in parvis navigiis ad ingrediendum gradum habilibus cum quibus parvis soluto dicto denario possent redire et accedere ubi vellent.

Comment citer cette notice

Elisabeth Lalou, Xavier Hélary. "Enquête sur le denier pour livre payé à Aigues-Mortes. 1301 (Archives nationales, J 915, n°28)", dans Enquêtes menées sous les derniers capétiens, Elisabeth Lalou, Christophe Jacobs, éds, Paris : Centre de ressources numériques TELMA, 2007. (Ædilis, Publications scientifiques, 4). [En ligne] http://www.cn-telma.fr/enquetes/enquete47/ .

Mentions légales | Colophon | Contacts | Haut de page