IRHT

Enquêtes menées sous les derniers capétiens

> Pièces de l'enquête réalisée dans le cadre du procès à propos du comté de Bigorre. 1294.

Archives nationales, J 294, n°13

Enquête

[1]

Ph. Dei gratia Francorum rex senescallis nostris Vasconie, Xanctonie et Bigorre salutem. Mandamus vobis et vestrum cuilibet quatenus Philippum de Flandria, Mathildim ejus uxorem, Loram vicecomitissam Turenne, Constanciam vicecomitissam Marciani et ejus sorores, prout vobis sunt subditi adjornetis ad diem lune post octabas Epiphanie Domini futuri proximo Parlamento, deffensuros requestas quas Guillelmus Taisson, miles, facit seu facere intendit contra eos super comitatu Bigorre et aliis que contra dictas personas idem miles proponere voluerit responsuros. Actum Parisius, die jovis ante Penthecosten, anno Domini MoCCo nonagesimo quarto.

Dit et propose par devant vous, seignors mestres tenanz le Parlement nostre sires le roy, contre tres excellent prince mons. Phelippe par la grace de Dieu roy de France, et contre noble dame madame Johane, par icele meismes grace raine d'icel lieu, Guillaume Taisson, chevalier, que madame Perronnelle, contesse de Bigorre, tint et poursist, tant comme elle vesquit, ladite contee de Bigorre, les chastiaus, les fortereces de ladite contee o toutes les appartenances et estoit son propre heritage ovecques plusieurs autres terres, laquelle contesse out trois filles de deus mariz tant seulement, c'est assavoir de mons. Guy de Monfort, son premier mari elle out madame Aeliz et madame Perronele, laquele Perronele fut mere dudit Guillaume Tesson, et du segont mari ladite contesse out madame Mathe, et morut ladite contesse sanz hoir malle de son cors. Et comme les hoirs de ladite madame Mathe tiengnent et poursient plusieurs terres mouvanz de l'eritage de ladite contesse en gregnor quantité que elles ne deüssent avoir par droit ne pas coustume et qu'i leur soufiest et doit souffiere quant a lour tierce partie de tout ledit heritage de ladite contesse, et nostre sires le roy et ladite rayne tiengnent sanz cause souffisante ladite contee de Bigorre, les chastiaus, les fortereces, avec les apartenances et ledit Guillaume Tesson ne tiengne riens de l'eritage de ladite contesse, duquel il deüst avoir la tierce partie, quar madame Perronele sa mere fut hoir de ladite contesse pour la tierce partie, et il est hoir de ladite madame Perronnele sa mere pour le tout, pour laquel chose ledit Guillaume Tesson requiert et demande que il soit esclargi et dit par droit que il ait droit en la tierce partie de tout le heritage de ladite contesse par la cause dessus dite, et que en cen que nostre sire le roy et ladite rayne tiennent ou poursient de l'eritage de ladite contesse li soit balliee, assignee et delivree tele portion comme il en devra porter de droit et de coutume, et que sa partie des fruiz et des yssues de ladite contes et des appartenances qui en ont esté levez puis que la cause fut commencié par devant les genz le roy d'Engleterre au temps que il tenoit Bigorre comme seignor, et pour le debat des hoirs de ladite contesse li soient adjugiez et renduz, les quiex fruiz et issues il estime environ 30 000 l.t. Et de ce qui chiet en fait ledit Guillaume Tesson en offre a prouver cen qui l'en souffiera a son entencion avoir tant seulement. Et fait protestation de desclerier les choses dessus dites en lieu et en temps et quant mestier l'en sera. Et de tele porcion comme ledit Guillaume Tesson en devra porter et portera de droit et de coutume, il offre a faire hommage des mains et de la bouche la ou il devra, et a paier, a rendre teles redevances comme il devra, par raison de tel porcion comme il emportera de ladite contee. Ce fut fait le vendredi d'empres la Chandeleur l'an de grace mil et deus cens vinz et seze.

D'une autre main et d'une encre plus pâle : iste rotalus est sigillatus.

Universis presentes litteras inspecturis magister Egidius, decanus ecclesie Beati Martini Turonensis, et Stephanus de Lemovicis, canonicus Parisiensis, clerici illustrissimi regis Francorum salutem. Notum facimus nos litteras dicti domini regis recepisse, formam que sequitur continentes :

Ph. Dei gratia Francorum rex dilectis et fidelibus suis magistris Egidio, decano ecclesie beati Martini Turonensis, et Stephano de Lemovicis, canonico Parisiensi, salutem et dilectionem. Cum causa moveatur seu moveri speretur in curia nostra Parisius inter nos et carissimam consortem nostram Johannam, Francorum et Navarre reginam, ex una parte, et nobiles dominas Matildim de Courtenayo, comitissam Thiete, uxorem Philippi Flandrensis et ipsum Philippum, Loram vicecomitissam Turenne, dominam de Chabonesio et Guillelmum Tesson, ex altera, super comitatu Bigorre, vobis mandamus et conmittimus quatenus de jure nostro et predicte consortis nostre quod in dicto comitatu habemus ac etiam de jure predictorum Matildis, Philippi, Lore et Guillelmi, vocatis qui fuerint evocandi vos diligenter informetis, informationem vero quam super hoc feceritis nobis celeriter refferentes vel eam sub sigillis vestris fideliter interclusam remittentes. Actum Parisius XIIa die martii, anno Domini MoCCo nonagesimo sexto.

Quarum litterarum auctoritate et virtute nos, ad supplicationem magistri Rogeri de Lucerna, clerici, procuratoris dicti Guillelmi Tesson, prout per litteras sigillo dicti Guillelmi sigillatas nobis constitit evidenter, fecimus procuratores dictarum partium ad diem lune post Ramos Palmarum pracessuros in dicto negocio, ut jus esset et secundum tenorem dictarum litterarum, coram nobis adjornari. Ad quam diem comparuerunt magister Guillelmus de Nogarede, clericus, procurator domini nostri regis et regine, magister Johannes de Bresie, clericus, procurator dicti Philippi et Matildis, ejus uxoris, magister Guiardus de Valle, procurator dicte Lore et dictus magister Rogerus pro dicto Guillelmo, nomine procuratorio eorundem et pro partibus supradictis petitionibusque dictarum parcium per dictos procuratores in jure coram nobis, propositis editis et formatis. Nos in dicto negocio justa tenorem commissionis nobis super hoc facte et concesse, procedere cupientes, dictis procuratoribus, nomine quo supra, assignavimus diem martis post octabas instantis festi Penthecostes, ad informandum nos super hiis que in petitionibus eorum continentur et ad procedendum in dicto negocio secundum tenorem dicte commissionis ulterius, ut jus erit. Actum dicta die lune post Ramos Palmarum, anno Domini MoCCo nonagesimo sexto. Qua die nos injunximus dictis procuratoribus ut quilibet eorum factum pro parte sua per articulos ad dictam diem nobis apportaret ut dictum negocium citius valeat expediri. orig., fragments de 2 sceaux sur simple queue.

Entent a prouver le procureur mon seigneur Guillaume Tesson, chevalier, contre tres noble prince monseigneur Phelippe, par la grace de Dieu roi de France, et contre tres noble dame ma dame Jehanne, par icele meime grace reine de France et de Navarre, et contre chacun de eus en tant comme il leur touche, les choses qui s'ensuient, a ceste fin que il soit dit et par droit que ledit mons. Guillaume ait droit en la tierce partie de tout l'eritage qui fu ma dame Perronnele, jadis contesse de Bigorre, et que en ce que nostre sire li rois et ladite royne tiennent de l'eritage de ladite contesse li soit assignee, bailliee et delivree tant que il ait la tierce partie de tout ledit heritage ou tele portion comme il en devra porter de droit et de coustume.

Premierement ledit procureur dit que ma dame Perronnele, contesse de Bigorre, tint et poursist tant comme ele vesquit, et estoit son propre heritage la contee de Bigorre, les chastiaus, les fortereces aveques toutes les apartenances et la visconté de Marcen et pluseurs autres terres.

Item que ladite contesse fu mariee et espousee seulement en la face de Sainte Eglise a mons. Gui de Monfort.

Item que ladite contesse ot dudit mons. Gui de Monfort deus filles tant seulement, c'est asavoir ma dame Aaliz et ma dame Perronnele.

Item que, apres la mort dudit mons. Guy, ladite contesse se maria a mons. Booz de Maustaz et ot de cel mariage une autre fille tant seulement qui ot non ma dame Mate, et morut ladite contesse sanz hoir masle de son cors.

Item que ladite madame Perronnele, fille dudit mons. Guy et de ladite contesse, fu mariee et espousee sollempnement en la face de Sainte Eglise a mons. Raoul Tesson.

Item que durant le mariage dudit mons. Raoul Tesson et de ladite ma dame Perronnele, ledit mons. Guillaume fu engendré en ladite ma dame Perronnele et nei durant ledit mariage, et fu et est ledit mons. Guillaume fiz et hoir tout seul et pour le tout de ladite ma dame Perronnele.

Item que ladite ma dame Perronnele fu heritiere de ladite contesse pour ladite partie et li eschay de la mort de ladite contesse la tierce partie de tout l'eritage de ladite contesse sa mere.

Item que les hoirs de ladite ma dame Mate, fille de ladite contesse et dudit mons. Booz tiennent la visconté de Marcen et pluseurs autres terres mouvanz de l'eritage de ladite contesse en tele quantité qu'il leur soufist ou doit soufire quant a la tierce partie qui leur est deüe de tout l'eritage a ladite contesse.

Item que nostre sire le roi et ladite royne tiennent ladite contee de Bigorre, les chastiaus et les fortereces o toutes les apartenances sanz cause soufisant et ne tient ledit mon seigneur Guillaume riens de l'eritage de ladite contesse.

Item que ledit mons. Guillaume deust avoir et doit le tiers de tout l'eritage de ladite contesse, car ma dame Perronnele sa mere fu fille et hoir de ladite contesse pour la tierce partie de tout son heritage, et il est hoir de ladite madame Perronnele sa mere pour le tout. Pour laquele chose ledit procureur requiert ou non dudit mons. Guillaume ait droit en la tierce partie de tout l'eritage de ladite contesse et que en ce que nostre sire li rois et la royne tiennent de l'eritage de ladite contesse li soit bailliee et assenee et delivree la tierce partie de tout l'eritage de ladite contesse ou tele portion comme il en devra porter de droit et de coustume et que sa part des fruiz qui ont esté levez puis que la cause fu commenciee devant les genz le roi d'Engleterre li soient renduz. Et fait protestation que il ne s'estraint pas a prouver toutes les choses desuz dites, mes ce qui li soufira tant seulement, et fet protestation de monstrer et de traire et d'esclairier les choses desus dites en liu et en temps et quant mestiers en sera, et se fet estoit proposé contraire a cest entant, comme il seroit contraire il le metroit en ni, et le nie des orendroit et fet protestation et retenue du respondre au fet qui sera proposé se mestier est et de proposer fet contraire en liu et en temps quant mestier en sera.

Universis presentes litteras inspecturis .. magistri Egidius, decanus ecclesie beati Martini Turonensis, et Guillelmus, thesaurus Andegavensis, auditores super negocio comitatus Bigorre a domino nostro rege deputati, salutem in Domino. Cum nobilis vir dominus comes Fuxi, ratione Margarete uxoris sue, ex cessione quam dictus comes asserit factam sibi et dicte uxori sue a domina Constancia de Monte Martiali, domina Lora, vicecomitissa Thurenne, domina de Cabanesio, magister Johannes de Brusy, procurator domini Philippi Flandrie et ejus uxoris peterent comitatum Bigorre cum pertinentiis et dicerent dictum comitatum ad se pertinere, et peteret quilibet eorum in solidum dictum comitatum sibi tradi, pluribus variis et diversis causis sibi liberari, et magister Rogerus de Lucerna, procurator dicti Guillelmi Tesson, militis, diceret medietatem dicti comitatus cum juribus et pertinenciis dicto domino Guillelmo pertinere et consuetudine patrie deberet reportare dicto Guillelmo tradi ac etiam liberari. Et magister Guillelmus de Nougaret, procurator domini nostri regis et domine regine, diceret dictos dominum nostrum regem et dominam reginam dictum comitatum possidere et in eo jus habere, factisque dicti domini comitis, ratione uxoris sue predicte, domine Lore, procuratoris domini Philippi et ejus uxoris predicte, et dicti magistri Rogeri nomine quo supra per modum informationis, non in figura judicii, huic et inde nobis traditis et per nos partibus publicatis. Et quia de jure quod dicte partes in dicto comitatu et pertinenciis habere dicuntur non poteramus quo ad presens ad plenum informari, dicto magistro Guillelmo et dictis partibus injunximus ut in crastinum beate Marie Magdalenes nobis seu alteri nostrum vel ei cui dictum negotium erit commissum, si nos a civitate Parisius contingerit abesse, tradant et ostendant ea per que dicti dominus noster rex et domina regina, et dicte partes dicunt dictum comitatum cum pertinentiis ad se pertinere et quod de titulo per quod dicunt dictum comitatum ad se pertinere, nobis faciant fidem, ita quod dictis partibus de titulo et factis que una partium contra alteram proponere voluerit dictis partibus possimus copiam facere. Et quod dicte partes ad dictos titulum et factum valeant respondere, et ad tradendum seu ad dandum alia facta quam ea que ex parte dictarum partium fuerunt coram nobis allegata, et ad procedendum in dicto negocio per viam informationis, prout fuerit procedendum. Et diem crastinum festi Candelose subsequentis dictis partibus super dicto negotio diem assignavimus ad audiendam ordinationem et beneplacitum domini regis super premissis et ad faciendum quod ratio dictabit, quod omnibus quorum interest potest tenore presentium intimamus. Actum Parisius, die sabbati ante Ramos Palmarum, anno Domini MoCCo nonagesimo octavo. orig. parch. jadis scellé de 2 sceaux sur simple queue, reste fragment de l'un.

Hec sunt rationes per quas procurator nobilis viri domini Guillelmi Tesson, militis, dicit et proponit coram vobis, dominis auditoribus, super negocio comitatus Bigorre a domino nostro rege deputatis, quod non obstantibus propositis et allegatis per dominam Loram, vicecomitissam Turenne, ea que in petitione dicti militis continentur facere tenemini et debetis.

Primo ad ea que ex parte dicte vicecomitisse proponitur quod domina Petronilla, condam comitissa Bigorre, fecit suum testamentum et in suo testamento Eschivatum de Chabanesio, nepotem suum, fratrem dicte vicecomitisse, heredem suum in solidum1 in dicto comitatu Bigorre instituit. Et dictus Eschivatus dictam vicecomitissam, sororem suam, in suo testamento heredem suam in solidum in dicto comitatu Bigorre instituit et decessit sine herede qui ex suo proprio corpore descendisset seu extitisset procreatus. Et ideo dicta vicecomitissa, ratione dicte institutionis facte per dictum Eschivatum, fratrem suum, de dicta vicecomitissa in dicto comitatu Bigorre succedere dicto Eschivato debuit, et si testamentum non fecisset, eidem ab intestato tanquam proximior successisset. Respondet dictus procurator quod si dicta comitissa condam Bigorre fecit dictum testamentum quod non credit quod dictum testamentum non valuit2, vel ad minus contra officium pietatis fuit factum. Et sic Eschivatus non fuit heres et per sequens non potuit in dicto comitatu dictam vicecomitissam, sororem suam, instituere, quia aut dicta Petronilla, condam comitissa Bigorre, filiam suam, matrem dicti Guillelmi Tesson militis, exhereditavit vel preteriit sine causa vel cum causa, si sine causa legitima nominatim in dicto testimonio inserta, nullum fuit testamentum ipso jure, aut causa fuit in dicto testamento legittima nominatim inserta, et tunc heres institutus, necesse habuit eam probare quia filia presumitur bene merita, donec probetur contrarium. Et istud non fuit probatum, quare non valuit dictum testamentum.

Item dicta comitissa de usu seu consuetudine patrie unum de heredibus suis non potuit heredem suum instituere et alium preterire seu uni portionem alteri contingentem dare.

Item dicta vicecomitissa non potest se juvare ex institutione facta per dictum Eschivatum, fratrem suum, de se ipsa, quantum ad portionem dictum dominum Guillelmum contingentem, quia in ultima voluntate potius debemus inspicere mentem testatoris quam verba, sed presumptio est quod non fuit in memoria sue salutis et ita presumptione non instituit dictam vicecomitissam in portione dictum dominum Guillelmum contingentem, quia contra salutem anime hoc fecisset, quod presumere non debemus.

Item qui providet sibi in unum casum vel est diligens videtur sibi in aliis casibus providere, sed dictus Eschivatus fuit diligens providendo sibi in temporalibus heredem, videlicet sibi instituendo, ergo in spiritualibus videtur sibi et debuit providisse, sed non esset ita nisi heredi suo precepisset restituere dicto domino Guillelmo portionem suam quam detinuerat minus juste.

Item dictus Eschivatus, si fecit testamentum, in dicto testamento continetur vel debet contineri quod illis quos injuste lesit fieret restitutio, ita heres, etiam si non esset alia racio dicto domino Guillelmo restitutionem facere teneretur.

Item ad illud quod ex parte dicte vicomitisse allegatur quod dictus Eschivatus dictum comitatum Bigorre per triginta annos pascifice possedit, respondet dictus procurator quod incontinenti quod devenit ad noticiam matris dicti Guillelmi quod domina Petronilla, comitissa Bigorre, mater sua, viam universse carnis erat ingressa, ipsa iter arripuit de veniendo Parisius pro portione hereditatis materne habenda et recipienda ab eadem, et decessit in via et fuit in civitate Lexoviensi inhumata seu tumulata, dicto domino Guillelmo circa etatem biennii et in patria potestate relicto, et quando ad etatem legitimam pervenit et potuit habere auctoritatem patris, portionem de dicta hereditate ipsum contingentem petiit et in judicio vendicavit. A qua petitione postquam inchoavit non cessavit nec cessare intendit quousque dicta causa fine debito fuerit terminata, et sic contra ipsum non cucurrit prescriptio quia non valenti agere non currit prescriptio et si cucurrit petit restitui.

Item dictus Eschivatus habuit malam fidem ab initio, portionem dictum dominum Guillelmum contingentem de dicto comitatu possidendo, vel erravit in jure, et in utroque casu inpeditur prescriptio.

Item contra pupillum non currit prescriptio et ita dicto Guillelmo, durante etate pupillari, de dicta prescriptione non potuit pregravari.

Item de consuetudine seu usu patrie si hereditas fuerit delata duobus fratribus vel duobus consanguineis germanis, si unus fratrum vel consanguineum (sic) possideat dictam hereditatem, non tantum nomine suo dictam hereditatem possidet sed nomine patris sui vel consanguinei sui germani possidet hereditatem supradictam et si frater vel consanguineus germanus possidens dictam hereditatem nomine suo et nomine fratris vel consanguinei sui germani de dicta hereditate fuerit spoliatus, sicut potest petere restitutionem de dicta hereditate a qua fuit spoliatus, ita eodem modo frater vel consanguineus germanus nomine cujus dictam hereditatem possidebat potet petere restitutionem, et ita dictus dominus Guillelmus portionem de dicto comitatu ipsum ratione juris sue contingentem per dictum Eschivatum, suum consanguineum germanum possidebat et possedit, nec potest contra ipsum prescriptio alicujus temporis per dictam vicecomitissam opponi.

Hiis et aliis rationibus propositis et proponendis loco et tempore competenti, dicit dictus procurator petitionem domini sui debere exaudiri, non obstantibus per dictam vicecomitissam in contrarium allegatis, et per rationes superius allegatas potest apparere responssio liquide ad ea que per dictum Philippum Flandrensem et ejus uxorem proponuntur. Preterea dicta vicecomitissa fuit in defectu seu negligencia prosequendi sausam supradictam in curia Aniciensi et in curia Parisiensi et ideo dicte negligentie dicte vicecomitisse debent nocere et dicto domino Guillelmo prodesse. Et de dictis negligentiis dictus procurator paratus est facere promptam fidem.

Ph. Dei gratia Francorum rex senescallis Vasconie et Xanctonensi et preposito Parisiensi vel eorum loca tenentibus salutem. Mandamus vobis et vestrum singulis quatenus adjornetis seu adjornari faciatis Parisius ad quindenam proximi festi Omnium Sanctorum coram dilectis et fidelibus clericis nostris decano ecclesie beati Martini Turonensis et thesaurario Andegavensi, auditoribus a nobis deputatis super negocio quod vertitur ratione comitatus Bigorre inter nos et karissimam consortem nostram Johannam, Francorum et Navarre reginam, ex parte una, et Loram vicecomitissam Turenne, Constanciam, vicecomitissam Marciani et Mathildim, comitissam Thiete, ex altera, dictas Loram, Constanciam et Mathildim prosecuturas petitiones seu requestas quas contra nos et dictam karissimam consortem nostram super comitatu predicto fecisse dicuntur et super dictis petitionibus processuras coram auditoribus predictis una cum dilecto nostro Guillelmo Taissonis de plano et summarie, non in figura judicii, ut jus erit, intimantes eisdem seu procuratoribus eorumdem, quod sive ad dictam diem venerint sive non, nichilominus dicti auditores in dicto negocio procedent ut jus erit, significantes dilecto et fideli militi nostro Guillelmo de Nogareto ut ipse ad dictam diem intersit, jus nostrum super premissis deffensuro. Actum in domo nostra de Winendale, in festo beati Barnabe apostoli, anno Domini MoCCCo primo.

Replicationes nobilis viri domini Guillelmi Tesson, militis, contra deffensiones procuratoris domini regis et domine regine traditis (sic) per viam informationis auditoribus super negocio comitatus Bigorre a domino nostro rege deputatis.

Petitione si quidem per dictum dominum Guillelmum proposita, repetita et in ea persistens asserit dictus miles petitionem suam curie traditam super negocio comitatus Bigorre fore admittendum, rationibus et causis in dicta petitione contentis et expressis et ad allegationes per procuratorem domini regis et domine regine propositas respondet dictus miles ad modum qui sequitur :

Primo ad protestationem quam facit dictus procurator quod non intendit confiteri dictum dominum G. esse de dicte comitisse genere nisi quatenus legittimis constiterit documentis, respondet dictus miles et dicit quod domina Petronilla, mater sua, fuit filia domini Guydonis de Monteforti et domine Petronille, comitisse Bigorre et fuit nata durante matrimonio dicti domini Guydonis et dicte domine comitisse et hec offert se, si a parte dicti procuratoris negetur, legitime probaturum et quod fama publica patrie illud tenet et ad ea que dicit dictus procurator dictam dominam Petronillam, comitissam Bigorre, omnia bona sua, tempore quo vivebat, fisco conmisisse, et licet ea tenuerit usque ad mortem, mater tamen dicti domini Guillelmi non potuit eidem succedere rationibus coram auditoribus, ut asserit, prepositis, dicit dictus miles, et respondet quod dicta comitissa bona sua, quamdiu vixit, potuit tenere nec in aliquo forefecit tempore quo vivebat propter quod modo possit opponi contra ejus heredes quod non possint ad ejus venire successionem. Et si dictus procurator velit aliquas rationes proponere per quas dicat dictam comitissam, tempore quo vivebat, bona sua fisco conmisisse, vel matrem dicti domini Guillelmi non potuisse succedere, tradat eas in scriptis et dictus dominus Guillelmus paratus est respondere.

Item ad ea que dictus procurator proponit quod dictus dominus Guillelmus non potest contra dominum nostrum regem et dominam reginam experiri quia titulo possident et c. respondet dictus miles quod titulus quem allegat pro non titulo quantum ad ipsum debet reputari, quia ipse allegat donationem factam de dicto comitatu Bigorre domino Symoni de Monteforti per dominum Esquivatum de Cabanesio, et de dicto Symone regi Theobaldo Navarre cui successit dicta regina, que quidem donationes non possunt se extendere quantum ad jus militis supradicti quia a quolibet possessore possum rem meam vendicare. Et preterea dictus miles agit de plano et non in figura judicii.

Item ad illud quod ex parte dicti procuratoris opponitur dictum dominum Guillelmum non posse petere portionem de dicto comitatu Bigorre sibi conpetentem ab intestato quia fecit testamentum et fuit ejus hereditas adita per heredem, respondet dictus dominus Guillelmus quod dictum testamentum non debuit sibi nocere quia si dicta comitissa fecit testamentum et alium, in portione matrem dicti domini Guillelmi contingente, instituit heredem aut eam exhereditavit vel preteriit et si premissa sine causa fecit non valuerunt, et sic dicto domino Guillelmo non potest nocere dictum testamentum, maxime quando legittimam porcionem sibi non relinquit.

Item ad ea que dictus procurator proponit quod mater dicti domini Guillelmi fuit in vita dicte comitisse maritata et de bonis dicte comitisse dotata et sic nichil amplius potest petere de bonis dicte comitisse, respondit dictus dominus Guillelmus quod bene verum est quod mater sua vivente dicta comitissa fuit maritata, non tamen per dictam comitissam sed per comitem Montis Forti qui eam maritavit, et de suis propriis bonis eam dotavit, non tamen de bonis dicte comitisse, et preterea si eam dotasset non propter hec excluderetur ab ejus successione.

Item ad ea que dictus procurator proponit quod a tempore mortis dicte comitisse tantum temporis est elapsum ex quo contra dictum Guillelmum et ejus matrem si viveret legitime est prescriptum, respondet dictus dominus Guillelmus quod quando dicta domina comitissa viam universe carnis fuit ingressa, mater ejusdem, que erat filia dicte comitisse, incepit petere portionem hereditatis dicte comitisse ipsam contingentem et tantito mortua fuit, dicto domino Guillelmo circa etatem unius anni cum dimidio relicto, et postquam dictus dominus Guillelmus ad etatem legittimam pervenit et potuit habere auctoritatem patris sui in cujus potestate remansit, in continenti portionem hereditatis materne in bonis dicte comitisse sibi contingentem incepit petere, et in ea usque nunc perseveravit et perseverare intendit usque ad finem, et hec paratus est ostendere loco et tempore competenti.

Item, ad ea que proponit quod per donationem et traditionem factam regi Theobaldo Navarre jus fuit acquisitum domine regine, quia dicto regi successit, respondet dictus dominus Guillelmus quod premissa sibi non nocent quia si facta fuerunt, facta fuerunt3 per talem seu tales qui non poterant jus dicti domini Guillelmi tradere vel donare seu in aliquo diminuere portionem ipsum contingentem.

Item ad ea que proponit dictus procurator quod domina regina successit in locum et jus ecclesie Aniciensis, a qua in feodum dictus comitatus tenebatur et cui fuit conmissus (?) pluribus rationibus, ut dicit, respondet dictus dominus Guillelmus quod premissa sibi non nocent quia semper obtulit ea que de dicto comitatu pro portione ipsum contingente domino feodi debebantur se facturum, redditurum et soluturum, dicta portione sibi tradita ac etiam liberata et ideo cum eam nunquam habuit, pensionem solvere nullatenus tenebatur.

Item advoacio domini Esquivati quam fecit regi Anglie non debet sibi nocere quia de voluntate dicti domini Guillelmi predictam advoationem non fecit nec etiam aliqua de causa, portio dicti comitatus dictum dominum Guillelmum contingens potuit nec debuit fisco nec domino feodi applicari.

Item ad ea que dictus procurator proponit quod domina regina successit in locum et jus domini Symonis de Monteforti etc., respondet dictus dominus G. quod dictus dominus Symon nunquam habuit jus in porcione dicti comitatus dictum dominum Guillelmum contingente quia dictus dominus Esquivatus eam dicto domino Symoni dare non potuit causis et rationibus superius allegatis.

Ex premissis concludit dictus dominus Guillelmus petitionem suam debere admitti, non obstantibus defenssionibus ex parte domini nostri regis et domine regine propositis per dictum procuratorem ad ejus intentionem penitus anullandam ; de hiis que consistunt in facto paratus est probare illud quod sibi sufficiet de premissis. Et negat factum dictus procurator quod de jure debet admitti in quantum suo facto contrariatur et de jure fuerit admittendum.

Hec sunt responsiones nobilis viri domini Guillelmi Taisson, militis, contra factum comitis Fuxi et ejus uxoris4 per dictum militem factas (sic) coram auditoribus super negocio comitatus Bigorre a domino nostro rege deputatis.

Primo dicit dictus Guillelmus Taisson, miles, quod domina Petronilla, comitissima quondam Bigorre, contraxit matrimonium cum domino Guidone de Monte Forti et durante dicto matrimonio inter eosdem, de dicto matrimonio nate fuerunt due filie tantummodo, videlicet domina Aelidis que fuit mater domini Esquivati de Cabanesio, Lore vicecomitisse Turenne et Mathildis comitisse Tiete. Et postmodum nata fuit de dicto matrimonio domina Petronilla, que fuit mater dicti domini Guillelmi Taisson et cui dictus Guillelmus successit in solidum.

Item quod, mortuo5 dicto domino Guidone de Monteforti, dicta comitissa Bigorre contraxit matrimonium cum domino Bossone de Mastatio, ex quo suscepit quamdam aliam filiam que vocata fuit Matha. Que quidem Matha fuit mater domine Constancie, vicecomitisse Marciani, comitisse Armaniaci, comitisse Fuxi et domine Guillelme, uxoris domini Petri de Arragonia.

Item quod matrimonium contractum primo inter dictam comitissam et dictum dominum Guidonem de Monteforti fuit factum et sollempnizatum palam et publice, sexaginta anni et amplius sunt elapsi.

Item quod dictum matrimonium contractum inter dictam comitissam et dictum dominum Guidonem nunquam fuit ab ecclesia reprobatum sed semper, postquam inter se contraxerunt, dictus dominus Guydo dictam comitissam tanquam uxorem legitimam pertractavit et ipsa ipsum tanquam maritum legitimum tenuit ac etiam reputavit.

Item quod fama publica totius patrie ipsos legitimos conjuges reputavit.

Item quod si fuit impedimentum in matrimonio contracto inter dictum dominum Guidonem et comitissam predictam, dictus dominus Guido, tempore contractus dicti matrimonii predictum impedimentum, si fuit, ignoravit.

Item quod liberi nati de dicto matrimonio legitimi semper fuerunt reputati et in bonis eorum successerint.

Item quod in vita eorum dictum matrimonium nec post mortem per aliquem nullatenus extitit reprobatum.

Item ad ea que dictus comes proponit quod dicta domina Petronilla, comitissa Bigorre, dicte domine Mathe, filie sue et domino Gastoni de Bearnio, marito dicte domine Mathe, filie sue, dedit6 omnia bona et jura sua, respondet dictus dominus Guillelmus Taisson quod de jure, usu seu consuetudine terre premissa facere non potuit, matrem dicti domini Guillelmi sine causa pretereundo quia de jure, usu seu consuetudine patrie majorem portionem hereditatis sue uni filiarum suarum, quam alteri non potuit dare seu etiam7 assignare.

Item ad ea que proponit quod dicta domina Petronilla, comitissa Bigorre, dedit domine Mathe, filie sue, omnia bona sua ex parte patris sui sibi obveniencia ex successione paterna, respondet dictus dominus G. quod premissa facere non potuit, prout superius extitit allegatum. Et si facere potuit, quod non credit, dictus tamen comitatus Bigorre ad dictam dominam Petronillam ex paterna successione non devenit, sed ex materna successione eidem dicitur obvenisse.

Item ad ea que proponit dictus comes quod domina Constancia, vicecomitissa Marciani, post mortem dicti domini Esquivati intravit in possessionem comitatus Bigorre, jurium et pertinenciarum et quod rex Anglie eam recepit in fide et homagio comitatus predicti, respondet dictus Guillelmus quod premissa, si vera sunt, sibi nocere non debent quia si intravit in possessionem dicti comitatus, dicto Guillelmo absente et ignorante hec fecit. Et preterea si aliqua hereditas eveniat duobus fratribus vel pluribus sive consanguineis germanis et si unus ingrediatur in possessionem dicte hereditatis seu eam fuerit adeptus, non tantum ille qui ingreditur possessionem dicte hereditatis eam nomine suo possidet, sed nomine fratrum seu consanguineorum suorum eam dicitur possidere secundum usum et consuetudinem patrie approbatam.

Item si in possessionem dicti comitatus intravit per violenciam hec fecit. Et sic dicta possessio sibi prodesse non debuit neque debet.

Item possessionem dicti comitatus quam habuit8 gentibus regis Anglie restituit et possessionem dicti comitatus propter debatum partium in manu dicti regis tanquam in manu superioris tenuerunt.

Item quod de premissis omnibus vox est et fama publica in comitatu predicto et in locis vicinis.

Ex premissis omnibus et singulis dicit dictus dominus Guillelmus petitionem suam exaudiri debere, non obstantibus in contrarium allegatis ; factum in contrarium allegatum in quantum suo facto contrariatur, et in quantum debet admiti negando.

Et de suo illud quod sibi sufficiet offert se legitime probaturum loco et tempore competenti, protestans de declarando, addendo prout sibi viderit expedire, non astringens se ad omnia premissa probanda, sed ad ea tantum modo que sibi sufficient de premissis.

Notes

1 in s. : en interligne

2 Fin de la phrase en interligne.

3 Les 2 mots en interligne.

4 Ces 3 mots en interligne.

5 Ce mot id.

6 Mot omis, ajouté en interligne.

7 Ces 3 mots de même.

8 Ces 2 mots en interligne.

Comment citer cette notice

Elisabeth Lalou, Xavier Hélary. "Pièces de l'enquête réalisée dans le cadre du procès à propos du comté de Bigorre. 1294. (Archives nationales, J 294, n°13)", dans Enquêtes menées sous les derniers capétiens, Elisabeth Lalou, Christophe Jacobs, éds, Paris : Centre de ressources numériques TELMA, 2007. (Ædilis, Publications scientifiques, 4). [En ligne] http://www.cn-telma.fr/enquetes/enquete15/ .

Mentions légales | Colophon | Contacts | Haut de page